CAMENA Early Modern Latin Texts

GVSTAVI GEORGII ZELTNERI D. P. P. ET P. HISTORIA CRYPTO-SOCINISMI ALTORFINAE QUONDAM ACADEMIAE INFESTI ARCANA EX DOCVMENTIS MAXIMAM PARTEM MSSTIS ITA ADORNATA VT CVM HISTORIAE ILLORVM HOMINVM ILLVSTRANDA TVM DOGMATIBVS IN VNIVERSVM REFELLENDIS INSERVIRE POSSIT. ACCESSIT PRAETER ALIA VALENTINI SMALCII DIARIVM VITAE EX AVTOGRAPHO. LIPSIAE APVD JO. FRID. GLEDITSCHIVM M. DCC. XLIV.

SVPPLEMENTA ET DOCVMENTA SVPERIVS ENARRATAE HISTORIAE CRYPTO-SOCINISMI ILLVSTRATIONI INSERVIENTIA, EADEMQVE ANNOTATIONIBVS NECESSARIIS ET DISCVSSIONIBVS BREVIBVS INSTRVCTA, VT INSTAR BREVIARII CONTROVERSIARVM CVM SOCINIANIS ESSE POSSINT.

I. Epistola, [note: Possidet eam Vir Celeb. D. D. Jo. Jac. Bajer, Med. Ord. Senior, et PP. in Vniversitate Altorph. meritissimus, et quidem [gap: Greek word(s)] a quo eam mecum perbenigne communicatam esse, gratus praedico. Dc Doldio vero supra Cap. I. §. XIII. conferri suadeo.] quae superest, unica, quod sciam, Ern. Soneri, ad L. Doldium perscripta, qua, cum Noribergae adhuc existeret, mentem suam in negotio religionis non obscure prodidit. S. P.

EN mitto tibi, Clariss. D. Doctor, amice inter primos honorande, refutationem concionis Mirianae, [note: Obscurum est, quam Concionem Mirianam intelligat. Non tamen dubito, quin M. Mart. Miri, celebris illius, sed varia fortuna huc illuc jactati, Concionatoris Aulici et Consil. Elect. Saxonici, A. 1593. desuncti, Homiliam aliquam contra Reform. (ac Socinianos pariter) de S. Coena indigitet, quae Sonero, alia jam opinione occupato, displicuit. Idque, tanto facilius credo, fuisse Conc. argumentum, quia Schopperianam primum scripserat noster, sed lituram huic voci induxit: quem Schopperum in eadem caussa, uti et de Persona Christi et Commun. idiomatum, quam maxime desudasse, nemo ignorat.] cujus auctorem tibi notum esse velim. Leges, si voles, et diligenter perpendes atque expendes ad scripturae trutinam, non patrum aut putatae Ecclesiae auctoritatem. Scripturae tribunali me sistam: hujus unius judicio stabo aut cadam. Magna est caligo etiam inter eos, qui sinceriori doctrina triumphant. Nam quisquis auctoritate hominum et non Scriptura ducitur, procul dubio seducitur in errores. Hoc saltim cogita, nihil esse magni momenti, praesertim quod ad salutem nostram sit necessarium, quin id Scriptura aperte nobis edicat. Vnde non carent suspicione tot jactata mysteria, [note: Monstri aliquid alere haec verba, quis non odoretur? Qualia autem illa fuerint mysteria; De S. S. Trinitatene et Christo, ejusdemque satisfactione pro nobis praestita, an S. Coena? in quae h. l. digitum intendit, incertum est. Vtut veri perquam simile sit, cuncta ejusmodi Sonero improbari, verbisque adeo hisce satis perspicue innui, qua mente tunc fuerit, et quae porro apud animum suum latitare arcana ejusdem mentis depravatae in Batavis sensa, amicissimo Doldio significarit. Vtrum vero, quod ex verbis §. sq. colligo, cum eodem familiariter horum jam tum quaedam scripto aliquo communicarit, et quaenam illa fuerint, ad pertrahendum eum in Soneri placita, comparata, tametsi Sociniana fuisse suspicor, quoniam nihil praeter ea his litteris inclusum reperi, haud definio.] quae humanum cerebrum, non Spiritus S. nobis peperit. Hic nunctibi gustum praebeo eorum,

quae apud me latitant ex imo Scripturae sensu depromta: tibi soli, ni cui voles, revelanda: qui et animo probo es et judicio recto. Nolo enim semen bonum committere sterili fundo, quum inter vepres et spinas certo suffocandum sciam etc. Caetera, quae desideras, de quibus heri, dabo etiam operam, ut videas. B. Vale in Christo et me ama tui amantissimum. 5. Martii 1605. ex aedibus fraternis.

Viro Clariss Excellentissimo D. Leonhardo Doldio: artis medicae Doctori atque philosopho eximo; Domino meo et amico meo honorando.

II. Die Sechs leztern Capitel aus dem Catechismo Ernesti Soneri, samt einer kurzen Refutation. [note: Man haette nicht ungerne diesen ganzen Catechismum, der beyhanden ist, abdrucken lassen, um daraus Soneri voellig dem Socinismo ergebenes Gemüth aller Welt darzulegen. Dieweil es aber allzuviel Platz eingenommen, zumahl wann man, wie noethig, damit nicht mancher Leser durch solchen spitzfindigen Vortrag eingenommen würde, durchgehends eine, auch nur kurtze, Wiederlegung beyfügen wollen; so ist für gut angesehen worden, es bey diesen sechs letztern, als den wichtigsten, Capiteln bewenden zu lassen, woraus, weiln die meiste Bemühung auch daran gewandt worden, wie die vorige lauten, ohnschwehr zu schliessen.] Das XIV. Cap. Von des Herrn Christi Hohen Priester-Amt. Welches ist des Herrn Christi Hohepriester-Amt?

ES ist dasjenig, dadurch Et fürnehmlich uns von Sünden, so wir gethan haben, [note: Wird also die Erb Sünde aus- und weggelassen, welche auch die Socinianer gantz und gar nicht, oder doch für keine Sünde erkennen wieder Rom. V. 12. 13. 14. wo solche Sünde allen denen, die von Adam biss auf Mosen gestorben, zugeschrieben wird; und zwar weil sie in Adam oder mit ihm gleichfalls gesündiget haben, folgbar nicht nur erwachsenen, die es ihrem Stamm-Vatter nachgethan, sondern auch den kleinsten Kindern, welche und so viel derselben zu aller Zeit gestorben. Siehe ferner Ps. LI. 7. LVIII. 4 Eph. II. 3.] erlediget: [note: Wie aber? Durch eine vollkommene Genugthuung und Versühnung, womit es die goettliche Straff Gerechtigkeit oder Zorn gegen die Sünde vergnüget, und mit einem gleichgültigen Loesegeld seines Bluts und Todes gestillet, hingegen die vollstaendige und vor GOtt geltende Gerechtigkeit uns zu weg gebracht. So lehret GOttes Wort. Anderst aber meints Soner, der, mit seinem Ostorodo, diese Erledigung nur von der Verwaltung dess geistlichen Reichs Christi verstehet, so ferne dieselbe uns und unsere Wohlfarth und Seeligkeit angehet, welche und wie es uns selbige mitzutheilen bereit und willig ist. Welches also alles figürlicher weiss zu verstehen seye. Siehe Ostorod. Vnterricht c. XL. f. 382.] gleichwie es uns durch sein Propheten-Amt

fürnehmlich von Sünden reinigt, [note: Heist demnach hier reinigen, nach der Socinianer besondern Sprach und besondern Nomenclatur, so viel, als unterrichten, wie man von Sünden soll gereinigt werden. Welche Bedeutung dieses Worts nirgend vorkommt, sondern die Reinigung Christo und seinem Blut, wegen der dadurch mit Gott gestiffteten Versühnung und Aussühnung, zugeschrieben wird Tit. Il. 14. 1. Joh. I. 9. und 7. Ebr. IX. 14. worauf sich die Reinigung in der Application, d. i. die Vergebung der Sünden durch den Glauben an das Blut J. C., gründet. Pf. LI. 4. Act. XV. 9. Eph. V. 26. u. s. f.] dass wir hinforth nicht mehr sündigen.

Von wem hat Er dieses Amt empfangen?

Das lehret uns der Apostel zum Hebr. V, 5. da es sagt: Christus hat sich nit selbst in die Ehre gesezt, dass Et Hoher Priester würde, sondern der zu ihm gesagt hat: Du bist mein Sohn, hent hab ich dich gezeugt. Item: Du bist ein Hoher Priester in Ewigkeit, nach der Ordnung Melchisedech. Daraus sehen wir, dass Et dieses Amt von GOtt seinem Vatter empfangen habe. [note: Dem ist also: Es ist aber nicht Befehlsweise, so fern es GOtt ist, geschehen, sondern aus gemeinem goettlichen Rath und Vergleich oder Bündnus: Davon zu lesen Zach. VI. 13. Jer. XXX. 21. So doch, dass auch nach seiner Menschheit ihm diss Amt, worauf es sich gar offt in den Evangeliis und Ps. XL. berufft, anbefohlen worden, wie es auch seinen Leib zu dem Ende bekommen, und das Ohr ihm, als einem Knecht GOttes, durchbohret wurde. Siehe Hebr. X, 5. sqq. Man muss also auch hier das Amt, und dessen so wohl Vbernehmung, als Verwaltung so betrachten, dass man den Vnterschied der zweyen Naturen in Christo nicht aus den Augen seze.]

Worinn bestehet dieses Amt?

Fürnehmlich in diesen 4. Stucken: 1) in den Opffern, 2) in dem Vertretten und Vorbitt, 3) in der Reinigung, 4) in der Absolution und Reinsprechung. [note: GOttes Wort, insonderheit die Epist. an die Hebr. V, 5-8. u. s. f. gedenckt von dem Priesteramt Christi nur der 2. ersten Stücke. Die Reinigung für die Application derjenigen Güter des Heils, die durch Christi Blut erworben, gehoert zu seinem Koeniglichen Amt, samt der Absolution. Wollte man aber nach der Priester im A. T. Amts-Verwaltung auch die Absolution von Sünden zu Christi Hohenpriester-Amt rechnen, moechte es immer hin seyn, wo nur der ersten Hauptverrichtungen, als dem Grunde der folgenden Losszehlung von Sünden, womit die Reinigung übereinkommt, in diesem Verstande kein Eintrag geschiehet.]

Warum muste der Herr Christus auch opffern?

Priester wird eingesezt zu opffern Gaben und Opffer, darum muss auch dieser etwas haben, das Et opffere Hebr. VIII, 3.

Welches ist sein Opffer?

Das Opffer des Herrn Christi ist zweyerley: eines für sich selbst, [note: Dass Christus für sich selbst ein eigentlich Opffer GOtt dargebracht, ist falsch; Denn hierinnen bezeugt vielmehr der H. Geist, dass es von den Priestern A. T. unterschieden gewesen. Hebr. VII, 26-28. Dass es aber sich selbst für uns zur Gabe und Opffer eigentlich geopffert, das bestaettigt so wohl die Ep. an die Hebraeer, als auch sonst, z. e. Eph. V, 1. 1. Petr. I. und II. etc. die Schrifft überall.] das andere für uns.

Welches ist das Opffer für sich selbst?

Erstlich hat Et in den Tagen seines Fleisches Gebet und Flehen mit starckem Geschrey und Thraenen geopffert, zu dem, der ihm von dem Tod konnte aushelffen, Hebr. V, 7. [note: Hier lesen wir zwar deutlich, dass Christus mit grossem Geschrey habe Thraenen GOtt dargebracht, dass aber solche Thraenen ein eigentliches Opffer waren, stehet an besagten Orten nicht. Wie denn auch die Thraenen unter die eigentlich sogenannten Opffer nicht gehoeren, und das Griechische [gap: Greek word(s)] mit dem Hebr. [gap: Hebrew word(s)] oder [gap: Hebrew word(s)] übereinstimmt, welches bekandter massen nicht allezeit ein eigentl. Opffern, sondern ein gemeines Darbringen bedeutet. Nicht zu gedencken, dass auch diss Gebeth Christi hauptsaechl. nicht ihme, sondern uns zu gut, wie all sein Leyden und Errettung auch aus dem Todt, gemeinet und kommet. Wie denn auch in dem folgenden Spruch Hebr. VII, 27. da von dem eigentlichen Versühn-Opffer die Rede ist, zwar gesagt wird: Christus habe sich selbst, aber nicht für sich selbst, geopffert; Vielmehr wird an gedachtem Ort darinnen, dass solches alles, was mit seinem eigentl. Versühn-Opffer vorgegangen, nicht für ihn, sondern allein für uns geschehen, der Vnterschied seines und der Opffer im A. T. anderer Priester gesuchet und gesezet.] Darnach hat Et für sich selbsten geopffert mit Vergiessung seines Bluts am Creuz Hebr. VII, 27. VIII, 14. IX, 26. und diss Opffer für sich selbsten [note: Gleichwie es falsch, dass Christus ein eigentlich Opffer für sich gebracht, dessen es ja nicht bedürfftig war: also ist es auch irrig, dass es dadurch, als durch ein Opffer für sich, habe seine Herrlichkeit erlangen müssen. Denn ein anders ist die Ordnung und Weeg, in welcher, und auf welchen es dahin gelanget und gegangen, wie es selbst gelehret Luc XXIV. 26. Ein anders aber ein Opffer, dadurch es sich den Eingang im Himmel erworben. Darum auch in den angeführten Oertern, nur [gap: Greek word(s)] , und das Participium [gap: Greek word(s)] (d. i., nachdem es es gebracht, hat es sich gesetzt etc.) zu lesen sind. Wie denn die Socinianer selbst nur von einem Praemio, und keinem Merito, hiebey wissen wollen. Doch genug, dass die Schrifft von keinem Opffer Christi, als für uns, redet und handelt.] hat es thun müssen, seine Herrlichkeit zu erlangen, wie zu sehen ist Philipp. II, 8. 9. und Hebr. X, 12. 13.

Welches ist das Opffer für uns?

Dieses hat 2. Stuck in sich: das erste ist die Hingebung seines Leibs, oder die Vergiessung seines Bluts am Creuz; Das ander [note: Der Eingang in das Allerheiligste, so wohl dess Hohenpriesters im A. T., als auch Christi in dessen Gegenbild, den Himmel, ist kein eigentliches Stück dess Opffers, sondern ein besonders Werck, welches auf das Opffer gefolget, um das schon geschehene und vollbrachte Opffer GOtt darzustellen, und nach der Versühnung zur Mittheilung der dadurch schon zuvor erlangten Gnaden-Wohlthaten zu bewegen: Wie denn auch solche Darstellung (wie mans am besten nennen kan, und in diesem Verstand auch Oblationem oder vielmehr Repraesentationem heissen mag) nicht bey allen Opffern üblich gewesen, zu bezeugen, dass sie als ein Accessorius actus, der zum Weesen dess Opffers nicht schlechterdings gehoeret, anzusehen seye.] ist sein Eingang in den Himmel, und seine Erscheinung daselbst bey GOtt seinem himmlischen Vatter, dann dieser Stuck keines allein das vollkommene Opffer Christi für uns ist: wie auch im alten Testament die Schlachtung der Boeck und Kaelber noch nicht das vollkommene Opffer war, sondern wann der Hohepriester mit dem Blut in das Heiligthum gieng, [note: So waren also die andere taegliche Opffer keine eigentliche Opffer, wie sie doch auf allen Blaettern in dem III. Buch Mosis genennet werden? Die ja doch auch Vorbilder auf Christum, ob gleich am Fest der Versühnung alles solenner zugieng, gewesen; Wie so wohl die Epist. an die Hebr. bezeuget, als auch von dem seel. Franzio in seiner Schola Sacrificiorum augenscheinlich dargethan, und stattlich erwiesen worden. Vid. Hebr. X. 11. taeglich.] da ward erst ein Opffer für sein selbst, und des Volcks Vnwissenheit Hebr. IX, 6. 7. also ist Christi Opffer erst ein volkommen Opffer worden, [note: Ist grundfalsch: Nachdem es ein Opffer geopffert, ( [gap: Greek word(s)] ) hat es sich gesetzt: It. Mit einem Opffer hat es schon vollendet [gap: Greek word(s)] : Da es sich selbst geopffert hat, oder opfferte: Da es ist vollendet, ist erworden eine Vrsach der Seeligkeit, und zwar durch Leben und Bitte für sie. etc. Siehe Ebr. X. 11. 14. VII. 27. V. 9. und s. f. wann es aber noch woehrete, (wie denn die Darstellung nicht auf hoeret,) so müste alles so beschrieben werden, als wenn es noch geschehe.] da Et durch sein eigen Blut einmal in das Heilige eingegangen, das nit mit Haenden gemacht ist. Darum sagt der Apostel in gemelter Epistel am VIII, 4. Wann Et noch auf Erden waer, [note: Dieser Einwurff ist recht einfaeltig. Denn wer siehet nicht, dass Hebr. VIII, 4. nicht von dem Ort dess Opffers, sondern von der Art und irdischen fleischlichen Weise der irdischen Levitischen Priester geredet werde, denen hier Christus entgegen gesetzet ist. Man sehe nur den 6. Vers an, so wird man nicht mehr zu zweifeln Vrsach haben.] so waere Et nicht ein Hoher Priester; Wo es aber noch kein Hoher Priester gewesen ist, da hat es auch kein vollkommen Opffer haben oder verrichten koennen. Vnd am VII, 24. Dieser aber, weil Et ewiglich bleibt, hat Et ein unvergaengliches

Hohes Priesterthum, daher Et auch seelig machen kan, immerdar, die durch Ihn zu GOtt kommen, und lebet immerdar, und bittet für sie. Wann aber sein Opffer schon ganz auf Erden verrichtet waere, so haette es kein ewig Priesterthum, [note: Christi ewiges Priesterthum heist nicht ewig darum dass es immerfort opffert, sondern weil sein einmahl geschehenes Opffer am Creutz nicht darff, wie jener Priester im A. T., immerzu wiederhohlet werden, und einmahl für allemahl und alle auf ewig gilt. Ja wann die Erscheinung dazu als ein Stück dess Opffers gehoerete, davon dieselbe Paulus fleissig unterscheidet, als eine Folge; so müste es ja alltaeglich auch so fern wiederhohlet werden. Man unterscheide Opffern, und Fürbitten, welche beede zwar priesterliche, aber nicht eben Opffer-Verrichtungen sind, so ist das ewige Priesterthum klar, wovon der Apostel redet. Wie es im übrigen mit der ewigen Fürbitte beschaffen, soll anderstwo erörtert werden. Genug kan nur hier seyn, dass beeder Krafft und Frucht in Ewigkeit waehret, und kein Ende nimmt.] sondern es haett schon ein End, wie das Opffer. Dieweil ein jeder Hoher Priester etwas haben muss, dass es opffere; Daselbst am VIII, 3. Item am II, 17 wird gesagt: Et muss allerdings seinen Brüdern gleich werden, auf dass es barmherzig würde, und ein treuer Hoher Priester. Daraus zu sehen, dass Et dann erst ein rechter Hoher Priester werde, nachdem Et seinen Brüdern in allen ist gleich worden, das ist, in Leiden und Sterben. [note: Was thut aber dieses zu seinem Opffer im Himmel? Hieraus ist vielmehr zu schliessen, das Opffer seye vollendet, wo das Leyden sich geendigt hat. Wie es selbst mit seinen [gap: Greek word(s)] oeffentlich am Creutz bezeuget, und frey ausgeruffen.]

Warum muste aber das Opffer Christi im Himmel verrichtet werden?

Weil der Hohe Priester selbst soll ewig seyn, muste auch sein Opffer [note: Ist beydes wahr; aber dass dess ewigen Hohenpriesters Opffer, nicht allein seiner Gültigkeit und Krafft nach, sondern auch in steter Opfferung oder Auffopfferung, eigentlich soll fortwaehren, das folget nicht. Von keinem ewigen Opffer weiss die Schrifft, und hat die Worte, Hebr. X. 12. (Da es hat ein Opffer für die Sünd geopffert, das ewig gilt,) wo das Comma nach [gap: Greek word(s)] stehet, selbst die Socinianische Version A. 1630., mit Versetzung dess Commatis, gegeben: Da es --- geopffert hat, sitzet (er) in Ewigkeit zur rechten GOttes, nehmlich zu herrschen und für uns zu bitten. Wo es zwar Priester ist auf seinem Thron, krafft dess schon gebrachten Opffers, als es getoedtet worden (per [gap: Greek word(s)] ,) aber kein Opffer mehr bringet, sondern für die Seinigen, die es versühnet, bittet, und sie regieret.] ewig seyn, dieweil ein jeder Hoher Priester haben muss, das es opffere, so muste auch die Hütten ewig seyn, in welcher Er, sein Opffer zu verrichten, erscheinen [note: Nicht zu verrichten, sondern, nachdem es sich hier schon geopffert, d. i. gelitten, denn so wirds erklaeret v. 25. 26., nur zu erscheinen für uns, welches zwey unterschiedliche Verrichtungen oder Actus sind. Daher auch die griechische Worte Hebr. IX. 12. [gap: Greek word(s)] besser übersetzet werden; nachdem es eine ewige Erloesung erfunden, oder, (durch sein Blut und Todt) zu weg gebracht; als wann mans gibt: Vnd hat eine --- erfunden: welches wenigstens etwas dunckel und zweydeutig ist. Denn dass im übrigen durch das Allerheiligste vorbedeutet worden, als durch ein Vorbild, der Himmel, worein Christus, als in die innerste Hütte eingegangen, begehret niemand streitig zu machen, und stehet klar l. c. v. 24. Dass es aber darinnen geopffert, das ist hieraus nicht bewiesen. Die armen Leute verleitet sonder Zweiffel zu solcher Meinung das Griechische [gap: Greek word(s)] , und Lat Offerre. Es ist aber ein anders [gap: Greek word(s)] zum eigentlichen Opffer, so auch weyland ausser dem Allerheiligsten geschahe; ein anderes [gap: Greek word(s)] zum Darstellen dessen, was schon zuvor eigentlich geopffert, d. i. geschlachtet worden.] und stehen solt. Eine solche

Hütten aber ist allein der Himmel, daher sagt der Apostel zum Hebr. VII. Einen solchen Hohen Priester sollen wir haben, der da waere heilig, ohne Maengel, unbefleckt, und von den Sünden abgesondert, und hoeher gemacht denn der Himmel.

Wie ist denn Christi Blut und Erscheinung im Himmel ein Opffer für uns?

Es wird ein Opffer genennet, nur wegen einer gleichen Würokung, [note: Da haben wir wiederum die Verdrehung. Die Schrifft weiss von keinem Opffer, so im Himmel erst geschehe, oder fortgesetzet werde. Was brauchts dann einer solchen erdichteten Metonymie?] so darauf erfolget, gleichwie auf die Opffer; Denn gleichwie in dem alten Bund diss das Opffer war des Hohen Priesters, dass es in das Allerheiligste gieng, [note: Ist falsch: Diss war nicht das Opffer, sondern dessen so schon ausserhalb geschehen, folgende Darstellung, um Christi bestaendige fortgehende hohepriesterliche Fürbitte damit abzubilden. Ein anders ist die Reinigung zuweg bringen, ein anders appliciten dass man derselben würcklich geniesse. Jenes geschahe durchs Opffer; dieses durch Christi Furbitte, womit sich sein Koenigliches Amt vereiniget, und zugleich geschaefftig erweiset, und also mehr noch im Antitypo ist, als im Typo war, nach Zach. VI. 13.] und darinnen verrichtete, was damals nach GOttes Willen zur Reinigung der Sünden des Volcks gehoerte, darauf die Vergebung erfolgte: Also, dieweil der Herr Christus durch [note: So redet die Schrifft nicht, aber, dass es mit seinem eigenen Blut eingegangen, das findet sich Hebr. IX. 25. sq.] sein Blut am Creutz vergossen, in das Allerheiligste eingangen, das ist, in den Himmel, und daselbst erscheinend verrichtet, dass wir von Sünden rein werden, und derselben Vergebung haben, daher wird diese sein Blutvergiessung und Erscheinung im Himmel sein Opffer [note: Ist wiederum irrig; Sein Blut vergiessen heist, und ist auch wahrhafftig, ein Opffer, aber die Erscheinung im Allerheiligsten, oder im Himmel, durchaus nicht: Als von welcher es vielmehr heist: sie seye auf jenes, da es schon vollbracht, aus einer andern Vrsach, zur Darstellung, Application und Fürbitte gefolget; wie schon vorher zu mehrmaln erinnert worden.] für uns genennet.

Wormit ist dann dieses Opffer Christi von den wahren Opffern des Alten Testaments unterschieden?

In der Würckung und in der Weiss der Verrichtung. [note: Ich will ja noch hoffen, dass die Socinianer auch auf die Persohn Christi, wann sie gleich ihn für einen blossen Menschen, (von seiner wesentlichen Gottheit ietzt nicht zu gedencken) halten, bey diesem Vnterschied von den unvernünfftigen geopfferten Thieren werden einige Absicht haben. Wenigstens, wann sie ja solches zuvoraus gleichsam wollen gesetzt, und für bekannt angenommen haben, sollte allerdings davon, wie auch von den Fürbildungen, so unter jenen auf dieses steckten, etwas gedacht worden seyn.]

Was ist der Vnterscheid in der Würckung?

Erstlich dieser: dass in dem alten Bund durch die Opffer des Gesezes nur [note: Von diesem Zusatz, nur, ist in Mosis Büchern nichts, noch auch etwas in der Epistel an die Hebraeer, oderanderswo, zu lesen. Num XV, 30. sqq. wird zwar ein Vnterschied zwischen Sünden der Vnwissenheit, die zu versühnen, und zwischen Frevelthaten gelesen; selbige Verordnung aber handelt von solchen Verbrechen, darauf die Todes-Straff gesetzet war, und nicht von allen und ieden wissentlichen Missethaten. Man bedencke nur, was Meila gewefen davon Lev. V. 15. sqq. und Num. V. 5. sq. gehandelt wird, und lese das gantze Cap. V. Levit. samt den vorhergehenden und folgenden durch, so wird man aus dem Gegensatz leicht erkennen, dass es auch Opffer für Sünden, die nicht aus Vnwissenheit geschehen, gegeben, wann nur wahre Busse dazwischen gekommen; und wollen gar einige darinnen den Vnterschied unter Ascham oder Schuld, und Chattaah oder Sünd-Opffer, suchen: welcher aber vielmehr in denen daraus erfolgten oder gegebenen Aergernüssen bestehen mag. Gründlicher hat es der seelige Franzius in Schol. Sacrif. Disp. XV. aus 1. Sam. III. 14. Ps. LI. 18. auch Es. I. 10. sqqbewiesen, und die Stelle Num. XV. 22. sqq. mit den übrigen, sonderlich aber Num. V. 6. sq., vermittelst einer Anmerckung von oeffentlichen und heimlichen Sünden, nebst der Absicht auf diejenige, wodurch man die Todes-Straff verdienet, gar wohl verglichen.] diejenigen Sünd vergeben wurden, welche aus Vnwissenheit oder Schwachheit geschahen, wie zu sehen Hebr. am IX, 6. und im 4. Buch Mosis am XV, 25. nicht die groben Sünden und Vbertrettung der oeffentlichen Geboth GOttes. Da aber ja jemand eine grobe Sünde erlassen worden, ist es nicht vermoeg des Bundes, [note: Ist der gemeine und hoechstschaedliche Irrthum, da die Socinianer einen wesentlichen Vnterschied, unter dem Alten und N. Testament, und unter der Art, oder Ordnung, wie man seelig worden, und iezt wird, machen, ohne allem Grund, und wieder die Schrifft, die von einem Glauben, einem Nahmen unter dem gantzen Himmel, einer Verbeissung, einer Versühnung auch derjenigen Sünden, die unter dem ersten Testament waren, einer Gnade der Vaeter und Kinder etc. weiss; ob wohl diese einige Gnade des Messiae durch den Glauben an ihn, nicht so deutlich, so reichlich, so frey, ehedem, wie ietzt, (welches aber Circumstantiae sind, und nicht das Hauptwerck selbst,) aus- und mitgetheilet worden. Dieser Bund war allgemein, wie es denn sogleich nach dem Fall, eben wie der vorige Werck-Bund, den unsere Stamm-Eltern, und wir in oder mit ihnen, gebrochen, allgemein gewesen. Aber der nachfolgende Mosaische Bund war particular, der hatte für sich nur zeitliche Verheissungen, wovon Hebr. VIII. 6. zu verstehen, es machte hingegen nicht die gantze Jüdische Religion aus, sondern nur einen geringen Theil davon, und gehoerete nur zu dessen Administration, wie derselbe unter vielem Schattenwerck damahls solte geführet werden, bis der Saame kaeme, dem die Verheissung (schon) geschehen etc. Gal. III. 19. Sind demnach auch die Juden durch eben den Evangelischen Gnaden-Bund, an welchen sie sich, krafft der Verheissung, glaubig gehalten, seelig worden; ob sie gleich solcher Wohlthat unter einer mühsamen, jedoch eben desswegen auch mit zeitlichem Seegen unterstützten Mosaischen Oeconomie, (welches aber ein special-Modus war, und der Hauptsache nichts benommen,) derselbigen Zeit nach theilhafftig worden. Welches schon laengst Augustinus L. IV. contr. Faustum c. 2. und 4. wie auch L. XIX. c. 31. und andere mehr bemercket, weitlaeufftig aber G. Calixtus in seinem schoenen Tr. de Pactis erwiesen.]

sondern aus sonderbahrer Barmherzigkeit GOTT es geschehen, zu welcher Et sich in dem Bund nicht verpflichtet hatte. Aber im Neuen Bund werden alle Sünden gereiniget, wenn nur der Sünder sich bekehret, [note: So ists. Allein im A. Testament geschahe eben dasselbige, aber nicht durch das Gesetz Mosis, wie der Apostel hier gar bedaechtlich redet, sondern durch den mit dem Gesetz Mosis immer fortgehenden, obgleich nicht so klar geoffenbahrten Evangelischen Gnaden-Bund, der auf den verheissenen Weibes- und Abrahams-Saamen sich gründete.] wie Paulus bezeuget im Geschichten am XIII, 38. So sey euch nun kund, lieben Brüder, dass euch verkündiget wird die Vergebung der Sünden durch diesen, und von alle dem, durch welches ihr nicht kunntet im Gesez Mosis gerechtfertiget werden, in diesem wird ein jeder Glaubiger gerechtfertiget. Darnach so wurden die Sünde im Alten Bund nur also gereiniget, dass die zeitliche Straf erlassen ward: [note: Wo stehet diese Einschrenckung? Ein anders bezeuget die Schrifft, so ja immer auch in dem A. Test. von Vergebung der Sünden, der Schuld so wohl als der Straff nach, ohne Limitation redet, auch in Mosis Schrifften selbst; wo auch die so offt wiederhohlte Cappara oder das Cipper solches lehret: der Propheten und Psalmen, da diese Verheissungen immerzu wiederhohlet, und mit den kraefftigsten Worten, vergessen, zurück werffen, in die Tiesse des Meers werffen, tilgen, abwischen, tilgen wie eine Walcke und Nebel etc. beschrieben sind, ietzt nicht zu gedencken. Ob man wohl gerne gestehet, dass solches nach Aussage Hebr. IX. krafft des Mosaischen absonderlichen Thier-Opffer-Bundes nicht erfolget, als welcher nur eusserliche leibliche Reinigung an sich selbst würckete: Denn man auch hier auf den zugleich mit fortlauffenden, und unter jenen Bildern steckenden Evangelischen Gnaden-Bund zu sehen, und die Glaeubige, wie Moses selber Hebr. XI. 26., in goetrlichem Licht, warum David so offt gebeten, gesehen haben.] Aber Christus ist in dem Neuen Bund durch sein eigen Blut einmal in das Allerheiligste eingangen, und hat eine ewige Kaufsung [note: Ist recht und wohl ausgedruckt, und kommt mit 1. Cor. VI ult. Apoc. V. 9. 1. Petr. I. 18. sqq. sehr wohl überein. Aber dass diese Erkauffung durch ein vollkoemmlich Loese-Geld geschehen im Himmel, davon stehet nichts l. c. hingegen lesen wir gar offt, diss alles seye am Creutz und durch das Blutvergiessen vollbracht worden, wie wir schon oben dargethan haben. Daher auch Creutz, Blut und Todt, wann von der Verfühnung der Welt geredet wird, immerzu verwechselt werden. Rom. V. 10 Eph. II. 16. Col. I. 20. und s. f.] oder Erloesung gefunden Hebr. IX, 12.

Zum dritten kunten die Opffer im alten Bund das Volck nicht machen von Sünden abstehen und auf hoeren; [note: Freylich hatten sie diese Krafft nicht an und für sich selbst, sonst waere die Wiederhohlung nicht vonnoethen gewesen; sie hatten aber doch dieselbe Krafft typice, wegen ihres Bilder-Amts: wie man einem mit Rechen-Pfennigen bezahlen kan auf ein ehrlichs Wort, und die gantze Schuld tilgen, obgleich die Ducaten, und das wahre selbst gültige Pretium, nach der Zeit erst aus wichtigen Vrsachen geliefert werden. Der Wille, durch welchen sie geheiligt worden, galt damahls so viel, als hernach die Erfüllung, obgleich jener auf diesen sich bezogen und beruhet. Also machten allerdings die alten Opffer niemand zur Rechtfertigung und Heiligung tüchtig, aber das verheissene und schon damahls moraliter gegenwaertige oder gültige Opffer Jesu Christi war es, wodurch auch jenen in A. Test., wie der Effect selbsten bezeuget, und der Ps. 130. absonderlich bewaehret, diese Krafft geschencket und mitgetheilet worden.] Aber des HErrn Christi Opffer hat diese Krafft; wie oben von dem Tod Christi im Propheten-Amt erwiesen ist. Darum wird gesagt Hebr. X, 1. 2. 3. 4) das Gesez hatte den Schatten der zukünfftigen Güter; alle Jahr muss man opffern, und kan nicht, die da opffern, vollkommen machen, sonst haette das Opffer aufgehoeret, wo die, so am Gottesdienst sind, kein Gewissen mehr haetten, von Sünden, wenn sie einmahl gereiniget werden, denn es ist unmoeglich durch Ochsen- oder Bocks-Blut Sünde, [das ist sündigen [note: Sünde wegnehmen heist hier nicht allein so viel als dem Sündigen Einhalt thun, sondern, wie gleich dabey stehet, die Reinigung der Gewissen verschaffen, daraus der reine Dienst des lebendigen GOttes folgends herkömmt; welcher dem Opffer Christi allein, und nicht der Boecke an sich selbst, zukoemmt, so doch, dass dieser Blut jenes Bild - weiss vertreten, und zwar ausdrücklich auch unter dem A. T., so fern ihnen die Reinigung zugeschrieben wird l. c., v. 1-5. Darum sahe schon damahls GOtt nach dem Glauben, dadurch der Gerechte leben muste, Jer. V. 3. Habac. II. 4. [gap: Greek word(s)] war so kraefftig, als das [gap: Greek word(s)] , ohnerachtet jenes viel vom Geist der Knechtschafft, dieses mehr von dem kindlichen Geist bey sich führet: welches (ad modum et circumstantias) zu den Vmstaenden der Bundes-Verfassung, und nicht zum Wesen selbst, zu rechnen.]] hinweg nehmen. Aber Christus hat mit einem Opffer vollendet, die geheiligt werden.

Welches ist der Vnterscheid in der Verrichtung?

Die Weise der Verrichtung des Opffers im Alten Testament bestunde darinn, dass der Hohe Priester das Blut in das Heiligthum

truge, und mit demselben allda erschiene, [note: Dass es nicht allezeit geschehen, ist bekannt, auch schon oben dargethan, und wurden doch die Opffer taeglich recht und kraefftig verrichtet.] darauf erfolgete, dass GOtt die Sünde des Volcks, für welche geopffert war, vergab, und auf hube, nicht zwar, als haette das Opffer die Krafft und Würdigkeit gehabt, die Vergebung der Sünden GOtt abzuverdienen; sondern dieweil GOtt die Sünde nicht vergeben wolt freywillig, [note: Diss Wort ist zweydeutig; denn es kan so viel heissen, als ohne Verfühnung, da es eben das waere als schlechtweg, et pro absoluta potestate. Vnd so waere es wahr, denn die Gerechtigkeit GOttes, oder sein Zorn wieder die Sünde, oder auch seine vollkommene wesentliche Heiligkeit leydet solches nicht. Siehe Rom. III, 25. coll. Rom. I. ult. Soll es aber so viel bedeuten, als ohne einige Praestation, wann es auch quid pro quo, oder etwas GOtt zu verfühnen, und ihm genug zu thun, an sich unzulaengliches waere, so ist es von der Satisfaction Christi, und dessen Bildern, nemlich den Opffern, deren Todt ein mehrers hinter und auf sich hatte, zu mild geredet. Doch man siehet wohl, wo der Autor hinaus gewollt, welcher damit seiner Acceptilation ein Lichtlein anzünden wollte. Die aber schon laengst durch das verglichene Pretium des theuren Blutes J. C. des Sohnes Gottes, mit dem vergaengl. Gold oder Silber 1. Petr. I, 18. sq. zernichtet worden. Von dem [gap: Greek word(s)] , dessen Paulus Rom. V, 18. Meldung thut, und der Maledictione vicaria, oder dem Fluch für uns, wozu gehoeret, dass der lezte Heller bezahlet werde, Gal. III, 13. Es. LIII, 12. coll. Matth. V, 26., nichts zu gedencken.] es waere denn dieses zuvor geschehen, und war allhie ein anders, der da opffert, ein anderer der die Sünde vergab, denn die Vergebung sind nicht in der Macht des Hohen Priesters, [note: Was Wunder? Es ist ja vielfaeltig im Typo weniger oder mehr als im Gegenbild. Zudem so muss auch der Mittler, und der, dem von dem Mittler die Versühnung geschiehet, oder gebracht wird, seinem Amt nach, wohin der Hohepriester sein Absehen hatte, unterschieden seyn. Wie denn auch also Christus nicht allein als GOtt, sondern als Gott-Mensch in seinem Versühnampt zu betrachten: Der aber auch zugleich, als GOtt, die Verfühnung annehmen kunte, nach 2. Cor. V, 19.] sondern bey GOtt; Aber der HErr Christus nach seiner Erscheinung im Heiligthum, sizet selbst zur Rechten auf dem Stuhl der Mayestaet GOttes im Himmel Hebr. VIII, 1. et X, 12. kan und will selbst seelig machen, ja Et machet auch selbst seelig, die durch Ihn zu GOtt kommen Hebr. VII, 25. Dieweil Et ist ein Pfleger der heiligen Güter am VIII. Cap. v. 2. Diese Macht und eigene Rettung der Seinigen, wird uns auch fein fürgemahlet im Cap. IV, 14. da unser Hoher Priester in seinem Amt also beschrieben wird: dass es sey der Sohn GOttes, der gen Himmel gefahren sey, zu dessen Gnaden-Stuhl wir mit Freudigkeit sollen tretten, auf das wir Barmherzigkeit empfahen, und

Gnad finden, wann uns Hülffe vonnoethen seyn wird. Daraus genugsam offenbar, dass die Verrichtung seines Opffers [note: Hier werden die Verrichtungen seines Opffers im Himmel wiederum mit der Darstellung dieses schon hier vollbrachten Opffers, worinnen seine Fürbitte bestehet, oder doch darauf sich gründet, und ferner die Koenigliche Amts-Wercke, wohin die Rettung oder Erloesung, (applicatione) die es selbst thut, so aus jenem fliesset, in die Hohenpriesterliche Geschaeffte ungebührlich verwandelt.] im Himmel anders nichts ist, dann die Versoehnung seiner Glaubigen, und die Rettung oder Erloesung, die Et selbst thut, [note: Allerdings: Aber krafft seines koeniglichen Amts, welches von dem Hohenpriesterlichen zwar nicht zu scheiden, jedoch fleissig davon zu unterscheiden ist: wie die Schrifft selbsten bestaendig zu thun pfleget.] als ein Vollmaechtiger der Rechten GOttes; welcherley Opffer des Hohen Priesters im Alten Testament nicht war. [note: Ist auch nicht zu bewundern; dieweil koenigliche und Priesterliche Wercke dazumahl sich nicht in einer Persohn, wie bey Christo, zusammen gefunden.] Vnd desswegen müste Et seinen Brüdern in allen gleich werden, auf dass Et ein barmherziger und treuer Hoher Priester würde, Hebr. II, 17. [note: Dieser locus wird ungeschickt hier angeführet, dieweil ihn diese Versuchungen theils auf der Welt betroffen, theils, wann sie Absehen auch auf seine Herrlichkeit haben, noch nicht daraus zu schliessen, sein Opffer müsse, wieder allen Gebrauch der Schrifft, und des Worts Opffer selbst, Christi Rettung bedeuten, die es uns in Befreyung von der Herrschafft der Sünden, und deren innerlichen Reinigung, (wie die Socinianer es verstehen) wiederfahren laest; als welches alles sich in der Verwaltung dess koeniglichen Amts, so ja kein Opffer ist, eussert. Indessen dienet auch die Erfahrung durch seine Versuchungen darzu, weil es desswegen ein barmherziger Hoherpriester genennet wird, dass es desto williger für uns am Creuz gestorben, und, nachdem es solch Opffer bereitwillig für uns schon auf Erden gebracht, nun noch immer uns als Hoherpriester bey seinem himmlischen Vatter vertritt, oder für uns bittet; nicht allein aber das, sondern auch, welches genau auf einander gehet, aber nicht einerley ist, in seinem Mittler-Reich, davon 1. Cor. XV, 24. sqq., was es erbetten, selbst nach dem Willen seines Vatters in eben der unendlichen Lebenskrafft schencket und mittheilet.] welches unnoethig [note: Die Frag ist hier nicht, ob es noethig gewesen, sondern worzu, und ob desswegen sein Hohenpriester-Amt in der Rettung bestehe, wie solches die Socinianer erklaeren: Denn sonst auch die Versühnung durch sein Blutvergiessen eine Rettung von Sünden mit allem Recht zu nennen.] gewesen waere, wenn sein Opffer nicht selbst die Rettung gewesen. Dass GOtt barmherzig und treu ist, bedoerffte der Barmherzigkeit des Hohen Priesters nicht, wo Et uns nicht selbst retten solte. Also wird auch im I. Cap. v. 3. gesagt: Et hab die Reinigung unserer Sünden durch sich selbst gemacht, und sey gesessen zur Rechten der Majestaet in der Hoehe. Dass nun hieraus klar genug ist, wie sein

Opffer anders nichts sey, [note: Es ist solches hieraus nicht klar, sondern im Gegentheil, wie Cap. I. 3. augenscheinlich zu sehen, dass nachdem schon die Reinigung unserer Sünden auf Erden gemacht, sodann erst die Rettung, nebst fortgesetzter Fürsprach, krafft jener Reinigung, durch das koenigliche Amt Christi (darum es auch zur Rechten der Majestaet sitzt, so koeniglich ist,) vorgenommen, und noch daran arbeitet, biss es das Reich dem Vater übergeben wird.] denn seine Rettung, und werde dieselbe sein Opffer genennet, dieweil wir durch diese der Sünden, und auch der Straf derselben entlediget werden, wie im alten Bund auf die eigentliche Opffer eben diss folgete, wiewohl in derselben nicht der Hohe Priester, sondern ein anderer die Sünd vergab. [note: Ist wiederum das Bild und Gegenbild, die eben so vollkommen nicht übereintreffen, vermenget, und das andere Amt, so nebst dem Priesterlichen Christus auch führet, darinnen ihn die Koenige, sonderlich fromme Koenige, wie David, vorgebildet, vergessen. Eben als wann GOtt solche in eine Person zusammen schlagen müssen. Nichts von des Mittlers Person, so zugleich mit zu der beleydigten Parthey, als GOtt, gehoerete, zu gedencken: wie schon vorhin gemeldet worden.]

Warum sagt gleichwol der St. Paulus Eph. V, 2. Christus hab sich selbst hingeben, ein Opffer und Gabe GOtt zu einem süssen Geruch?

Christi selbst Hingebung zum Tod wird hie nicht ein eigentlich [note: Ist sehr vermessen hier ausgesprochen, da nicht nur überhaupt bekannt, dass ohne wichtige und dringende Vrsache von der eigentlichen Bedeutung der Worte nicht abzugehen, sondern auch noch über dieses der Epistolische Stylus unsers Apostels solches nicht gestattet, und in dem Text selbst nicht die geringste Spuht zu einer solchen Erklaerung Anlass gibt: Der gantzen Epistel an die Hebraeer, welche von dergleichen eigentlichem Opffer Christi, in Vergleichung der Opffer A. T. als dessen Fürbilder, ausführlich redet, nicht zu gedencken. Wie denn auch sonst Paulus von diesem Versoehn-Opffer, wann es davon handelt, nicht anderst, als von einem eigentlichen, jedoch auf einmahl vollbrachten geheimen hochheiligen blutigen Schlacht-Opffer z. e. 1. Cor. V, 7. Col. I, 20. u. s. f. uns berichtet. Daher auch die Racowische Version des N. T. diss Wort, so hier Eph. V, 2. vorkommt ( [gap: Greek word(s)] ) nicht schlechtweg ein Opffer, sondern Schlacht-Opffer übersetzt, und den Endzweck, GOtt zu einem füssen oder wohlriechenden Geruch, von diesem Opffer selbst, als dessen Frucht, unterschieden. In den angeführten Stellen Ebr. XIII. und 1. Petr. II. geben es die Vmstaende des Textes und die Sache selbst, wovon die Rede ist, dass kein eigentlich Schlacht-Opffer koenne verstanden werden, welches aber auf Christi Todt nicht appliciret werden kan, und zwar um so viel weniger, da das gantze Alte Testament mit dessen Vorbedeutung durch eigentliche blutige Opffer beschaefftiget gewesen, und das N. T. fast nichts anders, als die Erfüllung in Christi Opffer-Todt zu zeigen, ohne die geringste Anzeige einer verblümten Bedeutung, treibet. Woraus, wie gezwungen diese Erklaerung seye, sonnenklar erscheinet.] Opffer genennet, wie die Opffer im A. T. waren, sondern wie andere gute und GOtt wohlgefaellige Werck Opffer und Gaben genennet

werden Hebr. XIII, 16. und andere gute Werck 1. Pet. II, 5. Dann es sagt nicht, dass sich Christus GOtt habe geopffert, sondern Et habe sich in den Tod gegeben, (denn also braucht die Schrifft das Woertlein hingeben, wie zum Eph. V, 25. und Rom. VIII, 32. zu sehen) und diss sey GOtt ein wolgefaellig Opffer, oder ein wolgefaefaellig Werck oder süsser Geruch.

Das XV. Capitel. Von der Vorbittung des HErrn Christi. Was ist denn die Vorbitt Christi?

GLeichwie von seinem Opffer ist gesagt worden, [note: Gesagt; aber schlecht bewiesen.] dass es sey seine Rettung selbst, und seine Erloesung durch die Macht, die Et hat, sizend zur Rechten der Majestaet GOTT es, und sey nur darum ein Opffer genannt, dieweil wir daher diese erlangen oder erben, und diess uns giebt noch vollkoemmlicher, was auf das Opffer des Hohen Priesters im A. T. dem Volck wiederfuhr, wiewol wir es auf ein andere Weiss von ihm bekommen: Also ist auch sein Vorbitt und Vertrettung in der That selbst anders nichts, [note: Ist abermahl eine sehr verwegene Verdrehung der deutlichen Worte des H. Geistes, welcher bestaendig von dieser Vorbitte, als einem eigentlichen Hohenpriesterlichen Werck Christi, N B. dergleichen des Jüdischen Hohenpriesters weyland auch war, redet, und nicht die geringste Erinnerung von einer solchen uneigentlichen Bedeutung des Worts [gap: Greek word(s)] (so nirgend das, was die Socinianer sich einbilden, anzeiget,) iemahls gethan. Dahero man auch billig bey einer Fürsprach, iedoch dergestalt, dass sie dem Stand der Herrlichkeit gemaess, bevorab wann sie mit Worten geschicht, verbleibet; obwohl einige bloss in der Vorstellung des einmahl geschehenen Opffers am Creutz beruhen wollen. Vnd liegt daran nichts, dass der Vater Christo die Macht gegeben, das Gericht zu halten; sintemahl es nicht den Vater um solches Gericht zu halten, sondern um die Gabe und Gnade, die es uns wolle lassen in Christo angedeyhen, bittet, auch was es in seinem koeniglichen Amt, durch Mittheilung solcher Gnade, in der Rechtfertigung und Heiligung schencket, von seinem Hohenpriesterlichen Leyden und Todt abhanget oder herkommt, und folgbar solche Fürbitte auch in seiner Herrlichkeit nothwendig als ein Grund der koeniglichen Amts-Verrichtungen, die hier immerzu noch von den Socinianern mit den Hohenpriesterlichen vermenget werden, zum voraus setzen. Welches alles, wann es auch die naerrische Vernunfft, die sich auch hier erhebt gegen das Erkaenntnuss Christi, nicht begreiffet, genug seyn kan und soll, dass es die Schrifft saget, und einschaerffet, auch schon vor dem Todt Christi das schoene Gebeth, Joh. XVII., bestaettiget.] als sein Macht und Gewalt, durch welche es uns retten kan und will. Dann dass es kein warhafftige Vorbitt sey, was die Schrifft also nennet Rom.

VIII, 32. Hebr. V, 25. ist daraus leicht zu sehen, dieweil Ihme der Vatter alle Macht, das Gericht selbst zu halten, übergeben hat, Joh. V, 22. Derowegen Et es nun nicht bedarff, bittlich erst solches zu erhalten: Ja Et spricht ausdrücklich Joh. XVI, 26. Ich sage euch nicht, [note: Dieser Locus wird gantz nicht geschickt angeführet. Denn was ist daraus anders zu beweisen, als dass unser HErr JEsus damahls sich dieses Arguments zum Trost seiner Jünger nicht wollen bedienen? Sagt es denn: es seye an der Sache selber nichts? Vnd hat es nicht gleich darauf den Vatter für sie würcklich gebetten? Ich wollte vielmehr glauben, diese Wort bewiesen die Fürbitte Christi kraefftig: Dieweil, wann nichts daran waere, es derselbigen auch nicht einmahl gedencken koennen vel per praeteritionem.] dass ich den Vatter für euch bitten werde, oder will. Es wird aber diese Macht darum ein Vorbitt genannt, dieweil Et es von GOtt dem Vatter empfangen hat, als ein erbetten Geschenck Joh. XVII, 12. 4. 5. und dardurch uns reichet die Vergebung der Sünden, gleichsam als durch eine Vorbitt beym Vatter, dieweil ja diese Macht und alles vom Vatter herkommt.

Das XVI. Cap. Von der Reinigung des HErrn Christi unsers Hohen Priesters. Was ist des HErrn Christi Reinigung?

ES ist eben das, was sein Opffer ist, fürnemlich aber so fern es die Vergebung der Sünden betrifft, nemlich, dass Et mit seinem Leiden und Sterben zuwegen gebracht, [note: Ach dass die Socinianer doch solches theure Zuwegbringen recht verstünden, so wollten wir die von ihnen hier also beschriebene Reinigung, so nichts anders ist, als der erworbenen eigentlichen Versühnung GOttes, dessen Gerechtigkeit durch den Todt Christi eine volle Genüge geschehen, geseegnete Zueignung und Zuwendung in der Evangelischen Gnaden-Ordnung, auch gerne mit ihnen, wie wir ohne dem, aber in richtiger Behauptung des wahren Grundes, thun, bekennen. Da sie aber Christi Leyden nur als einen Weg und Bahn, worauf es zu solcher seiner Gewalt, sie anzutretten, ja sich selbst zu erwerben, hingegangen, ansehen; so haben wir allerdings auch diese Beschreibung als verkehrt, und unrichtig zu achten, und auf eine vorhergegangene Reinigung durch das Opffer selbst, als eine eigentliche Ver- und Aussoehnung mit GOtt zu dringen, wie uns auch die Schrifft, hiervon 1. Joh. I. und Hebr. IX. auch anderswo unterrichtet, und selbst an vielen Orten diese Reinigung von einer Bezahlung, die so kraefftig gewesen, als wann wir alle gelitten ewiglich, an unserer Statt, eben wie dort mit den Opffern A. T. durch Auflegung der Haende bedeutet wurde, erklaeret.] dass wir an Ihn glauben. Busse thun, und forthin gehorsam seyn, auf welches Et als denn durch sein Gewalt und Macht, uns alle Sünd, die wir zuvor begangen haben, vergiebt, und also werden wir gereiniget.

Es laest sich aber ansehen, als wenn so wol das Opffer, als die Reinigung Christi etwas anders waeren, dieweil geschrieben, Christus hab sein Seele zum Loesegeld gegeben für viele, oder für alle? Matth. XX, 28. 1. Tim. II, 6.

Es laest sich zwar den Buchstaben nach allhier ansehen, als wenn das Opffer, und die Reinigung Christi des HErrn eine Bezahlung waere für uns, oder für etwas, so wir schuldig gewest waeren; aber wenn man diese Ort recht ansiehet, und mit andern hellen Schrifften vergleicht, fo kan dieser Verstand keines Wegs bestehen. Denn erstlich so waren auch die warhafften und eigentl. Opffer kein eigentl. Loesegeld, und wird ihnen in H. Schrifft niemals zugemessen; Denn was koente man GOtt bezahlen mit Ochsen und Kaelbern, [note: Dieser Einwurff ist sehr schlecht; denn wer saget dieses, dass der Ochsen und Boecke Blut an und aus sich solche Würckung gehabt? Wer wollte aber so fort daraus schliessen, es habe ihnen auch an der typica purificatione per [gap: Greek word(s)] sufficiens, d. i. an der durch ihr Fürbildungs-Amt ihnen zukommenden, aber von dem Todt dess Messiae, so dem Willen und Werth nach schon damahls gegolten, herkommenden Versoehnungs-Krafft, gemangelt? Davon uns doch die Epistel an die Hebraeer sattsam unterrichtet, und die hohe Würckungen jener Opffer, nach dem Ausspruch des Heil. Geistes, deutlich zeuget. Waere also gar nicht noethig gewesen, so viel Stellen aus dem A. T. anzuführen, als welche nur von dem aberglaubischen Gebrauch der Juden in ihrem Opfferdienst, und dem, was dieselbe aus ihrer natürlichen Krafft schaffen, handeln, die geheime Evangelische Würckung aber, aus dem darunter verborgenen Gnaden-Bund, dahin sonderlich Ps. L. v. 5. anweiset, mehrers bekraefftigen.] dieweil die Erden zuvor des HErrn ist, und alles, was darinnen ist im Psal. XXIV, 1. und Deut. X, 14. und im Psal. L, 10. sagt GOtt durch den Propheten: Ich will nicht von deinem Hause Farren nehmen, noch Boecke aus deinen Staellen, denn alle Thier im Lande sind mein, und das Vieh auf den Bergen. Darnach so bedoerffte es keines warhafften Loesegeldes, oder, dass GOtt etwas für uns, oder für unsere Sünde bezahlet, dieweil die ganze H. Schrifft dessen voll ist, dass GOtt im Neuen Bunde den Menschen ihre Sünde umsonst und aus Gnaden [note: Ist ja wohl eine einfaeltige Objection. Wann von der Gnade geredet wird, so ist hell und klar, dass von unserer Würdigkeit, Verdienst und Wohlverhalten die Rede seye, welchen die Gnade GOttes entgegen gestellet ist: Man sche Tit III, 5. u. a. m. Dass aber GOtt dem HErrn als Richtet eine vollstaendige Bezahlung für uns geschehen, wird damit nicht verneinet, ja vielmehr beydes Rom. III, 24. [gap: Greek word(s)] , und gleich darauf [gap: Greek word(s)] zusammen gesezt. Worinnen eben das Geheimnus des Creuzes, wie gleich darauf v. 25. distincte im Griechischen gezeiget wird, bestehet; nemlich dass Gerechtigkeit und Friede sich darinnen so weisslich geküsset, und gleichsam noch immer küssen, indem GOtt aus Gnaden gerecht macht, und doch gerecht bleibet; zumahln nachdem es im A. T. so lange an sich gehalten, und seinen Zorn nicht lossbrechen lassen, wie es wohl gekoennt, und doch endlich in der Fülle der Zeit diss grosse Werck an dem, der hier [gap: Greek word(s)] genennet wird, und durch sein Blut ausges ühret, und ausgehen lassen. So ist auch die Gnade deutl. genug zu ersehen an dem, dass GOTT selbst diss Versühnungs-Mittel verschaffet, und der Sohn GOttes solch Amt freywillig übernommen, auch der Richter diese durch ihn erworbene, in Ansehen unserer Person, frembde Gerechtigkeit in seinem Leben und Leyden, als von uns geschehen, angenommen, und noch ansehen will. Welcher Gestalt so gar derselben durch diss eigentl. Opffer und Satisfaction an unserer Statt nichts abgehet, dass sie vielmehr maechtig daraus zu bestaettigen ist. Welches auch weiter das Mittel der Application, der Glaube, der ja an sich selbst uns, ausser der goettlichen Verheissung und Bundes-Ordnung, in solche seelige Gemeinschafft mit Christo nicht bringet, noch mehr erleutert, und Rom. IX. durchaus von Paulo weitlaeusstig erwiesen ist.] verzeihe, wenn sie nur dem HErrn Christo glauben, als

in der 2. Cor. V, 19. Rom. III, 24. 25. Eph. II, 8. Matth. XVIII, 23. XXVIII, 32. Jer. XXXI, 31. Hebr. VIII, 12. et X, 17. Wo aber Gnad ist, da ist kein [note: Eigene; aber nicht fremde, geschenckte, zugerechnete. Das waere zuviel gesagt, und übel zu beweisen.] Bezahlung. Es wird aber der Tod Christi darum ein Loesegeld genennet, dieweil es eine Vrsach ist, dass wir erloeset werden gleich wie durch ein Loesegeld, ob es schon nit eben auf die Weise geschicht, wie durch ein warhafftig Loesegeld. Denn darum [note: Warum geht man hier wiederum ohne Noth von dem eigentlichen Verstand in einem von Paulo 1. Cor. I. so starck behaupteten Geheimnus ab? Die Endursachen, Früchte und Nutzen, welche wir von Christi eigentlichem Verdienst und Satisfaction haben, bleiben doch richtig, wann man gleich die eigentliche Art, Natur und Beschaffenheit dieser Erloesung nicht leugnet. Taugt demnach dieser Schluss, der hier gemacht wird, gantz und gar nicht; ja es wird alles 2. Cor. V. 14. 15. sqq. coll. Cap. VI. 1. sq. von Paullo desto kraefftiger aus der vicaria Satisfactione und vollstaendigen eigentlichen Bezahlung, durch den, der für uns zur Sünde gemacht, dargethan.] hat sich Christus für uns gegeben, auf dass Et uns erloesete von aller Vngerechtigkeit, und reiniget ihm selbst ein Volck zum Eigenthumm, das fleissig waere zu guten Wercken, Tit. II, 14. dass Et uns errettet von der argen Welt Gal. I, 4. von dem eiteln Wandel 1. Pet. I, 18. von den todten Wercken, zu dienen dem lebendigen GOtt, Hebr. IX, 14. Daraus genugsam zu sehen, dass es kein warhafftig Loesegeld sey, dieweil man zur Erloesung und Rettung von der Vngerechtigkeit, von den todten Wercken, [note: Eben als wann die Socinianer von goettlichen Dingen und seinem Zora oder was denselben zu stillen noethig waere auszumachen oder zu determiniren Vollmacht haetten. Doch diss sind Früchte der Vnwissenheit, wann man des Richters aller Welt seine wesentliche Gerechtigkeit nicht erkennet, noch erkennen will. Da kan man freylich nicht anders, als so irrig von elenden Menschen auf den unendlichen vollkommenen GOtt und seinen bis in die unterste Hoelle brennenden unendlichen Zorn wieder die Sünde schliessen. Das Loesegeld des Blutes JEsu Christi ist im übrigen freylich nicht unmittelbahr ausgeleget und ausgezahlet worden zu die nen dem lebendigen GOtt; aber ohne jene Bezahlung und vorhergegangene eigentliche Versühnung unser mit GOtt und dadurch erlangte Vergebung oder Rechtfertigung, haette diese Heiligung nicht folgen koennen, dieweil GOtt und der Sünder in Ewigkeit geschieden blieben waeren. Vnd solcher Gestalt dependirt eine Wohlthat von derandern, alle aber und jede haben ihren Haupt-Grund in der [gap: Greek word(s)] und [gap: Greek word(s)] , das der Mittler für die Sünder ausgezahlet, und sie theuer erkauffet, mithin den Zugang zu GOtt und seiner Gnade geoeffnet hat.] von eiteln

Wandel zur Reinigung zu guten Wercken kein eigentlich Loesegeld bedarff, und dass es nur wegen einer Gleichnuss durch eine figürliche [note: Wer hat ihnen die Macht gegeben, was der Heilige Geist so nachdrücklich als ein eigentlich Ausloesungs-Werck beschreibet, wie wir allernechst sehen werden, in eine figürliche Gleichnus-Rede, aus eigener Phantasie, und nach einer von der Vernunft subtil ausgedachten Oeconomia Salutis, ohne, ja wieder die Schrifft, zu verwandeln?] Rede also genennet werde, nemlich dieweil wir von solchen Dingen durch seinen Tod auf solche Weiss, wie schon offt gesagt, erloesst werden, gleichwie ein Gefangener durch das Loesegeld aus der Gefaengnus loss wird.

Wie ist dann zu verstehen, wenn gesagt wird, Christus sey für uns oder für unsre Sünd gestorben? Rom. V, 8. 1. Pet. II, 20. Joh. X, 11. 15. Hebr. II, 9. 1. Cor. XI, 24. Luc. XXII, 19. Matth. II, 28. Tit. II, 14. Esa. LIII, 5. 1. Cor. XV, 3. 1. Pet. III, 8.

Es hat aber diese Meynung, wie jezt gemeld, nemlich, dass es durch sein Sterben uns viel guts erzeigt, indem Et uns damit zum Glauben und Gehorsam gebracht, hat machen aufzuhoeren zu sündigen; Also dass wir auch der Straff der vorigen Sünden gefreyet werden; Dann es ist hie zu mercken, dass die Woertlein für uns an gemelten Ort [note: Dass diese Formul [gap: Greek word(s)] etc nicht allezeit so viel, als an eines Statt praecise bedeute, wird niemand leugnen. Es ist aber davon nicht die Frage, sondern was dessen Bedeutung seye, wann sie von Christi Todt gebrauchet werde. Da denn diese generale Redens-Art für einen etc. nicht anders als an eines oder unserer Stelle kan genommen werden; theils, dieweil sie anderweit durch [gap: Greek word(s)] erklaeret wird, und die Erloesung selbst ein [gap: Greek word(s)] oder [gap: Greek word(s)] 1. Tim. II. 6. heisset: wo bekandt, dass solches [gap: Greek word(s)] zumahl in compositione allezeit so viel als entgegen und wider, (welches aber hier nicht seyn kan,) oder an statt eines andern, wie zum Ex [gap: Greek word(s)] Act. XIII. 8. bedeute; theils aber die übrige-Redens-Arten der Schrifft von eben dem, selben Geheimnüs, davon wir letzt reden z. E. der HErr warff unsere Sünde auf ihn: Et trug unsere Kranckheit und lud auf sich unsere Schmertzen Es. LIII. Ich muss bezahlen, was ich nicht geraubet hab: Es haben mich meine Sünden ergriffen etc. Ps. LXIX. Et ist das Lamb GOttes, das der Welt Sünde trägt (so dass es sie an seinem Leib getragen, wie ein Last-Traeger, was man ihm aufgeladen, Sabhal, welches Tragen auch weyland durch Auflegung der Haende der Sünder auf die Opffer angedeutet worden) It. Et wurde ein Fluch für uns Gal III. Et hat uns, da es der Gerechte, für die Vngerechte gelitten, [gap: Greek word(s)] theuer erkaufft 1. Petr. I. et III. Apoc. V. 1. Cor. VI. etc. deutlich genug zu erkennen geben. Des Loesegelds selbst, welches noch überdiss so offt beniemet wird, dass es das kostbahre Blut dess Sohns GOttes sey, welches uns als eine Erloesung reinige, ietzt nicht zu gedencken. Wodurch also auch der modus oder die Art und Weise, wie Christus für unsere Sünde (und nicht nur für uns) gestorben, ausgedrucket ist.] nicht so viel heissen, als an unser statt, sondern um unsert

willen, uns zum Besten, aus Vrsach unserer Sünden, damit wir von denselben, wie auch von der Straff errettet würden, denn also sagt auch Joh. in der 1. Epist. am III, 16. von uns, dass wir auch schuldig seyn unser Leben für unsere Brüder hinzugeben, welches nicht heisset an der Brüder statt sterben. sondern dass es die Noth der Brüder erfordert, dass wir um ihrer Wolfarth willen, sie zu erretten, uns in Todes Gefahr sollen geben. Also sagt auch Paulus zum Coloss. am I, 24. Jezt freue ich mich in meinen Trübsalen (die ich) für euch (leide) und erfülle abermal das übrige der Trübsaln Christi in meinem Fleisch für seinen Leib, welcher ist die Gemeine. Vnd gleichwohl ist offenbahr, dass Paulus für die Gemein Christi niemand nichts bezahlet hab, noch an ihrer statt gelitten, sondern nur darum, damit sie durch sein Leiden desto staercker im Glauben würden, wann sie sehen, was Et um des Evangelii willen, litte; [note: Die angeführten Sprüche erweisen nur, dass zuweilen diese Particula [gap: Greek word(s)] eine allgemeine Bedeutung habe. Es folgt aber nicht, dass sie gantz nichts mehr, als eben dieselbe, wann sie von Christi Leyden vorkommt, auf sich habe. Die Auslegung muss dem Glauben d. i. der gantzen aneinder hangenden Glaubens-Lehre in der Schrifft enthalten aehnlich seyn, und laest sich a particulari übel schliessen. In dem so bedeutet auch Col. I 26. dieses Wort für euch nicht die End-Vrsach, sondern die Caussam efficientem oder vielmehr impellentem; dann Paullus daher so sehr verfolget wurde bis in den Todt, dieweil es die Heyden von ihrem Aberglauben abwendig gemacht und zu Christo gebracht hatte; zu welcher Verfolgung auch die neidischen Juden selbst gar tapffer geholffen. Mansehe nur Eph. III. 1. Act. XXI, 28.] dass aber die Woertlein für uns, in dieser Sach so viel heissen, als um unsert willen, ist zu sehen aus der Betrachtung dieser beeden Oerter 1. Cor. VIII, 11. und Rom. IV, 25. in welchen eben von diesen Sachen gehandelt wird, und gleichwol brauchet der Apostel die Woertlein: um

unsert willen, [note: Auch diese beyden Stellen beweisen in gegenwaertiger Frage die Sache nicht, dieweil sie nur generaliter und insgemein von Christi Tod für uns reden, und die Art solcher Wohlthat nicht ausdrucken, welche aus andern Zeugnüssen dess Heiligen Geistes herzuhohlen.] für diss, was es sonsten sagt, für uns, Christus aber ist also um unsert willen gestorben, damit Er [note: Ist eine End-Vrsach mit und neben andern, dergleichen in einem grossen Werckmehr seyn koennen; Aber darinnen bestehet eigentlich weder die Reinigung noch die Erloesung, wie sie die Schrifft per [gap: Greek word(s)] beschreibet.] mit seinem Tod uns bewegt seiner Lehr zu glauben, den rechten Weg zur Seeligkeit ihme nachzugehen, daher wir auf hoeren zu sündigen, von Sünden ledig werden, und die Gerechtigkeit oder Vergebung der Sünden erlangen, darum sagt Petrus in seiner 1. Epist. II, 20. 21. darzu seyd ihr beruffen, dass ihr um Wolthat willen leidet, und erduldet, sintemahl auch Christus gelitten hat für uns, und hat uns ein Vorbild [note: Ist abermahl die Neben-Vrsach, welche die Haupt-Vrsach nicht auf hebt, sondern schon supponirt; Wenigstens wird sie hier nicht verneinet, (sintemahl kein nur allhier zu lesen) ja vielmehr in folgenden, damit man nicht auf diese Gedancken gerathen moechte, die Haupt-Sache, wann es schreibt: Et hat unsere selbst getragen an seinem Leib auf dem oder auf das Holtz, ausgedrucket; und zwar so deutlich, dass mans nicht deutlicher wünschen koennen. Angesehen solche Worte vom wegnehmen der Sunde in der Heiligung und Bekehrung nicht koennen verstanden werden, als welche ja nicht auf dem Creutz geschehen, sondern in eines ieden Menschen Hertzen vollbracht wird. Das Wort [gap: Greek word(s)] und dessen Krafft ietzt zu geschweigen. Dass aber der Apostel den Neben-Zweck zuerst angeführet, war Vrsach, weil es in der Vermahnung zur Gedult zuvorher begriffen war, dahin dieser End-Zweck fürnehmlich gehoerete.] gelassen, dass ihr sollt nachfolgen seinen Fussstapffen, da siehest du auch, dass das Woertlein für uns nicht heisse an unserer statt, sondern also um unsert willen, damit wir ein Exempel und Vrsach haetten ihm nachzufolgen.

Dieweil aber geschrieben ist, daß Christus uns erkaufft habe, so muß ja jemand etwas für uns bezahlen? 1. Pet. l, 18. 19.

Das Woertlein: Erkauffen, wann es in H. Schrifst von GOtt, oder dem HErrn Christo gesagt wird, behaelt auch nicht seinen eigenen eigentlichen Verstand, [note: Wer hat aber ihnen diese Freyheit gegeben, ohne dringende Noth den eigentlichen Verstand zuverlassen? Sollte man nicht auf solche Weise die gantze Schrifft, und alles, was darinnen vorkommt, bloss weil es unserm zuvor schon formirten Begriff nicht gemaess scheinet, zu verdrehen, und nach unserm vorgefassten Sinn zu richten Anlass haben? Die klaren Worte in ihrer gantz natürlichen Bedeutung, da zumahl anderweit auch das pretium, nicht Gold oder Silber, sondern Blut genennet wird, erfordern ein anders, als sich die vermessene und über das Erkaenntnus GOttes sich erhebende Vernunfft einbildet.] sondern heist nur schlecht eine Rettung

oder Erloesung, auf was Weiss es auch geschehe, ob schon niemand zum Loesegeld gegeben wird: wie dann auch in etlichen andern Sprachen, als Griechischer und Lateinischer, ein Wort ist, das erloesen und erkauffen bedeutet. Es bezeugen aber solches aus H. Schrifft diese Oerter. Im 2. Buch Mos. am XV, 13. stehet geschrieben, dass GOtt sein Volck aus Egypten erkaufft habe. Luc. I, 68. Dass Et seinem Volck eine Erkauffung gemacht habe, wie es aus dem Griechischen lautet. Esaiae am XXIX, 22. Dass Et Abraham erkaufft habe. Also wird auch Moses ein Erkauffer des Volcks Israel genennt, Act. VII, 35. (laut des Griechischen Textes) Psal. XXXI, 61. dass es David erkaufft habe. Also wird auch gesagt, dass wir von unserer Vngerechtigkeit erkaufft seyn Tit. II, 14. und von unsern eiteln Wandel 1. Pet. I, 18. von dem Fluch des Gesezes, Gal. III, 13. Aus welchen und andern unzehlichen Oertern man genugsam sehen kan, was das für ein Erkauffen seyn muss, dieweil es von der Vngerechtigkeit, von eiteln Wandel, und von Fluch geschicht, welche diejenigen sind, die uns gefangen hielten, und kan man ihnen gleichwol nichts bezahlen. [note: Alles dieses Geschwaetz bestehet auf schwachen Füssen. Denn 1) ist die Frage ja nicht: Was erkauffen irgendwo heisse, und ob es nicht auch im uneigentlichen Verstand genommen werden koenne; Solches gibt man gerne zu. Sondern davon disputirt man, was es hier würcklich, wegen anderer wichtigen Vmstaende, in einem Epistolischen stylo, der nicht dergleichen verblümte Reden leichtlich führet, bedeute. 2) So muss man auch in gegenwaertiger Streit-Sache nicht allein auf das Woertlein Kauffen Acht geben, sondern zugleich wahrnehmen, dass, wann von Christi Erloesung die Rede ist, auch ordentlich das Pretium, womit der Kauff geschehen, oder das Auskauffen und Ausloesen, insgemein ( [gap: Greek word(s)] etc.) und insonderheit, das Blut J Christi, als ein theures Blut das Silber und Gold seinem Werth nach überwaege, als ein [gap: Greek word(s)] oder Loesegeld genennet werde: dergleichen Zeugnüsse schon aus 1. Cor. VI. 1. Petr. I. und Apoc. V. angeführet worden; dabey noch überdiss einer hiedurch zuweg gebrachten Versühnung GOttes und Erloesung vom Zorn GOttes u. d. m. zum oefftern ausdrücklich mit gedacht wird. Welches alles in den hier im Catechismo allegirten Schrifft-Stellen nicht befindlich. 3) So ist in erstermeldten ll. cc. auch so gar Act. VII. 35. allwo Moses [gap: Greek word(s)] heisset, noch nicht so gar ausgemacht, dass auf gantz kein Pretium hier gesehen werde. Ja vielmehr weil dergleichen Wohlthaten der Errettung des Volcks GOttes eben diesem Volck nicht um ihres Wohlverhaltens willen angediehen, sondern in der Absicht auf Christum, der da kommen sollte, als die Versühnung für der gantzen Welt Sünde; so muss man bekennen, es seye auch jenes alles geschehen von wegen des Loesegelds, das Christus zu seiner Zeit und in deren Fülle zu bezahlen schon damahls angelobet, worauf sich alles gegründet, und Moses selbst eben desswegen ein [gap: Greek word(s)] konnte geheissen werden. Vom Verkauffen ist hier unnoethig zu disputiren, dieweil nirgend in dergleichen Sprüchen von einem Kauff-Schilling oder Pretio dato Meldung geschiehet. Wer wollte aber aus der Vrsache so verwegen seyn, und alle Schrifft-Stellen, wo dergleichen gedacht wird auch auf uneigentliche Bedeutung verdrehen? z. E. Joh. XII. 5. Lev. XXVII. 50.] Derohalben das Woertlein erkauffen, seinen eigenen

Verstand nicht behalten kan: Wie hergegen auch das Verkauffen nur so viel bedeutet, als in die Dienstbarkeit eines Dings überantworten oder ergeben, wann schon kein Geld oder etwas anderst dafür wird genommen. Als im 5. Buch Mos. am XXXII, 30. wird gesagt, wie haette es geschehen koennen, dass einer tausend jagete, und zween zehen tausend flüchtig machten, wenn sie nicht ihr Felss verkaufft haette, und der HErr sie nicht übergeben haette: Vnd im Buch der Richter am III, 8. da ergrimmete der Zorn des HErrn über Israel, und verkaufft sie unter die Hand des Koenigs in Mesopotamia, und daselbsten im IV. Cap. v. 2. die Kinder Israel fuhren fort für dem HErrn übel zu thun, darum verkaufft sie der HErr in die Haend der Cananiter Koenig, Esaiae am L, 1. Ihr seyd von wegen eurer Missethat verkaufft: und Paulus zum Roem. am VII, 14. Ich bin fleischlich unter die Sünde verkaufft, das ist, der Sünden unterworffen, und von ihr gefangen gehalten. Wie nun diss kein wahrhafftige eigentl. Verkauffung ist, sondern nur eine Vbergebung: Also [note: Diss also hat hier nicht Statt, dieweil ein grosser Vnterschied zwischen der voelligen Beschreibung des Erkauffens Christi, und dem Verkauffen, wovon in angezogenen Stellen die Rede ist, darinnen nicht so wohl auss Pretium, als die Gewalt des Kaeuffers, in dessen Macht der Verkauffte kommet, gesehen wird, eben so wie GOtt gleichsam eine Toepffers Arbeit, wegen des künstlichen Wercks, zugeschrieben worden, wann Moses von unserer Leiber Bildung Gen. I. 27. geredet hat. Mit einem Wort: In diesen Gleichnus-Reden wird auf den Effect, nicht auf den Modum agendi gezielet. Wann aber von Christi Erkauffen unser aller gehandelt worden, so wird entweder zugleich mit der Modus per [gap: Greek word(s)] gemeldet, oder doch anderweit in parallel Stellen ausgedrucket. Welche die Socinianer fleissig sollten per [gap: Greek word(s)] zusammen halten, und nicht aus einzeln Woertern, und ungleichen Parallelis die Sache so vermessen beurtheilen.] ist des HErrn Christi Erkauffung kein recht eigentl. Erkauffung, sondern nur eine Errettung oder Erloesung ohn einiges Dings Bezahlung. Welches auch daher erscheinet, dieweil gesagt wird, dass GOtt selbsten uns erkaufft habe, Luc. I, 68. (nach Griechischen Text) welcher Ort übereinkommt mit dem III. Psal. und hat doch GOtt niemand nichts bezahlt. Wie uns aber Christus erloeset hat, ohn alle Bezahlung, ist oben schon gesagt.

Es erscheinet aber aus dem Woertlein Mittler und Versühner, die dem HErrn Christo zugeschrieben werden, daß Et uns müst auf ein andere Weiß gereinigt haben, als nur durch Sünd vergeben und Erweckung des Glaubens in uns?

Mit nichten: denn zu einem Mittler wird nicht mehr erfordert, denn dass es zu Verrichtung desjenigen, dazu es gesandt ist, und sich gebrauchen laest, taugliche oder auch vorgeschriebene Mittel brauche, was dieselbige auch seyn, und bedarff nicht, dass es um einer oder derandern Parthey willen, etwas leide und büsse. [note: Ist wahr, allein: ob Christus auch ein solcher Mediator mere internuncius oder deprecationis gewesen, ohne Loesegeld, davon ist hier die Frage, und also wiederum das gemeine Mittler. Amt, und das absonderliche per Expiationem durch vollstaendige Bezahlung für dem, der beleydigt, und an den, der beleydigt worden, vermengt. Moses war demnach ein Mittler erster Art; aber daraus folgt nicht, dass alle Mittler, und Christus selbst, eben so beschaffen seyn müssen. Die Schrifft bezeugt von ihm ein anders, davon man ietzt nur Rom. VIII. 3. und 2. Cor. V. 23. nachzuschlagen recommendirt, allwo wohl zu überlegen ist, was nach der LXX. Interpretum stylo [gap: Greek word(s)] seye: Die vorigen Sprüche, die de pretio expenso und zwar dem kostbaren Blut JEsu Christi zeugen, ietzt nicht zu wiederhohlen.] Denn also ist auch Moses ein Mittler zwischen GOTT und dem Volck Israel genennet worden Gal. III, 19. und hat doch nicht für die Israeliter bezahlet: Desselben gleichen ist es mit dem Versoehnen geschaffen, welches auch keines Büssens bedarff, an statt derjenigen, die man versoehnen will, fürnemlich wann der verlezte Theil keine Gnugthuung begehret, gleichwie in dieser Handlung GOtt kein Büssen oder Genugthuung von uns, oder von jemand unsertwegen begehrt hat, [note: Ist vermessen. Was soll denn der Fluch, womit Gott den, der nicht alles haelt, was im Gesetz beschrieben, und an dessen Stelle seinen Sohn Es. LIII. und Gal. III. beleget hat? Wohin zielet die Verdamnuss dess ewigen Todes, als dass man den letzten Heller bezahlte im Gefaengnus Matth. V. 26.? Wie wollen doch die Socinianer jene Parabel Matth. XVIII. 23-35. erklaeren, wann GOtt kein Büssen und Zahlen von dem Sünder erfodert? Vnd warum hat es denn einen Bürgen gestellet und angenommen, wann es nichts oder keine Genugthuung verlanget Hebr. VII. 32.? Hat dieser denn für die lange weile bezahlet, was es nicht geraubet Ps. LXIX. 5.? und zwar so, dass der Allerheiligste von seiner Thorheit und Schuld redet v. 6., die ihm zu bezahlen auferleget waere? Doch was ist diss alles noethig? Genug, dass die Schrifft von dem gegebenen und ausgezahlten [gap: Greek word(s)] des Sponsoris und Expromissoris, nahmentlich seinem theuren Blut, womit GOttes Zorn gestillet worden, zeuget. Vbi rerum adsunt testimonia, quid opus est verbis?] und ist genug, wenn man diejenigen, welche sich feindseelig erzeigt haben, dahin bringt, es sey mit Worten, Vermahnungen, Verheissungen, oder wie es seyn moege, damit sie

wiederum des verlezten Freund werden, sonderlich, wenn der verlezte anders nichts begerth, und will seine Verletzung aus Gnaden [note: Wie Gnade und Verdienst beysammen stehe in der Erloesung, so durch Christi [gap: Greek word(s)] geschehen, ist schon oben dargethan worden.] vergessen, und nachlassen, wie denn auch GOtt nichts anders [note: Ist falsch. In der Application oder Zueignung der erworbenen Versoehnung hat GOtt nichts anders als Buss und Glauben begehrt, aber in der Acquisitione wurde mehr erfodert, nemlich das Loesegeld, daran sich der Glaub und Zuversicht halten soll und kan, und Rom. III. 25. das Blut des [gap: Greek word(s)] propositi heisset. Man sehe nach 2. Cor. V. 19. und 20. allwo die acquisitio und applicatio der Versoehnung gar schoen unterschieden werden, mit Vermelden, wie das Evangelium jene antrage; und zwar so, dass, da Christus für uns zur Sünde worden oder zum Sünd-Opffer, wir, durch einen seeligen Tausch, in ihm und dem Glauben an ihn, die Gerechtigkeit d. i. vollkommen gerecht werden sollen. Welcher Gestalt auch der angezogene Ort Col. I. 20. zu verstehen, da ebenermassen die Versoehnung am Creutz, als der Grund und verdienstliche Vrsach (wo der Friede zwischen GOtt und Menschen gestifftet) vorher gedacht, und hierauf die Versühnung der glaubigen Colosser als eine Frucht, Erfolg und Würckung in ihrer Bekehrung, womit die Heiligung fernerweit verbunden, gemeldet, beyde Actus aber deutlich unterschieden werden, eben damit, dass jener am Creutz durch Blutvergiessen, dieser aber durch die Busse im Glauben bewerckstelliges worden; da ja niemand sagen wird, dass der Colosser Bekehrung selbst am Creutz geschehen seye, von welcher Grund-Versoehnung und Friede-Stifftung mit oder zu sich selbst (so fern Christus auch eine wahre goettliche Person ist,) vorher v. 20. die Rede war.] begehrt, denn dass wir nur durch Buss thun zu ihm kommen, und forthin seine Freund seyn, so will Et alle Sünde verzeihen. Darum sagt Paulus in der 2. Cor. V. So bitten wir nun an Christi statt, lasset euch versoehnen mit GOtt. Daher wirds auch von GOTT selbsten gesagt, dass Et uns Ihme versoehnet hat, in der 2. Cor. V, 18. Col. I, 20. 22. das ist, Et habe uns ungehorsame und derowegen seine Feinde zum Gehorsam bracht, durch Christum; denn ungehorsam seyn ist eine Feindschafft wieder GOtt Rom. VIII, 6. gehorsam aber und geistlich gesinnet seyn, ist Friede. Derohalben da wir fleischlich und ungehorsam waren, da waren wir GOttes Feind, wann wir aber geistlich gesinnet seyn, so sind wir seine Freund worden, und ihme versoehnet, derohalben bedoerfft es nicht, dass man GOtt gebe etwas oder bezahlete, dadurch es bewogen würde, dass Et wieder unser Freund würde, dieweil Et unser Feind niemals gewesen, [note: Wie stimmet dieses mit Paullo Rom. V. 10. da es heisst: So wir nun versühnet sind durch das Blut J. C. da wir noch Feinde waren etc? Da insgemein von solcher beyderseitigen Feindschafft geredet wird. Doch wir wollen diesen Ort bey seit stellen, den die Rakowische Version gar wohl so generaliter übersetzet, und Paulus alsofort, dass durch den Todt (nicht erst durch die Bekehrung) die Versoehnung verschaffet, worden dazu setzet; Wo bleiben die vielen Zeugnusse Gottes, da es heisst: Et habe einen Greul an denen, die boeses thun, an den Blutgierigen, falschen etc Ist diss nicht eben so viel als sie nicht lieben, sondern hassen? Wer boess ist bleibt nicht für ihm. Ist das nicht eine Beschreibung der Aversation derer, die von GOtt durch ihre Sünden geschieden? Oder wollen sie auch dieses nur von der Sünde verstehen, und die Schrifft verdrehen? Das einzige [gap: Greek word(s)] als ein Relatum ad utramque partem dissidentem et inimicam ist allein zulaenglich, diese Ausflucht und Verkehrung der Wohlthat I. C. zu vernichten. Ist nicht die gantze Welt GOtt [gap: Greek word(s)] ? Wie wird aber diese [gap: Greek word(s)] auf Seiten GOttes gestillet, als durch das Blut seines Sohns, welches es selbst bezeuget, dass es ihm ein süsser Geruch seye, und also ihn (nicht uns) begütige und besaenfftige?] wiewohl Et unser Sünden gehasset hat, sondern Et hat

uns also geliebet, [note: Die es gehasset als Sünder, hat es geliebet als seiner Haende Werck und Geschoepff. Kan und darf also solche gemeine Liebe, da GOtt nichts hasset, was es gemacht hat, sonderlich, wann es durch Verführung verderbet worden, mit der absonderlichen Vater-Liebe nicht vermenget, sondern muss mit GOttes Richter-Amt vereiniget werden.] dass Et uns seinen Sohn schenckte, da wil noch seine Feinde waren, und selbst suchte, damit wir wiederum sein würden Joh. III, 16. Rom. V, 8. 10.

Tragen heist allhie nur hinweg nehmen, oder gleichsam hinweg tragen, auf was Weiss es auch geschehe, wann man es schon nicht auf sich laedt. [note: Lass es seyn, dass [gap: Greek word(s)] so viel bedeute, als wegtragen; kan man es auch wohl concipiren ohne zuvor übernommenes tragen? Also schliesst dann jenes dieses letztere ordentlich und eigentlich mit ein. Wann aber die Socinianer so gar sehr das vocabulum praegnans [gap: Greek word(s)] urgiren; Wo bleibt das [gap: Greek word(s)] , das Sabhal, welche von Christi Tragen unserer Missethaten (als einem Sünd-Opffer) Matth. VIII. 17. 1. Petr. II. 24. und Es. LIII. 4. zu lesen sind? Womit ja deutl gelehret wird, dass solches Wegnehmen auch das Tragen, als einer Last, unserer Sünden, mit Schuld und Straffe, supponire, und jenes dieses mit einschliesse, folgends alles, was sie hier mit solcher Weitlaeufftigkeit vorbringen, Lufftstreiche seyen. Da denn, was den locum Matth. VIII. anbelangt, der Evangelist nicht bloss das wegnehmen der Kranckheiten beweisen wollen, sondern mit Anführung jener Worte darzu thun beschaefftigt ist, dass 1) der HErr JEsus derjenige gewesen, welcher als der Artzt unserer Seelen, der unsere Sünden auf sich genommen, von Esaia beschrieben worden, und 2) dass es mit diesen leiblichen Curen als durch ein klares Bild vor Augen gestellt, wie es auch, ja vielmehr, gekommen, unsere Seelen-Kranckheiten, und zwar damit, dass es sie selbst getragen am Creutz, und so dann auch weggenommen, durch wahre gewürckte Busse und Glauben, zu heilen. Daher man wiederuin handgreifflich erkennen muss, wie die Socinianer, was zusammen gehoert, von einander theilen und reissen. Denn dass sie dazu setzen, wie schon oeffters geschehen: Es bedoerffe dergleichen Tragens nicht, oder diss und jenes sey genug; davon koennen sie nach ihrer eigenen Phantasie und daraus gemachtem Systemate philosophico nicht sprechen, sondern müssen GOttes Wort anhoeren, welches davon gantz anders urtheilet; wie wir es bisher erwiesen, und die Socinianische Verkehrungen in einen unlautern uneigentlichen Verstand, der an sich selbst gantz lautern und klaren Worte des Heiligen Geistes, gründlich abgewiesen haben.] Dann auch von GOtt selbst gesagt wird, dass Er

Barmherzigkeit tausenden beweise, und dass Et die Vngerechtigkeit trage und die Sünde Exod. XXXIV, 7. und Num. XIV, 18. das ist, dass Et die Sünde hinweg nehme durch Verzeihung. So sagt Matth. am VIII, 17. dass der Herr Christus die Worte des Propheten Jesa iae am LIII, 4. (Et hat unsere Schwachheit auf sich genommen, und unser Sünd hat Et getragen) damals erfüllet hab, da Et die Krancken hat gesund gemacht, und ist gleichwol gewiss, dass Christus keines Kranckens Schwachheit auf sich genommen, und ist an seine statt kranck worden, sondern Et hat sie nur hinweg genommen, und geheilet; wie Et denn auch unsere geistliche Kranckheit, das ist, die Sünde von uns hinweg nimmt, durch seinen Tod, und macht uns auf hoeren zu sündigen, nimmt aber keine Sünde auf sich. Kan derowegen aus diesem Woertl. nicht geschlossen werden, dass Et mit seinem Leiden an unser statt etwas getragen oder gebüsset hat, es bedarff es auch nicht, sondern war genug zu unserer Reinigung, dass Et unsere Sünde hinweg nehme, und verzeihe, auch verschaffte, dass wir hinfort nicht mehr sündigen.

Das XVII. Capitel. Von der Rechtfertigung. Welches ist die Absolution oder Rechtfertigung von unsern Sünden?

ES wird genannt die Rechtfertigung, und ist diss, dass Et uns unsere Sünde verzeihet, und unangesehen derselben, die Gerechtigkeit zurechnet, [note: Diese Beschreibung koennte gar wohl Statt haben, wann es nur mit der hier gedachten zugerechneten Gerechtigkeit auch richtig stünde; da wir bald werden vernehmen, dass man jener Seits nicht die Gerechtigkeit Christi, die es uns erworben, verstehe, sondern ein solches Vrtheil GOttes, wo GOtt uns schlechterdings für gerecht achtet, ob wir wohl weder eigene noch frembde Gerechtigkeit haben. Aus welcher Vrsach denn auch diese Zurechnung der Verzeihung der Sünden nachgesetzet wird, welche als der Grund der Absolution, wann sie glaubten, dass solche von der geschenckten Gerechtigkeit dess Lebens und Leydens Christi herkaeme, billig sollte nach goettlicher in der Schrifft beschriebenen Process-Ordnung vorangehen, ut caussa ante effectum.] und uns für gerecht haelt, als ob wir niemahls gesündiget haetten; darauf dann die Seeligkeit erfolget, wie Paulus

sagt zum Roem. IV, 6. dass die Seeligkeit derjenigen Menschen seywelchen GOtt die Gerechtigkeit zurechne, und thut darzu aus dem XXXII. Psal. dass der ein seeliger Mann sey, welchem GOTT die Sünde nicht zurechnet, und dessen Sünd bedeckt sind.

Warum schreibst du die Rechtfertigung dem HErrn Christo zu, da doch die H. Schrifft sagt: GOtt sey, der da gerecht mache Rom. VIII, 30. 33. Tit. III, 7.

Darum, dieweil der HErr Christus und der Vatter eines sind, in dem Werck unserer Seeligkeit oder Seeligmachung, [note: Der angeführte Ort Jo. X. 30. redet nicht mit solcher Einschrenckung; Es würden auch die Juden dagegen nicht viel sich gereget haben, wie doch würcklich von ihne geschehen; sondern schlechterdings und also von der Einigkeit des Weesens, welches dem Vater und Sohn gemein seye. Es koennte doch im Ende auch diese Vrsach gelten, wenn man Socinianischer Seiten nur nicht eine solche Ordnung verstünde, die der Hoheit der Person Christi verkleinerlich, und in einer blossen Commission bestehen soll, und wobey der Person, Amt, und beyden Naturen Christi also zu nahe getreten wird, dass endlich, wie wir bald hoeren werden, nichts unserm JEsu, als bloss menschliche Herrlichkeit, übrig bleibt, die es noch überdiss an jenem Tag wieder voellig ablegen, und mit gemeiner menschlichen Seeligkeit vergnüget seyn werde. Dawider die gantze Schrifft streitet, ob sie wohl die Art der Regierung, durch den Glauben an das Mittler-Amt Christi, endlich mit dieser Welt und Leben endiget.] Joh. X, 30. und hat der Vatter dem Sohn alles übergeben Joh. V, 22. Ja was der Sohn thut, das wird eben sowol dem Vatter zugeschrieben, dieweil es vom Vatter alles ursprünglich herkommt, und Et solche Macht alle vom Vatter empfangen hat [note: Waere alles gut, wann man nur solches Empfangen Christi vom Vater fein richtig auseinander setzte, und was, auch wie solches, Christo nach der goettlichen oder menschlichen Natur zukaeme, mit Vnterschied zeigete; woran es aber leyder bey diesen zerrütteten Menschen mangelt.] Joh. XVII, 2. dass alle Zungen bekennen, dass JEsus der HErr sey, zur Ehre GOttes des Vatters Phil. II, 11. Es wird aber die Rechtfertigung dem HErrn Christo auch selbsten in H. Schrifft zugeschrieben, als einem Hohen Priester, [note: So ist es recht; aber der hinckende Bothe kommt alsobald nach, wann die Hohenpriesterliche Verrichtung nur auf die Rechtfertigung gestellet wird. Wo bleibt aber die Genugthuung oder verdienstliche Versühnung? Redet nicht die Schrifft von einer ewigen Erloesung und Gerechtigkeit, die es vorher zu weg gebracht, ehe es sich zur Rechten GOttes gesetzet, wie sonderlich die Epist. an die Hebr. immerzu wiederhohlet? So bauen also die Socinianer, aber ohne zuvor den rechten Grund zu legen, davon im vorhergehenden Capitel gehandelt worden.] in dem gesagt wird, Hebr. X, 12. dass Et ein solcher Hoher Priester sey, der da size zur Rechten GOttes, und im VII. Cap. 15.

der da seelig machen koenne immerdar; denn die Seeligmachung bestehet in der Rechtfertigung, wie jetzt gesagt wird, darum [note: Dieses ist nicht die einige Vrsach, und muss der Erwerbung solcher Rechtfertigung und Seeligkeit nicht vergessen werden. Siehe Hebr. I. 3. IX. 28. X. 14. Tit. II. 14. absonderlich Rom. V. 9. 10., da die Versoehnung, als durch den Tod geschehen, beschrieben, und das Empfangen der Versoehnung nun nach dem Tod Christi bey der Bekehrung lociret wird etc.] wird Et auch der Seeligmacher genennet Luc. II, 11. Eph. V, 23. und 1. Joh. IV, 14.

Welche rechtfertiget Et denn?

Allein die Glaubigen, denn wer nicht glaubt, der wird nicht gerechtfertiget, sondern verdammt, wer aber glaubt, der wird seelig Marc. XVI, 16. und Paulus sagt zum Roem. III, 28. dass der Mensch gerecht werde durch den Glauben. Man muss aber verstehen den Glauben an Christum Gal. II, 16. denn nachdem der HErr Christus erschienen, [note: Diese Restriction auf die Erscheinung Christi finde ich in Petri Worten nicht, sondern es redet generaliter von allen Menschen, die jemals seelig worden, oder seelig werden wollen. Denn die Verheissung so kraefftig war, als die Erscheinung.] so ist kein ander Nahme den Menschen unter dem Himmel gegeben, darinn wir sollen seelig werden, denn der Nahme JEsu, wie Petrus bezeugt Act. IV, 12. Darum ein jeder, der an den Nahmen des eingebohrnen Sohn nicht glaubet, der ist schon gerichtet Joh. III, 18. Aber in dem alten Bund wurden alle diejenige, die an GOtt [note: Christus aber spricht: Glaubet ihr an GOtt, so glaubet ihr auch an mich Joh. XIV. 1. Wie denn auch, ob man gleich gar gerne zugibt, dass die Offenbahrung des Evangelii von Christo, den Vmstaenden nach, im A. T. dunckeler als im N. T. vorgetragen worden, die Lehre von dem Messia, d. i. Heyland der Welt, den Juden nicht unbekannt, und folglich auch der Grund ihres Trostes gewesen, den man ohne Glauben an ihn auch nicht einmahl concipiren kan. Der so vielen Schrifft-Stellen nicht zu gedencken, wo auch im A. T. des Glaubens an die Verheissungen den Patriarchen geschehen, wohin die von Christo oder Abrahams Saamen, wie auch dessen Seegen, ja vor andern zu rechnen, die andern aber dahin in Bildern mit zieleten, so offt Meldung gethan wird. Paulus hat den Vnterschied am deutlichsten ausgedruckt, wann es Rom. III. 21. die Gerechtigkeit zwar als durchs Evangelium nun offenbahret, ( [gap: Greek word(s)] ) d. i. klar und hell vor Augen geleget, weyland aber durch Mosen und die Propheten bezeuget, ( [gap: Greek word(s)] ) d. i. nicht so klar und deutlich, iedoch zulaenglich, vorgestellet, beschrieben. Da ja beydes gewisslich nicht für die lange weile, sondern zum Grund des Glaubens und Trostes, obwohl noch unter vielen Schwachheiten ehemahls, jetzt aber in mehrerer Freyheit, geschehen, und noch geschiehet.] glaubten, gerechtfertiget, wegen dieses Glaubens, wie aus dem XI. Cap. an die Hebr. zu sehen ist; [note: In dem allegirten XI. Cap. an die Hebr. wird gar nicht von dem Glauben, so fern es rechtfertiget, sondern in Ansehen anderer Wohlthaten, und also von dem allgemeinen Glauben, nach dem im ersten Versicul angedeuteten Zweck gehandelt, und dennoch v. 26. sq. des Absehens auf Christum, den die Glaubige vor Augen gehabt, nicht gar vergessen. Ist demnach dieser Locus gantz impertinent angeführet, als welcher von gewissen Eigenschafften des Glaubens insgemein, wie auch von andern Würckungen, als wir jetzt vor uns haben, ausführlich redet.] und war nicht noethig

auch an Christum zu glauben, wie in Neuen Bund, denn Paulus sagt: dass der Glaub erst durch das Evangelium sey kommen, [note: Hier muss theils wiedethohlet werden, was wir schon oben von dem Vnterschied des Mosaischen Bundes und der Jüdischen Religion, so auch den Evangelischen Bund in sich begriffen, gelehret, hiernechst aber ist zu mercken, dass an der allegirten Stelle Paulus das Wort Glaub in dem Verstand nehme, wie nun der Glaub ohne das Gesetz in der Oeconomie des N. T. alles wircket, und der Mosaischen scharffen Zucht-Ordnung, die sich unter vielem knechtischen Wesen ehemals geaeussert, entgegen setzet, wie solches sein Zweck in diesem und folgenden IV. Cap. mit sich bringt. Womit es aber der Krafft des Glaubens an Christum so gar nichts benimmt, dass es auch unser aller Rechtfertigung aus dem vollkommensten Muster Abrahams, wie Rom. IV. herführet.] Gal. III, 22. 23-26. welches zu verstehen ist von dem Glauben an Christum, denn zuvor ist gesagt, dass auch Abraham, welcher im Alten Bund gewesen, GOtt geglaubet hab, und sey ihm dieser [note: Was für ein Glaub? Der die Verheissung vom geseegneten Saamen, wie sie Gal. III. Paulus selbst erklaeret, vor Augen und im Hertzen hatte, d. i. durch den Glauben an GOtt in Christo.] Glaub zur Gerechtigkeit gerechnet, Rom. IV, 3. Gen. XV, 16.

Wie sagt denn Petrus Act. XV. Wir glauben durch die Gnad des HErrn Christi seelig zu werden, gleichwie sie (die Vaetter?)

Das Woertlein Sie, gehet nicht auf die Vaetter, sondern auf die Christen zu Antiochia, welchen etliche wollten die Beschneidung aufdringen, neben den Glauben an Christum, von denen sagt Petrus, es sey genug, dass sie durch den Glauben an Christum gedaechten seelig zu werden, dieweil auch die Apostel selbst nicht anderst, als durch diesen Glauben, und nicht durch das Joch der Beschneidung, welches weder sie, noch die Vaetter haetten moegen tragen, wollten seelig werden, gleichwie sie, die Antiochener, vor welchen das Concilium gehalten ward. Denn es war da nicht die Frag, wie die Vaetter waeren seelig worden, sondern wie die Antiochener moechten seelig werden, ob es genung waere an dem Glauben, oder, ob man sie auch beschneiden müste, und zwar haette man die Antiochener nach der Vaetter Weiss halten und richten sollen, so haette man sie der Beschneidung nicht befreyen koennen, [note: Hierinnen düncket mich habe Sonerus klug und geschickt geurtheilet, und kan ich nicht in Abrede seyn, dass eben aus dieser Vrsach ich niemals gerathen, diesen Spruch starck wider allerhand Feinde der Wahrheit zu urgiren, als welcher vielmehr in dem Verstand, wie es insgemein von den Vaetern ausgeleget wird, gerad wider den Endzweck Petri, und der damahligen Disputation streitet. Dieweil die falschen Apostel ja den Glauben an Christum nicht verworffen, sondern nur mit und neben dem Glauben, die Beschneidung, vel praecepti necessitate, eben desswegen, dass auch die Vaeter beschnitten worden, erfordert; für welche also dieses Seelig-Werden durch die Gnade GOttes gleicherweis wie die Vaeter, mehr als wider sie, gedienet haette. Denn ja hier nicht vom Verdienst, sondern schlechterdings von der Beschneidung Nothwendigkeit die Frage war. Wozu noch dieses kommt, dass, wie sonst in denen Episteln Paulli, absonderlich Eph. I. und II., durchaus immerzu das Wir und Sie im Gegensaz, die Jüden und Heyden, oder vielmehr die Bekehrten aus diesem u. jenem Volck, bedeuten, davon hier allwo, wie in dem 8. u. 9. so auch imu. Vers ein gleiches geschiehet, ohne Noth nicht abzuweichen ist. Der gemeine Fehler ist daher entsprungen, dass man die Worte Petri also angesehen, als hielten sie noch eine Vrsach in sich; da doch in solchen der Schluss seiner Rede enthalten, und es mit dem Woertlein [gap: Greek word(s)] , welches bey den Juden ein Schluss-Wort ist, wie etwan bey uns das Lateinische Ergo etc. oder das Teutsche: Also bleibt es dabey etc. nur so viel sagen wollen: Weil wir von der Last des Gesezes befreyet, die bissher unertraeglich gewesen, welches GOtt an Cornelio und andern realiter gewiesen, denen Et den H. Geist ohne die Beschneidung gegeben, so glaube es (Petrus) auch mit andern, welche diese Parthey damahls hielten, die aus den Juden Bekehrte müsten durch die Gnade Jesu Christi ohne die Beschneidung, darauf GOtt jetzt gar nicht mehr sehe, seelig werden, wie die, so aus den Heyden Christen worden, und folgends die Beschneidung niemand aufzulegen seye. Indessen haben die Socinianer damit noch nicht, was sie von der Oeconomie des A. T. ohne Glauben an Christum schliessen wollen, gewonnen. Alldieweil doch die allgemeine Gnade Christi und der nothwendige Glaube an ihn zu aller Zeit unverrückt bleibt; als wovon hier Petrus eigentl. nicht, sondern von der N. T. Ordnung ohne Beschneidung, wie es erfahren, handelt, andere Stellen der Schrifft auch solches z. e. Joh. I, 29. Act. IV, 12. Hebr. IX, 8. 12. 15. 23. Gal. III. und IV. nebst andern Stellen mehr samt den Verheissungen von Christo im A. T. stattlich genug erweisen, dass wir dieses Orts, wie auch dessen Hebr. XIII, 8., da nur von der Bestaendigkeit der Hebraeer geredet wird, eben nicht bedoerffen.] wie es gleichwohl

geschehen, und ist ihnen das Joch der Vaetter nicht aufgelegt worden, und wiederum haetten die Vaetter durch den Glauben an Christum sollen seelig werden, so haetten sie gleichfalls die Beschneidung müssen fallen lassen. Denn in Christo JEsu gilt weder Beschneidung noch Vorhaut, sondern GOttes Gebot halten 1. Cor. VII, 19. das ist, der Glaub, der durch die Liebe thaetig ist, Gal. V, 6. Mit einem Wort: die neue Creatur Gal. VI, 15. Ja so sich jemand beschneiden laest, dem ist Christus kein nuz, Gal. V, 2. denn die leibliche Beschneidung war nur ein Vorbild der geistlichen Beschneidung

Christi, mit welchen die Christen sollten beschnitten werden, welche nicht mit Haenden geschicht, sondern durch Ablegung des sündlichen Leibs im Fleisch, das ist, der Sünden, Coloss. II, 11. und wer diese Beschneidung hat, der bedarff der leiblichen, die mit Haenden geschicht, ganz nicht.

Das XVIII. Cap. Von dem Koenigl. Amt des HErrn Christi. Was ist das Koenigl. Amt des HErrn?

ES ist eine Herrlichkeit Christi, in welcher Et herrschet über alle vernünfftige [note: Die Schrifft redet nicht von den vernünfftigen Creaturen allein, sondern von allen und jeden Geschoepffen oder Wercken der Haende GOttes. Et wird ein HErr schlechterdings über alles vielfaeltig genannt. Ps. VIII, 7. sq. coll. Hebr. II, 5. sq. Matth. XXVIII, 18. coll. XI, 27. Eph. I, 21. Phil. II, 10. 1. Cor. XV, 27. Da der Vatter allein ausgenommen wird.] Creaturen im Himmel, und auf Erden, sichtbahre und unsichtbahre, über die Thronen und Heerscharen, das ist, über die Engel und über die Fürstenthumm und Obrigkeiten, das ist, über die Menschen, Coloss. am I, 17. davon stehet in der Epistel an die Hebr. am I. und II. dass Et alles trage mit seinem kraefftigen Worte.

Von wem hat Et dieses Koenigl. Amt empfangen?

Auch von GOtt seinem himmlischen Vatter: solches bezeuget Paulus zum Philipp. II, 9. 10. da es sagt: GOtt habe ihn erhebet, und einen Nahmen geschencket über alle Nahmen, in welchem sich alle Knie im Himmel und auf Erden, und unter der Erden beugen soll, und alle Zungen bekennen, dass JEsus der HErr sey, zur Ehre GOttes des Vatters. Item Petrus in Geschichten am II, 32. 33. 36. dass ihn GOtt auferwecket, zu seiner Rechten gesezt, und zum HErrn und Christ gemacht habe; und am V. Cap. 30. 31. dass Et Ihn zu Herzogen und Seeligmacher erwecket habe, legt auch die Prophezeyung im CX. Psal. von ihm aus: der HErr hat gesagt zu meinem HErrn, seze dich zu meiner Rechten etc. Es sagt auch Paulus zum Ephes. am I, 20. 21. dass GOTT der HERR seine grosse überschwengliche Macht gegen uns erwiesen hab, indem Et Christum von den Todten auferwecket, und zu seiner rechten Hand in den Himmel gesezt hat. Davon hat David im II. Psal. geweissaget, da Et spricht: Ich habe meinen Koenig eingesezt auf meinen heiligen Berg Zion, du

bist mein Sohn, hent hab ich dich gezeuget; Heische von mir, so will ich dir die Heyden zum Erbe geben, und der Welt Ende zum Eigenthum: So sagt der Engel Gabriel zur Jungfrau Maria Luc. I, 32. Et wird ein Sohn des Hoechsten genennet werden, und GOtt der HErr wird Ihm den Stuhl seines Vatters Davids geben, und Et wird ein Koenig seyn über das etc. [note: Diese Schrifftstellen sind gar wohl angeführet, müssen aber von dem, was in der Zeit geschehen, und solchemnach von der menschlichen Natur Christi, verstanden werden, nach welcher Natur es sich auch erniedriget, und Knechts-Gestalt angenommen, und sodann, als es seinen Lauff in dieser Welt biss zum Todt am Creuz vollendet, zu solch seiner Herrlichkeit (ordentlich) eingegangen, um darinnen und damit verklaeret zu werden voellig; nach dem seine Thaten zuvor nur einige Strahlen davon gezeiget. In welchem Verstand auch anzunehmen, wann es heist: Et seye nach der Aufferstehung zu einem HErrn und Christ, d. i. zu einem würcklichen und vollkommen regierenden HErrn, und Christ, der sich zuvor seiner Koenigl. Majestaet nicht gebraucht, ob es wohl schon als ein Koenig gebohren war, gemacht worden. Die zwey Naturen Christi werden in dem Ps. II. gar deutlich unterschieden, obwohl, wegen Einigkeit der Persohn, von einem einigen Koenig daselbst die Rede ist.] Drum wird Et der Erstgebohrne vor allen neuen [note: Wo stehet dieser Zusatz? Paullus gedenckt davon nichts, sondern redet vielmehr insgemein von allen Creaturen, die im Himmel und auf Erden sind. Wird auch denen Socinianern schwer fallen, die Engel zu neuen Creaturen zu machen, welche es ja (wir reden von den heiligen Engeln) nicht bedürffen. Denn dass sie unser, der Menschen, Freunde worden, macht in ihnen keine neue Schoepffung.] Creaturen genennet, dieweil Et der erste ist, der die verheissene Herrlichkeit im neuen Bund empfangen, [note: Davon lieset man wiederum nichts Col. I., wird auch deswegen Christi Hoheit nicht beschrieben, sondern zum Beweiss, dass es der Mann gewesen, GOtt und Mensch, der uns, weil alle Fülle in ihm gewohnt, so auch bald hernach Cap. II. die Fülle der Gottheit ausdrücklich heisset, das grosse Werck der Versühnung habe kraefftig ausführen koennen.] auch solchergestallt, dass Et sie auch andern moege mittheilen, dieweil es GOtt gefallen, dass in ihm alle Fülle wohnen soll, Coloss. am I, 15. 19. Ja Et wird auch darum der Erstgebohrne unter vielen Brüdern [note: In der 1. Cor. XV. wird von seiner Aufferstehung geredet, und ist dieser Ort, da freylich das Wort erstgebohren, nach der Hebräes Gebrauch, für den vornehmsten, und nicht eigentlich genommen wird, mit dem an die Colosser nicht zu vermengen. Das Nachfolgen und Gleichwerden seinem Ebenbild Rom. VIII. siehet auf das Leyden. Daher man fein distincte von dem allen sollte handeln, und nicht alles unter einander mengen.] genennt, dieweil wir auch seinem Ebenbild sollen gleich werden Rom. VIII, 29. und regieren in Ewigkeit, in der Offenbahrung am XXII, 5. Endlich bekennet der HErr Christus selber offt, dass

Et alles von seinem Vatter empfangen hab, dieweil [note: Ist recht; aber beydes von seiner menschlichen Natur zu verstehen, die es alles als ein Geschenck krafft der persoehnlichen Vereinigung überkommen. Daher auch das Woertlein dieweil von einigen mit: So fern erklaeret, und damit 1. Joh. III. 9. verglichen wird.] Et des Menschen Sohn sey, Joh. V, 27. Von wegen dieses Koenigl. Amts aber, das Et von GOtt empfangen hat, wird Et auch GOtt und GOttes Sohn [note: Dem ist nicht so; sondern es wird GOttes Sohn genannt, alldieweil es vom Vatter gebohren, und heist desswegen auch der eingebohrne Sohn vom Vatter; welches ja von der Wiedergeburth nicht zu verstehen, als die es nicht bedurfft, auch sie mit den andern Soehnen gemein haette. Vnd was noch mehr, so ist sein Ausgang oder Geburth nach Micha von Anfang von Ewigkeit her würcklich schon gewesen, darauf erst in der Zeit, die in Bethlehem gefolget. So wird auch die Gottheit Christi anders von dem Heiligen Geist beschrieben; wovon wir jetzt nicht weitlaeufftig seyn koennen.] genennet, dieweil ihn kein Ding GOTT gleicher macht, denn diese Herrschung; denn sonsten die Menschen wegen der Beherrschung der unvernünfftigen Thier [note: Ein neuer Irrthum. Sintemahl der Mensch, da es schon, als zu GOttes Ebenbild geschaffen, beschrieben worden Gen. I. erst diese Herrschafft, als einen Anhang und aeusserliches Merck-Zeichen oder beygelegten Character bekommen. Die Erklaerung Paulli Eph. IV. und Col. III. von dem Ebenbild GOttes jetzt zu geschweigen, der davon nichts meldet.] werden GOtt gleich seyn, und GOttes Ebenbilde genennet, wie zu sehen im ersten Buch Mosis am I. Cap. v. 26. 27. 28. und Moses ein Gott [note: Moses heist hier Aharons GOtt, nicht wegen der Herrschafft, sondern dieweil es sollte, wie GOtt dem Propheten, diesem seinem Bruder, was es reden musste, suppeditiren oder an die Hand und in den Mund geben.] Aaronis und Pharaonis, im andern Buch Mosis am IV, 16. und VII, 1. dieweil Et über sie herrschet; Wie vielmehr soll Christus ein GOtt seyn und genennet werden, dieweil Et über alle Creaturen im Himmel und auf Erden herrschet.

Wenn der HErr Christus solche Macht vom Vatter empfangen hat, warum sagt Et denn: alles was der Vatter hat, das ist mein? Joh. XVI, 15. XVII. 10.

Das Wort Alles, im XVI. Cap. bedeutet nicht gar alles, was der Vatter hat, sondern nur [note: Diese Einschraenckung ist falsch, und streitet mit dem allgemeinen unbeschraenckten Ausspruch Christi offenbahr. So viel ist wohl wahr, dass der HErr JEsus aus solchem allgemeinen Haben dessen, was der Vatter hat, jene Gaben des Geistes gleichfalls herführet. Denn wer alles hat, kan ja auch etwas gewisses, so dahin und darunter gehoeret, haben und geben; aber diss alles bleibt doch, (nichts ausgenommen,) voellig in seiner unumschraenckten Weitschafft. Welches auch bey dem folgenden XVII. Cap. zu mercken, nur dass daselbst die Application anderst, als im vorigen XVI. Cap. gemachet wird.] alle Ding, von welchen an selben Ort

gehandelt wird; Das sind aber diejenigen, die der Heil. Geist den Aposteln solte offenbahren, zu dem Reich Christi gehoerig. Im XVII. Cap. aber bedeutet es nur die Jünger Christi, wie der Text giebt. Wann aber von diesen Dingen schon gesagt wird, dass der Vatter und der Sohn alles gemein haben, so wird darum der Vnterscheid nicht aufgehebt, dass es der Vatter von sich selbst, der Sohn aber nicht von ihm selbst, sondern von dem Vatter [note: Allerdings ist dem so; Aber es muss doch solches Empfangen nach Beschaffenheit der goettl. und menschl. Natur von Ewigkeit und in der Zeit distincte erklaeret, u. wie der Vrsprung unterschieden, so auch was und wie es alles dadurch erlanget, unterschieden werden. Wie es denn die Klarheit, die es bittet, Joh. XVII. selbst als eine solche beschreibet, welche es bereits von Ewigkeit, nicht allein dem Schluss, oder dem Rathschluss GOttes nach, sondern würcklich gehabt habe: Gleichwie auch seines Wesens und Existentz als vor der Welt, und also auch vor seiner Mutter, zum oefftern gedacht wird: Dawieder alle Verdrehung z. e. der Sprüche Joh. I. 1. 27. und VIII. 58. und d. m. nichts helffen, sondern die boese Sache der Socinianer, indem sie der Schrifft Gewalt anthun, nur mehr verrathen.] empfangen hab.

Wie sagt denn der HErr Joh. X, 30. Ich und der Vatter sind eins?

Dieses bedeutet, dass sie eines Willens seyn, einerley Macht und Werck zur Seeligkeit der Menschen üben, wiewol der Vatter solche Macht von sich selbst, der Sohn aber von dem Vatter hat: Denn dass es nicht schlecht zu verstehen sey, siehet man aus dem, dass Et eben in diesem Capitel sagt v. 29. der Vatter sey groesser denn alle, und am XIV. Cap. 29. der Vatter sey groesser, denn Er. [note: Hieraus laesst sich nicht beweisen, dass seine Einigkeit nur von dem Willen und Eintracht zu verstehen, wie denn auch die Wort schlechtweg von eines (unum) seyn reden, nehmlich nach dem Wesen; sondern nur so viel ist daraus zu erkennen, dass Christus keine einfache Person, sondern eine solche sey, darinnen sich zwey Naturen befinden, eine nach welcher es mit dem Vatter eins, und die andere, nach welcher es kleiner und geringer seye als der Vatter; daran wir nicht zweiffeln. Auf welche Art also der scheinbahre Wiederspruch zu heben.] Et sagt aber wegen der Einigkeit des Willens auch von seinen Jüngern, dass sie einig seyn, wie der Vatter und der Sohn Joh. XVII, 11. 22. [note: Es folgt nicht, dass, wie der Jünger Einigkeit seyn solle, also auch und keine andere Einigkeit zwischen GOtt Vatter und seinem Sohn anzutreffen; Dann solche Gleichnüsse von GOtt genommen nicht allezeit de aequalitate sed qualitate zu verstehen, und in gewisser Maas; fast wie es Matth. V. 48. heisst: Wir sollen vollkommen seyn, gleichwie unser Vatter im Himmel vollkommen ist; wo ja niemand sich von einer gaentzlichen Vollkommenheit wird traumen lassen. Die Wahrheit der Sachen bringt nicht nothwendig eine Gleichheit, der Art und Weise nach, mit sich; Wie die Gerechtigkeit Christi nicht nothwendig uns angebohren werden muss nach Rom. V. 12. sqq. obwohl die Sünde, die uns angeerbet, zur Verdammnuss von Adam her auf uns also kommt.]

Es bezeuget aber Johannes, dass Et sich GOtt gleich gehalten hab im Cap. V, 18. und Paulus Phil. II, 6. dass Et in Goettl. Gestallt gewesen sey?

Diese Gleichheit bestehet darinn, dass Et durch seine empfangene Macht, welche ihm sein Vatter gegeben, eben die Werck, welche sonsten GOtt allein zugehoeren, also verrichtet hat, und noch verrichtet, wie GOtt selbst, hebt aber den Vnterscheid nicht auf, dass GOtt der Vatter diese Macht von sich selbsten habe, Christus aber von GOtt dem Vatter. [note: Angeführte Stelle Phil. II. handelt von der Menschheit Christi, und hebt die Goettliche Herrlichkeit Christi nach seinem Wesen nicht auf, ja es bestaettiget solche vielmehr, als welche Mittheilung zu beliebigem Gebrauch nach seiner Weissheit, vielmehr die persoenliche (leibhaffte) In wohnung der Gottheit in der menschlichen Natur supponiret, wie wir schon oben aus Col. II. 9. angemercket haben.] Was den Ort Joh. V, 18. anlanget, ist zu wissen, dass nicht der Evangelist selbsten sagt, dass Et sich GOtt gleich gemacht, oder solches von dem HErrn Chrifto erzehle, als wenn Et sich GOtt gleich gemacht, und von sich selbst solches gesagt: sondern es erzehlet der Evangelist historischer Weiss die Wort der Gottlosen, indem die aus den Worten Christi, da Et gesagt: Mein Vatter würcket bissher, und ich würcke auch, per calumniam falsch, ja gottloser Weiss, und damit sie nur eine Vrsach haetten, den HErrn Christum zu laestern, colligirten und schliesseten, als machte sich Christus hiemit GOtt gleich, welche Calumniam und Laesterung Et in nachfolgenden Worten gewaltig wiederleget, da es saget: Warlich, warlich, ich sage euch, der Sohn kan nichts von ihm selber thun, denn was Et siehet den Vatter thun. [note: Ja eben damit bestaettiget es gar nachdrücklich seine wesentliche GOttheit, die es mit dem Vatter gemein habe; wie es schon in vorigen Worten gethan, da sie von den Juden nicht per calumniam verdrehet, sondern gar wohl und besser, als von den Socinianern, welche, sie zu verkehren suchen, verstanden, aber hingegen als eine Gotteslaesterung ausgedeutet worden. Dergleichen sie oeffters an sich spüren lassen, weil sie weder den Sohn, noch den Vatter und also auch nicht das gantze Geheimnus der Heiligen Dreyeinigkeit kannten. Hier gehet also der HErr JEsus weiter, und spricht: Der Sohn koenne nichts von ihm selber thun etc. da es oben nur gesagt: Der Vatter würcke und es auch etc. nicht wegen Vnvermoegens, sondern wegen der Einigkeit des goettlichen Wesens und wesentlichen Eigenschafften, welche so innigst beyden (samt dem Heiligen Geist) gemein seyen, dass so gar eine Person ohne die andere nichts thun koenne. Welches es sodann ferner aus dem, was ihm, als Menschen und nach der Menschheit, mitgetheilet seye, ab nehmen und mercken heisst: angesehen es dergleichen Ehre und Macht nimmermehr haben koente, wann nicht seine menschliche Natur in persoenlicher Vereinigung mit seiner Gottheit stünde, und Et zugleich selbst eine goettliche Person waere.]

Wie wird Et denn das Ebenbild des unsichtbarn GOttes, und des Wesens GOttes genennet; und, welcher ihn sehe, der sehe den Vatter, (wie auch) dass in Ihm die Fülle der Gottheit leibhafftig wohne? Col. I, 15. Hebr. I, 3. Joh. XIV, 9. Col. II, 9.

Erstlich eben um dieser Vrsach willen, dieweil ihm Goettliche Macht [note: Von der Macht stehet l. c. nichts, sondern von GOtt selbst, dessen Bild es seye, welches es an die Hebr. I. 3. ausdrücklich genennet wird; da gewisslich [gap: Greek word(s)] , nemlich des Vatters, nicht kan von seiner Gewalt und Macht, ohne offenbahre Verkehrung der klaren Worte, ausgeleget werden. So wird auch Col. I. 15. sq. von dem Ebenbild Gottes, dem eingebohrnen Sohn vom Vater, gesaget, es sey alles durch ihn erschaffen, auch die Engel; welches ja deutlich genug von seiner Existenz vor der Schoepffung aller Dinge, die iezt nur erhalten werden, zeuget, und durchaus nicht kan auf die neue Schoepffung gezogen werden, Theils, weil schlechterdings hier von der Erschaffung die Rede ist, theils aber von wegen der guten Engel, so dergleichen nicht bedurfft, wie denn ihnen zu gut dor Heyland auch nicht auf diese Welt gekommen; die Boesen aber dergleichen Wohlthat nimmermehr erlangen sollen: Dass aber die erste Schoepffung allhier kurtz vor der Lehre von der Versoehnung angeführet worden, ist nicht geschehen, damit anzudeuten, dass hieselbst nur von der neuen geistlichen Erschaffung gehandelt werde, sondern die Hoheit derjenigen Person zu beschreiben, durch welche die Versoehnung am Creutz habe koennen und sollen, als die da der Schoepffer aller Dinge seye, in dem alle Fülle wohne, ausgerichtet werden.] vom Vatter warhafftig übergeben, und dass Et eben dasselbige warhafftig verrichtet, was sonsten GOtt allein zugehoeret; Darnach dieweil Et uns den Willen des unsichtbaren GOttes vollkommlich offenbahret hat, denn niemand hat sonsten GOtt gesehen, und wissen wir seinen aeussersten und vollkommenen Willen gegen uns nicht, wann der eingebohrne Sohn GOttes, der in des Vatters Schooss ist, uns denselben nicht erklaeret haette, [note: Dem ist also: Aber den Willen des Vatters vollkommen zu verkündigen, war niemand tüchtig, als der aus seiner Schoos gekommen, und der eingebohrne Sohn waere, daher dann eines in das andere eingeschlossen ist, und der HErr JEsus dessen dabey gedencket.] Joh. I, 18. Also dass wir in dem HErrn Christo die Krafft und den Willen GOttes, und alles, was Et uns verheissen hat, leibhafftig, das ist, warhafftig und wesentlich, als in einem Ebenbilde [note: Diss hengt übel zusammen: sintemahl auf solche Weise nicht das Wesen selbst, sondern nur ein Bild an statt des andern und vorigen waere dargestellet worden.] oder Abdruck für die Augen gestellet, sehen koennen, denn das Wesen allhie bedeutet

seine Warheit in den Verheissungen, [note: Von den Verheissungen stehet hier nichts, sondern von seiner GOttes selbst eigenen [gap: Greek word(s)] : Da ja sonst von seinen Wohlthaten, Gaben und Güttern etwas müste gedacht worden seyn. Dass aber die Socinianer meinen, es seye an GOttes Anschauen seiner Person nach, wie sich solche in dem Sohn unter der Hülle seiner Menschheit praesentiret, bald dunckler, bald herrlicher, und dieses leztere am klaeresten auf dem Berg Matth. XVII. 1. sq. und nach seiner Aufferstehung, nichts gelegen, ist ihrem Vnglauben und Geringachtung der Gnade, die durch J. C., auch seiner hohen Person nach, uns wiederfahren, zuzuschreiben, und haben die Apostel, ob sie gleich noch viel Schuppen auf den Augen und Hertzen hatten, doch bescheidener und danckbarer sich dagegen erwiesen.] in welcher uns viel gelegen, und nicht an den Anschauen seines Wesens, welches wir auch allhie nicht sehen koennen. Darum antwortete Et dem Philippo, welcher den Vatter zu sehen begehrte, es soll auf seine Red und Werck sehen, welche Et so lange Zeit bey ihm gethan haette, und demselben glauben, denn in seinen Worten und Wercken würde der Vatter, das ist, des Vatters Willen und warhafftige Verheissung, und alles dasjenige, was uns vom Vatter zu wissen vonnoethen waere, augenscheinlich gesehen. [note: Wer nur die Frage Philippi recht ansiehet, der wird bekennen müssen, dass, ob zwar diese hier gedachte Offenbahrung nicht auszuschliessen der Hr. Christus doch von einem andern Sehen an der Person des Messiae als des Ebenbilds des Wesens des Vatters rede: ohnerachtet es Philippus selbst nicht so gleich damahls mag voellig begriffen haben. Daher auch die Fülle der Gottheit welche in der Antwort fast gar vorbey gegangen wird, und zwar, wie sie [gap: Greek word(s)] persoenlich in Christo wohnet, auf was hoehers zielet, und von der Offenbahrung des goettlichen Willens gar nicht kan, ohne Zwang, ausgeleget werden.]

Wann hat Et solche Macht [note: Es wird abermahl hier im Socinianischen Verstand von der empfangenen Macht Christi geredet, eben als ob es sonst keine Macht, denn die es in der Zeit als Mensch empfangen, oder auf keine höhere wesentliche Art, nach seiner unendlichen Gottheit, haette. Welches wir nur mit wenigen erinnern wollen, die wir sonst solches Geben nach seiner Menschheit, und also auch solches Empfangen, wann es recht erklaeret wird, allerdings zugeben und behaupten, aber auch fleissig von dem, was es durch die ewige Erzeugung vom Vater mit seiner goettlichen Natur erlanget, unterscheiden.] empfangen?

Et hat sie zwar zum Theil schon auf Erden gehabt, die Zeit über seines Predigamts, und hat sie mit demselbigen [note: Nicht allein mit seinem Predigamt, oder, als ers angetretten, sondern in und mit seiner Menschwerdung, da es schon, als Koenig von Israel, gebohren worden Joh. XVIII, 37. und bereits die ganze Fülle der Gottheit in ihm gewohnet, so bald es sein [gap: Greek word(s)] bekommen Col. II, 9. Daher es auch schon bey seiner Geburth, Christus, der gesalbte HErr, der Koenig von Israel von den Engeln genennet wird. Et war also damahls schon in goettl. Gestalt, und hatte [gap: Greek word(s)] , es wollte sich aber der Knechts-Gestalt bedienen, und nicht gleich, wie die, so etwas gestohlen, heisshungrig oder begierig zufahren, sondern hielte es für rathsam, als einen Knecht sich aufzuführen; nicht erst am Creuz, sondern von Anbeginn biss zum Todt am Creuz; wie denn so lange auch der Gehorsam, biss auf diese unterste Stuffe der Erniedrigung, gewehret. Dagegen die Wunderwerck nicht streiten, als welche nur einige Strahlen von seiner in ihm leibhafftig wohnenden Gottheit waren, um sein Amt zu bestaettigen, dabey es doch immer bestaendig nicht hatte, wo es sein Haupt hinlegte, darüber zugleich hefftig verlaestert wurde, und in der That eben mit diesen Wunderwercken biss zur Ermüdung, dass es auch zuweilen sich wieder erhohlen muste, andern dienete. Die goettl. Gestallt aber oder die Aufführung nach derselben, erfodert einen bestaendigen voelligen Gebrauch der goettl. beywohnenden Herrlichkeit. Der Tag heist doch trüb, wann gleich bissweilen einige Sonnenstrahlen durch die Wolcken dringen, aber bald sich auch wieder verziehen und verliehren.] empfangen, (denn

zuvor hat Et keine Wunderwerck gethan,) sondern noch taeglich zugenommen, an Weissheit, Alter und Gnade bey GOtt, Luc. II, 52. Daher sagt Paulus zum Philipp. II, 6. dass Et schon in goettlicher Gestallt sey gewesen, ehe es sich erniedriget, und zum Tod des Creuzes gehorsam worden, wie auch seine Wunderwerck ausweisen; Aber vollkoemmlich [note: Nicht erst vollkoemmlich empfangen, sondern voellig und bestaendig, was es schon gehabt, gebraucht; wie es denn Matth. XXVIII, 18. von vergangener Zeit redet, und darauf, was es denen Aposteln befohlen und verheissen, fundiret. Dergl. Veraenderung das Sizen zur rechten GOttes oder der Majestaet, und andere Schrifftstellen deutl. genug bestaettigen. Wannenhero auch die Worte Petri Act. II, 36. wie schon mehrmahln gedacht, anders nicht als von einem würcklich regierenden HErrn und Christ zu verstehen sind.] hat Et sie erst nach der Auferstehung empfangen, da es spricht: dass ihm alle Gewalt im Himmel und auf Erden gegeben sey Matth. XXVIII, 18. Denn zu dieser vollkommenen Herrlichkeit muste Et erst durch seinen Tod und vollkommenen Gehorsam gelangen Philipp. II, 9. Luc. XXIV. Davon sagt Petrus in den Geschichten am 2. Capitel, dass ihn der Vatter zu einem HErrn und Christ gemacht habe etc.

III. FAMA [note: Non vanum fuisse hunc, quem Dinnerus suscepit, laborem, cum alia multa demonstrent, ut solet fama mendax et fingere multa, et exaggerare mirum in modum etiam vera, tum vero illud maxime comprobat, quod, (sic enim legere memini,) praeter alia, etiam ex umbone sacro, in civitate quadam libera praesertim, quae circuli Saxon inferioris pars est spectatissima, haec decantata, atque auditores, ne quem suorum huc mitterent, studiorum gratia, civium, commoniti fuerant. Vnde, qui rumores alibi percrebuerint, cumprimis inter malevolos, celebritati Academiae Altorphinae mirifice adhuc efflorescentis invidentes, obtrectantesque, proclive est colligere. Tametsi typis pauca hodie legantur, si ab illis, quae supra adducta sunt, discedamus, e quibus, infamiam tantam fuisse, hodieque confici et ostendi queat.] ALTORPHINA, AVCTORE ANDR. DINNERO, JC. [note: De Auctore hujus epistolae elegantissime scriptae nihil est, quod praeter illa, quae Cap. III. Historiae supra praemissae jam commemorata sunt, addamus; neque etiam, ut in elogiis Viri, de universa litteratura praeclare meriti, describendis desudemus, opus est. Quandoquidem, quicquid eo pertinet, jam dudum Generosissimus Frid. Tucherus praestabili Parentatiuncula est complexus, quam post obitum optimi Dinneri A. 1633. d. 14. Novembr. publice recitavit, quamve inter MemoriasICtorum totam Decade II. n. IV. f. 145. Henningus Witte recusam dedit. Ut alias aliorum compendiosiores fatorum ac meritorum ejus enarrationes taceamus; in quibus Claudii Sinceri Vitae Ictorum potissimum consuli possunt, unde et Lexicographi, qui prostant, Historici quaedam decerpserunt. Caussa vero, cur Dinnerus praeter caeteros hanc spartam vindiciarum susceperit, alibi jam indicata est.] IMPRESSA NORIBERGAE, TYPIS ABRAHAMI WAGENMANNI. ANNO DOMINI M DC XVI.

Repetenda haec visa nobis sunt, typisque de novo subjicienda, cum annotationibus, hinc inde adspersis, quia mollius quaedam (ob caussas forte suo quoque loco reddendas) in hac Fama pronunciata sunt; unde facile fides nostra in percensendis cunctis, uti revera gesta sunt, praesertim numero deviorum a veritate definiendo, paullo aliter quaedam enarrans, in dubium vocari potuisset.

ANDREAS DINNERVS, JC. JACOBO SCHOPPERO DOCTORI THEOLOGO, ET ACAD. ALTORPHINAE RECTORI etc. S. P. D.

CVm ante paucos dies, [note: Successerat Schopperus, proximo post Festum Academ. Petro-Paullinum die ex more electus, Queccio; unde epistolam hanc mense Julio conscriptam esse liquet.] post susceptum Academ. hujus Rectoratum, quem tibi et Acad isti faustum atque salutarem precor, [note: Hujus voti cum aliae communes, tum haec maxime, quae Schopperum cum collegis anxium animi reddebat, Sociniana haec caussa erat. Nec fefellit Dinnerum spes concepta, uti superius jam dicta condocent, quod ad ipsam Academiam et haeresin inde omnino ejectam attinet; at Schoppero lugubrem fuisse hunc annum, quippe quo, antequam magistratum deposuit, vivere desiit, ex Vita ejus alibi copiosius descripta constat. Quod triste fatum Schopperi nobilissimi etiam ICti, Scipionis Gentilis, mors paene praematura (aet. a. 53.) antecesserat.] consilii capiendi causa ad me accessisses: meministi nos variis de rebus, tam ad universam Acad. quam ad te privatim spectantibus sermocinatos esse: quae postea abrupto colloquio, ut scripto consignarem, [note: Ergo suasore et auctore b Schoppero scriptum hoc praelum subiit: cui consilio dato auctoritas deinde Illustrium Academiae Curatorum accessit.] et publici juris facerem, svasor et auctor mihi fuisti. Quamvis autem tacito naturaesensu a consilio scribendi, vulgandique qualiacunque mea typis alienior sim atque timidior, [note: Quam etiam ob rem pauca extant, quae typis, utut in omni disciplina et graeca inprimis litteratura exercitatissimus esset Dinnerus, impressa hodieque com pareant, in Vita, Sinceri industria repetita, et Wittianis Memoriis enumerata. Quaecunque vero prostant, demorsos omnia sapiunt ungues.] aliorum exemplo doctus, quam sit hoc nostris temporibus miseris et exulceratis periculosum, et [gap: Greek word(s)] . ut est apud Evagr. nescio tamen, quomodo ad morem nunc tibi gerendum procliviorem me caussae nonnullae reddierunt: inter quas praecipuae fuerunt, ut et cultae inter nos per annos decem [note: A primo nimirum Academicae functionis anno, qui in A. 1606. incidit, quo Matthiae Hübnero Pomerano, Noribergam, ut Consiliarii Reipubl. illustris munus administraret, evocato successerat. Amicitiae de reliquo caussam cum Schoppero cumprimis cultae non aliam fuisse putamus, quam orthodoxiae in doctrina Eccl. commune studium, cui noster praeter caeteros collegas laudabiliter deditus erat, et Schoppero ob hanc quoque caussam amicior extitit.] amicitiae testimonium aliquod extaret, ut et par utriusque nostrum studium in honore Academ. [note: Quorsum haec spectent, ex paullo ante dictis intelligi potest; ex quibus etiam lux verbis sequentibus, quae oecultam querimoniam continent, affulgebit, si fata Academiae reliqua praeter triftiora illa, de quibus ex professo in hoc libro disseruimus, consultis Vitae cujusque descriptionibus, contendere L. B. non pigrabitur. Vnde non eadem peraeque omnes, etiam in religionis negotio et controversiis, sub id tempus agitatis, sensisse elucebit.] vindicando fuisse appareat. Quorum posterius in tanto fallendi

et dissimulandi certamine mihi non honestum modo, sed propter fatalem hujus seculi morbum, suspicandi dico quidvis de quovis Improbitatem, etiam necessarium propemodum judicavi.

Principio igitur fortunatum praedicabas decessorem tuum [note: Queccium, incredibili studio in hac, quam tractavimus, caussa versatum, nihilque in se, quod ad summam rei attinet, desiderari passum.] in munere rectorali, qui eodem tempore et molestissimis laboribus defunctus esset, et magna cum laude sua magistratum deposuisset. Mirari quoque te dicebas, quod is, qui Philosophiae studiis a puero deditus, in dicendi vero artibus, aliisque scientiis ita versatus est, [note: Erat sane Queccius, etiamsi scriptis non admodum multis inclaruit, in elegantiori omni litteratura, Graeca maxime, et dicendi arte atque poetica exercitatissimus. Ordinario autem Philosophiam Moralem ita professus est, ut, cum Aristotelem potissimum ex more temporum sequeretur, subinde tamen jam tunc adspergeret, quae Juris naturalis indagationem altiorem prae se ferrent, et genuina morum principia eum delibasse ostenderent. De reliquo Noribergae eum natum esse A. 1561. et in ipsa schola Altorphina atque Academia dehinc bonis litteris imbutum, adolevisse, interque primos ejusdem Professores eminuisse, variisque disputationibus, moralibus praesertim, et orationibus omnino XII. Norib. A. 1626. 8vo uno volumine procusis, in orbe litterato clarere, diem autem supremum A. 1627. (postquam A. 1624. uxorem, Barbaram, Georgii Staudneri, Solisbacens. Eccl. Antistitis filiam, m. Octobri amiserat,) obiisse, aliunde vel constat, vel, alibi certe enarratum iri plenius, spes est.] ut invideri ipsi possit, animo simul ea complecti potuisset, quae ad regendam Vniversitatem, et definienda negotia tam varia tamque subita, omnes necessaria esse perspiciunt. Vt enim contra vulgi votum, quo honorem omnes gerere volunt, magistratum nemo, [note: In quorum numero et Lutherum observatum est fuisse, qui, quod constat inter omnes, et a S. Ven. Loeschero nuper admodum annotatum fuit, Consulatum Academicum nunquam, quoad vixit, sufcepit.] idem simul et honorem modeste delibaret, et labores illi admixtos viriliter exhauriret, sapientiae et Eloquentiae studiis haud dubie consecutus erat. Contra tamen Socrates, vir supra hominum conditionem et fortis et sapiens, cum tueri personam in simili scena desperaret, ab omni munerum publicorum administratione penitus abstinuit, et virium diffidentiae daemonii sui [note: Quod quale fuerit disputatur, mihi vero (ut haec obiter addam,) ingeniosissimi Borremansii, sternutationis signum id fuisse existimantis, opinio, ob caussas, quibus conjecturam suam in Variis Lectionibus eruditissimis valde probabilem reddidit, inprimis probatur.] auctoritatem praetexuit, cujus, ut scimus, vis omnis

in interdicendo et [note: Plato in apolog. Socratis, Phaedro et Theag. Xenoph. in apolog. Socratica.] prohibendo, nulla in jubendo fuit. At si [note: Nonius ex Titinnio.] sapientia (ut ait ille) gubernator navim torquet, non valentia: quis Socrati conferri potest, qui et oraculi voce hominum omnium sapientissimus judicatus est? quem ob id Rectoratu bis gesto a decessore tuo victum superatumque esse consentiebamus.

Illud quoque, quod vel maxime ad officium magistratus Christiani [note: Maxime omnium Academici, ubi non solum eruditionis, sed pietatis etiam, quae sine veritate ne quidem existere genuina potest, habenda est ratio: ut, quod vulgo dici solet, non splendido duntaxat nomine, quemadmodum non male conquesti sunt de praesenti Academiarum statu nonnulli, sed vere Officinae Spiritus S. nuncupari possint.] pertinet, minime dissimulandum putavimus, quod cum hostis generis humani per agrum Domini et Christi ejus zizania non nominandae et detestandae haeresis in partibus quibusdam Europae sparsisset, et ex seminario illo plantae quaedam furtim in fundum nostrum translatae [note: Seminarium illud infelicissimi lolii haud dubie designat his verbis Poloniam, nominatim Racoviam; furtim autem et clam huc translatae quae plantae fuerint, supra jam docuimus, Gittichium fuisse, et ipsum quoque Sonerum cum aliis quibusdam obscurioribus Cap. II. memoratis, sive in Belgio sive alibi hoc veneno afflatis. Caeterum, cur neque hoc in loco, neque alibi Soneri explicate in hac oratione mentionem fecerit Dinnerus, haud dubie ea fuit caussa, quod, cum dubia viderentur, quae de eo suspicati tunc erant nonnulli, et Schoppero atque Dinnero, singulari insuper amore humanissimum illum et pietatem maximam praeferentem olim collegam complexis, (quorum uterque etiam compater ejus fuerat,) satius visum est silere, quam sive ingrata, sive incerta et scrupulosis plura duntaxat suspicandi ansam datura pronunciare. Brevius: Silentio haec videbantur sepelienda magis et dissimulatione, quam excusatione non satis certa ac solida.] dicerentur: Exrector ille noster ad extirpandas eas operam fundi dominis tempestive commodasset: Cumque serius [note: Non praeceptorum aut commilitonum culpa, quam pietatis larva fucoque potius obstante, temporumque istorum, ubi varia multis modis et ambigue disputabantur, obscura suppetias serente infelicitate; Quibus omnibus horum manipularium fraudes accedebant, occultandis machinationibus mirifice accommodatae.] a peritis agricolis agnitae illae fuissent, et periculum esset, ne propter sinistros rumores sparsos, quasi ager totus vitium contraxisset, [note: Sic enim, totam Academiam, uti spargi solent rumores de regnis urbibusque haud raro peste infectis, si quando subito quidam emoriantur, factam esse Socinianam, passim ferebatur indignissima calumnia.] ejus pretium minueretur: cum Fama ipsa (at quali quantoque portento?) lento quasi duello congredi non dubitaverit, quod nisi illa extincta, jus suum dominis fundi salvum esse non posse plerique existimarent. Quod te cogitantem, et in quae tempora magistratus iste tuus

incidisset, exactius pensitantem, mirifice animo commoveri dicebas, nec tantum conterreri mendaci infamia ista, sed et aliud vehementer pertimescere, ne videlicet calamitas ista in tempus culturae tuae, anteriorisque coloni praecipue reservata, [note: Plura certe subesse et clandestina magis, quae sub doloso cinere laterent, molimina, formidabat Schopperus, multumque curarum et molestissimi laboris, cujusmodi jam devoraverat plurimum, inquirendo solicite, decessor, sibi adhuc, donec malum lugubre prorsus contumularetur, (sic enim funestandi vocabulum accipiendum arbitror,) sustinendum esse, anceps metus erat. Idque tanto magis Vir bonus, senio jam multum provectus, timebat, quod, sibi quoque palam negligentiae culpam tribui coepisse, jam ante non sine dolore exquisito perceperat.] et ad funestandam eam coelitus quasi dimissa esset. Solent enim deprehensi in difficultatibus homines saepe etiam fortuita ad causam trahere, et tuta omnia timere, praecipue cum quid sit timendum, non constat. Quo metu cum liberare te jam tum pararem, et totus in eo essem, turbellae quaedam ex transverso incurrentes, teque disceptatore et arbitro componendae officium istud mihi, unaque praesentiam tuam inviderunt: itaque discessum est, ut scribendi laborem mihi imponeres. [note: Iterum his verbis non primum Noriberga mandatum se accepisse testatur Dinnerus, sed Schoppero soli hanc epistolam efflagitanti tribuit: cujus amicitiae illud se officium ultro dedisse ait.]

Quod igitur ad metum istum tuum attinet, eum non utilem modo Academiae, sed etiam cum inclyto Magistratu nostro ac reliquis Collegis tuis Clarissimis Viris, denique cum optimo quoque et amantissimo Acad. hujus communem tibi fuisse scimus: quorum nemo est, quin beluae istius [gap: Greek word(s)] dispendia et damna [note: Beluam [gap: Greek word(s)] non ipsum, Socinismum, sed vagum et per ora varii generis hominum, qui variis affectionibus animi regebantur, volitantem rumorem hoc loco denotare, series orationis totius condocet. Dispendia autem quanta metuenda sint, sicubi de academiis percrebescat falsae doctrinae istic sparsae infamia, vel superioris aevi Historia, ubi Crypto-Calvinismi aut Syncretismi quibusdam labes ad spersa est, nostra autem aetate nescio quae Pietisimi haeresis personat, abundantissime confirmat. Ex quibus nominatim quaedam repetere, vel invidiae metu, veremur.] cognita habeat, Famamque sinistram expugnasse majoris operae putet, quam aprum Erymanthaeum, aut Nemeaeum Leonem conficere, aut aves Stymphalidas pellere, aut Cerberum capere, aut Hydrae capita secare: quibus facinoribus fabulosus Hercules olim sese extulit.

Felices quorum pestem DEUS aedibus istam
Arcuit, ut nequeant furialem noscere Erinnyn!
Aera non habitat, nec aquosa sede moratur,
Non humiles dignata casas, lucosue silenteis;

nec enim facere possum, quin versiculos hosce, quibus ante annos aliquot beluam istam pingebam, [note: Ad carmen aliquod anteliac in vulgi rumores a se conscriptum noster respicit, sed, quale illud fuerit, explorare, multoque magis ejus compotes fieri nondum potuimus.] hoc loco recolam, et adscribam. Illud plane malum, quod ad plures proserpit, eo quod unum occupat: illud item, quod subitis auctibus ad perniciem adolescit, eo quod sensim et cum ratione quasi maturescit, periculosius esse omnibus in confesso est. Jam vero non tela rudis colorem nunquam mutandum avidius imbibit: non testa recens ex liquore olido celerius odorem concipit: nec vapor pestilens aeri commixtus violentius animantibus sese infert, uti celerrime Fama sequior hominum animis, per innumeros linguarum et aurium traduces, non sine svavitate aliqua se insinuat, et posteritati quoque propagat. Quod autem infamia ista detectae Impietatis et errorum, vel in administratione tua, [note: Quae brevis adhuc erat, si de consulatu academico sermo sit, et, cum aggrederetur eum Schopperus, jam patefacti erant cuniculi omnes. Ad Pastoris namque et Professoris munus haec verba respicere, valde dubitamus.] decessorisque tui, vel in ipsa Academia [note: Clam enim cuncta fuisse agitata, ex ipsa Historica, quam supra dedimus, rerum enarratione evidenter patet.] haerere non possit, non foret mihi difficile ostendere, nisi hujus rei rationes multo tibi quam mihi notiores esse scirem. E multis tamen unum subjiciam, quod vel maxime ad Academiam pertinet.

Fac semen furtivum [note: Sic lolium infelix ipse Servator, ab hoste generis humani dormientibus aliis satum, Matth. XIII. 27. 28. appellat. Doctrinae autem falsae zizania isthic intelligi collatum Cap. XIII. Ep. ad Rom. ubi scelera morum gladio plecti jubentur diserte, quae h. l. toleranda dicuntur, condocefacit.] in viri optimi fundum conjectum pullulasse: Quid hic tellus, quid, inquam, tellus justissima peccavit, quae gremio illud suo suscepit? quid humor et calor, quibus obstetricantibus in lumen germen editum est? quid Sol et aurae, quae in spem frugis culmos fragiles educarunt atque firmarunt?

Deinde illud quoque non gravate mihi largieris, ad rectam colendi agri rationem non terram tantum bonam, et coloni periti industriam requiri, sed vel inprimis ut semina ipsa frugi sint, [gap: Greek word(s)]

[gap: Greek word(s)] [note: Tantoque majori periculo cultura illa est obnoxia, quanto major et artificiosior occultam malitiam tegit sanctitatis larva, et bonae frugis speciem [gap: Greek word(s)] prae se ferunt. Certe vix unquam Vir honus, ut Bernhardus inquit, in Cant. Serm. LXVI., nisi boni simulatione deceptus est.] ait S. [note: In Nativit. Christi, non longe ab initio.] Nazianz. h. e. quia nequam seminis cultura quoque infelix futura est. Qualiscunque igitur colonus, qualiscunque [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] (cujusmodi olim pagis agrisque colendis a Numa rege praepositos [note: Ex Dion. Halicar. lib. 2. antiquit. Rom.] discimus) contigerit: semper tamen

--- - [note: Virgil. 1. Georg.] subit aspera sylva;
Lappaeque, tribulique, interque nitentia culta
Infelix lolium, et steriles dominantur avenae.

Quid enim hic colono [note: Quae de colono toties heic iterata et inculcata leguntur, a succrescentis lolii culpa immuni pronunciando, si officium ille suum, quantum per vires et industriam licuerat, fecisset, procul omni dubio ad consolationem et a participatione culpae ipsius Schopperi liberationem spectant; in qua re jam ante laboratum fuisse, supra docuimus, et vel sola Apologia illa, quam Cap. III. Sect. I. §. 18. typis subjecimus, id addocet.] imputari potest? An quia fraus et dolus vendentis semen malum obscura sunt, ideo deceptum condemnari oportet?

Audio, inquis, sed peccare me dicis, qui tanquam de agello Titii aut plantis agatur, hactenus verba secerim. Enimvero Academiae existimationem hic versari, quae Vrbis filia nobilis, non ita pridem [note: Petron. Arb.] Phoebo pulchrior, et sorore Phoebi plerisque visa sit: nunc vero reatu servulorum ac fugitivorum quorundam dejecta ac consternata periclitetur, ne tota familia festinato praejudicio falsarum religionum condemnetur, atque adeo ipsa quoque capta ex vitae societate criminis fide, affinis maleficio judicetur. Ei vero dum oratione frigida ac bruta opem ferre coner, eorum me superstitionem imitari, qui Lunae laboranti aeris sono atque tinnitu auxilium ferre se posse putabant. Quod enim in Lunae defectu Telluris umbram esse constat, id in Academia nostra Famae sequioris maculas esse, quibus ne deformetur, verborum sono atque numero praestari non posse.

Equidem sicut vera ista esse concedo, et mala plerumque remediis fortiora esse non inficior: ita vel inprimis, quae causa sit tam sinistri rumoris et judicii, investigandum, nec aliter de remedio liquere posse arbitror. Idem, opinor, faciendum censeres, si aquae canalis, qui prius copiose et pure profluebat, vel defecisset, vel aquas turbidas veheret: dispiciendum enim et noscendum ante omnia putares, an in venis, an vero in capite tale quid esset, an denique in medio itinere aliquid irrepsisset. Causam autem

hanc praecipuam esse animadverto Odium inimicorum, [note: Hactenus certe, quatenus immensum in modum exaggerata fuere, quae tristia acciderant Academiae fata, turpi livore in majus, quicquid id esset calamitatis, extollente, et in perniciem ac ruinam totius Scholae improbe, si qua fieri posset, convertente. Ita enim calumniae vox h. l. intelligenda est.] reliquorum vero Invidiam, omnis calumniae parentem. Cum enim Acad. ista fortunata multis videretur, cum aliis de causis, tum quod doctores tales ab ipsis primordiis (praefiscini dico) sortita esset, qui fama et nominis sui celebritate [note: Eaque non ostentatione quadam, ut saepius fit, sed doctrinae varietate, et solidae eruditionis in omni disciplinarum genere documentis publicam in lucem datis parta, humanitatisque tandem varii generis ornamentis, veluti condimentis litteraturae universae, condecorata. Cujusmodi adhuc in Philosophorum Criticorumque, Poetarum item excellentium, tum JCtorum et Medicorum, in omnibus paene disciplinis versatissimorum, scriptis Altorphina ex Academia emissis, ante hoc et sub id tempus conspiciuntur, ut non facile etiamnum eruditorum aliquis sit, qui Piccartos, Giphanios, Scherbios, Taurellos, Soneros, Donellos, Scipiones Gentiles, Rittershusios haud admiretur, aut certe eorum veneretur memoriam.] totius Europae viros doctissimos provocare potuissent, idque ipsi inimici ac malevoli confiterentur: simile quiddam dominis et colonis ejus evenit, quod C. Furio Cresinio, qui cum in parvo admodum agello largiores multo fructus perciperet, quam ex amplissimis vicinitas (verba sunt [note: Lib. XVIII. Cap. VI.] Plinii) in magna invidia erat, ceu fruges alienas pelliceret veneficiis: donec die dicta a Sp. Albino, productis in conspectum civium veneficiis, id est, familia, bobus omnique instrumento rustico, suspicione se liberavit, omniumque sententiis absolutus est. Eodem ex fonte invidiae et malevolentiae crimen pravarum de DEO opinionum in Acad. istam derivatum est: cujus vel solo nomine audito collectam per tot annos bonam existimationem Academiae subito corrumpi posse malevoli sperabant. Argumentum Achilleum affertur, quod adolescentes aliquot morati [note: Ita est: Plerique sane, immo fere omnes, qui religionem illam improbam, Socinianam inquam loliginem, vel probaverant omnino, vel certe in animum demittere coeperant, non bene morati tantum fuere, sed integri etiam vitae scelerisque puri extiterunt, ut exemplo esse caeteris potuerint, ipsorumque adeo Praeceptorum amorem hac de caussa sibi conciliaverint.] apud nos fuerint, qui religionis improbatae ergo coivisse, et sacra privata [note: Non male objectionem, hanc, praecipuam profecto, et maxime plausibilem, diluit Dinnerus, quod oppido clandestinae istae fuerint machinationes et coitiones. Sed vero, nec frequentes admodum, antequam discessissent signiferi, esse numeratas, eventus, ipsorumque reorum indicia, deinde edocuere. Quorum etiam e litteris, invicem scriptis, paullatim istas defecisse, post id tempus, ex quo nempe hinc abierant primipili, compertum est.] [note: L. I. §. 1. ff de colleg. et corp. junct. L. II. ff. de extraord. crim. L. IX. C. de SS. Eccles. L. V. C. de haeretic.] praeter leges habuisse dicantur.

Magnum utique crimen, nec leviter transmittendum! sed quid hoc ad Academiam pertinet? Annon, Marone testante, in agro alieno

--- - [note: 1. Georg.] saepe exiguus mus
Sub terris posuitque domos, atque horrea fecit,
Aut oculis capti fodere cubilia talpae,
Inventusque cavis bufo, et quae plurima tellus
Monstra fovet? --- -

An propterea fundus pro derelicto habendus, aut quasi ob crimen domini publicandus erit? An alia causa est Academiae, in qua ignorantibus dominis mures, talpae, et busones isti cavernis latibulisque suis tuti atque tecti aliquantisper stabulati sunt, donec suo indicio sorex unus atque alter se atque socios prodidit?

Sed non hoc tantum, verum et aliud praecipue criminantur, quod litterarum et Philosophiae cognitione eosdem instruxerit Academia, qua tamen nonnisi pessime, ad oppugnandam veritatem usuri sint. [note: Immo vero non ex scholis Philosophicis, sed scriptis Socinianorum clam, per pararios subdolos, allatis, malum hoc et satum et propagatum esse, satis superque deinceps innotuit. Certe quo pacto ipse etiam Sonerus amicissimos, interque hos J. Crellium cumprimis, in has partes pertraxerit, ne nunc quidem satis liquido constat: utut, haud dissimili [gap: Greek word(s)] , qua idem erga Ruarum usus est, id factum fuisse, valde sit credibile.] Verum cur non et hoc accusant, quod iisdem etiam elementa pietatis et Religionis Christianae, id est, arma talia Academia contulit, quae nisi prius abjecissent, invicta firmitate eos contra haereses et errores omnes tueri potuissent. [note: Recte haec urget Dinnerus; Sed ignoravit fortassis t. t. Vir optimus, non tantum capita religionis Chriftianae praecipua homuncionibus illis, ingenio abutentibus, suo offendiculo fuisse, inque lapidem illum angularem miseros, sua culpa quidem, at periculose, impegisse, ipsa vero pietatis in Decreto, Can. de occidendis. 23. q. 5. et sanctitatis praecepta, quae, ut Plautus olim de sua jam conquestus est aetate, e parietibus pendebant, malis moribus per civitatem currentibus, in materiam rerum novarum tanto confidentius suscipiendarum, assumta insuper pietatis et vitae integerrimae, quam prae se ferebant, larva, et in occasionem defectionis conversa raptaque esse. Haec profecto si comperta jam tunc fuissent, aut simul cum abusionibus caeteris, et praetextu ex fictione mysteriorum quaesito, conjunxisset, aut non nude ac simpliciter elementa pietatis haeresi et erroribus opposuisset. Nisi forte speciem pietatis a vera et sincera animi, sec. verbum Dei rite comparata, religione distinguendam, recte quidem, at obscure subindicavit.] Nulla videlicet res est tam exquisitae bonitatis tamque innoxia, quin aliqua obesse possit, prout ea quis usus fuerit, et plerunque quarum rerum in vita hominum plurimus est usus, earundem etiam abusus et corruptelae plurimae reperiuntur. In quam sententiam praeclare S. [note: Relatus a Gratiano in Decreto, Can. de occidendis. 23. q. 5.] Augustinus in

epistolis: Absit (inquit) ut ea quae propter bonum ac licitum facimus, si quid per haec praeter nostram voluntatem cuiquam mali acciderit, nobis imputetur. Alioquin nec ferramenta domestica et agrestia sunt habenda, ne quis eis vel se vel alterum interimat; nec arbor aut restis, ne quis se inde suspendat; nec fenestra facienda est, ne per hanc se quisquam praecipitet: et paullo post: Quid enim est in usu hominum bono ac licito, unde non possit etiam pernicies irrogari? Hactenus Augustinus. Sed quorsum, dices, haec omnia pertinent? Eo nimirum, ut ostendam, Infamiam falsam saepe etiam innocentibus, inimicorum et invidorum artibus irrogari, idque in praesenti negotio Academiae nostrae, ejusque civibus evenisse. Quod qui temere et absque DEI permissione fieri existimant, nae illos in maxima rerum omnium ignoratione versari oportet. Solet nimirum benignissimus ille Pater hac ratione intra modestiae fines continere eos, qui alioquin bonae mansuraeque famae praesumptione facile efferri, et contemnere aliorum obscuritatem poterant, eoque tandem homines adducere, ut contemptum et infamiam non secus ac laudem et honorem a Domino esse agnoscant. Sic Divus Apostolus [note: 2. Corinth. VI. vers. 8.] Paulus gentium doctor per gloriam et ignominiam, per infamiam et bonam famam praeconium Evangelii sui currere testatur. Quod explicans [note: Relatus a Gratian. in Can. Sunt plurimi 6. q. 1.] B. Gregorius Magnus: Ne qua elatio de laude surrepat (inquit) permittit omnipotens DEUS malos in obtrectationem et objurgationem prorumpere; ut si qua culpa ab ore laudantium nascitur, ab ore vituperantium suffocetur.

Sed bene res habet. Rubore vultum nostrum suffundere, non etiam iram super nos effundere clementissimus pater voluit, remediumque mali in malo ipso maximum inesse ostendit. Qui enim sunt isti, propter quos tam male audit Academia? Annon adolescentes sunt, quorum ante viginti annos nemo natum se scivit? [note: Oratorem h. l. agere videtur noster: quorum, ut paullo liberalius exaggerent quaedam, et alia vicissim extenuent, quae vel adversa sibi vel accepta sciunt putantque esse, mores et rationes excusationem facile haec affirmanti pariunt. Accurate enim si horum, et primariorum quidem inter eos, aetatem consideres, supra hac de caussa exquisite traditam, plerosque jam superasse, et nonnullos etiam multum excessisse, eam, quam definivit, intelliget Lector benevolus.] annon pueri magni sunt, viri autem nequaquam ex sentemia [note: Apud Aristotelem lib. 2. Rhetoric.] Iphicratis haberi debent? Is namque cum filium haberet statura magnum, aetate vero paene puerum, eumque Aediles ob proceritatem ad onera civitatis subeunda compellerent: festivissima reciprocatione

eos elusit, et si magnos pueros viros esse existimarent, consequens fore respondit, ut viros parvos pueros esse decernerent, innuens non corporis habitu, sed judicii maturitate et rectitudine [note: Aliter, si haec applices ad manipulares nostros Socinianos, Piccartus, qui, praestantissima quaedam ingenia in transversum abrepta esse, supra, ut vidimus, ad Kircbmannum suum perscripsit, neque etiam ingenii, quas ostenderunt deinceps, dotes eximiae ab hoc judicio Piccartiano discrepant. Quae dum repetimus, miseros hos, tam facile a veritate Evangelii, ut Galatas olim, abductos, fascinatosque sophisinatum quorundam glaucomate objecto, judicii quoque [gap: Greek word(s)] minime prodidisse, utique largimur.] viros et adultiorem aetatem aestimari. Quos igitur nemo profanae alicujus sententiae auctores laudare dignaretur, eos sibi quisquam ad novum, et post mille ducentos annos inauditum dogma duces eliget? Quos orto inter vicinos jurgio, nemo [note: Arbitri aetas XX. ann. L. 41. ff. de recept. a. b.] arbitros propter aetatis defectum accipere auderet, eorum circa tremenda Religionis nostrae mysteria definitiones ratas quisquam putabit? [note: Bene haec Dinnerus monet adversus eos, qui totam Altorphinam Academiam, et paene etiam Noribergam ipsam, Socinianam factam esse, ut olim de Ariano orbe subito neddito dictum, strenue tunc fabulabantur, immo potius criminabantur: his illisve, etiam Doctoribus, nominatim in suspicionem societatis impiae iniquissime tractis. Quos inter vix unus ejus particeps, idemque etiam non solus, sed cum adventitiis quibusdam, dux et autor fuit reliquis; ceteri omnes autem tantum ab ea labe aberant, ut de erroribus hujusmodi, approbatis inter auditores quosdam, ne ipsi quidem aliquid suspicati fuerint.] Nondum, nondum tam male cum Germania ejusque Ecclesiis agitur, ut de Religione ephebis istis credere, vel eorum auctoritate permoveri oporteat: quos absque aliena auctoritate et consensu Curatorum vix civile ullum negocium gerere leges permittunt: Nondum sic desipimus, ut post asellum, [note: Petron. Arb.] quod dicitur, diaria sumamus, et fastidita auctoritate tot clarorum atque praestantium patriae nostrae Theologorum musteorum horum novatorum acumen admiremur! qui cum illis collati, fontes ac nebulae sunt aqua carentes: nebulae a turbine agitatae sunt, quibus caligo tenebrarum in aeternum servata est, ut cum [note: 2. Petri II. vers 17. Epistol. Judae cap. I. vers. 10.] scriptura loquar. Vitae sanctimoniam jactant: sed conscientia [note: Fucata ergo fuit, quantacunque fuisse videbatur, sanctimonia, quae, sicuti fidem genuinam non habebat matrem, ita ex fructu quoque tot dolosarum machinationum et simulationum atque dissimulationum insidiosarum contra fidem datam, qualis fuerit, patefactum est.] carent, Spei nostrae ac Fidei praevaricatores certissimi. A vitiis intacti sunt: sed ambitioni turpissime serviunt: Veritatem vestigiis omnibus unice sectantur: sed pro regula dissimulationem et deceptionem habent. Heu scelus et seculi nostri stupendum dedecus! Vix

sinit me gravitas rei ad fabulas poeticas deflectere: Si quis tamen et hisce locus est in hoc argumento, Narcisso formosissimo juvenum persimiles hos juvenes esse existimaverim. Amabant illum Nymphae, quamdiu singulo sibi placere non optavit. Fugerunt eundem Nymphae, quamprimum in fonte se conspicatus suam solius formam adorare, seque solum admirari et amare coepit. Eodem namque modo Mens bona et Sapientia Narcissis istis ab initio adsistere, eosque complecti et amare visae sunt. Qui simul ac in fonte ambitionis [note: Hanc haeresium matrem, sic Augustino dudum dictam, in omnes Crypto-Socinismi sodales convenire, non temere asseveranterque ausim tueri; aliter namque de nonnullis, nominatim de Vogelio, censemus, non sanguinis amore, ex quo eum ducimus, sed aliis indiciis, perquam luculentis, ita ut sentiamus, inducti. Peuschelium vero et quosdam alios, uti Dümlerum, et ipsum quoque Ruarum, immunes ab eo vitio fuisse, neque ipsi etiam credimus negari posse.] se conspicati, nemini cedere, nullius auctoritatem revereri, ipsi sibi exempla et [gap: Greek word(s)] rebus in omnibus esse; opinionisque propriae amore velut ebrii per scientias non intellectas liberius bacchari coeperunt: puellae tam sanctae alienissimo tempore piaculares adolescentes destituerunt, eorumque conditione amplius uti se nolle, palam, uti videmus, profitentur. Non potest profecto Sapientia illuc accedere, ubi aditum Opinio praeoccupavit; nec magis doctrinam sanam, aut Magistratus imperia, aut consilia recta capessere turgidus fastu animus, quam qui manum occupatam habet, qua nec apprehendere quicquam praeterea, nec tenere, vel stringere possit. Praeterea, cum non adolescentes tantum et ejusmodi sint, propter quos maria Tyria nunc concitantur, ut in proverbio est, sed numero admodum pauci: [note: Pauci ne fuerint, an plures? ex superioribus, ubi rationes inivimus, repetere oportet. Nobis Cives Noribergenses h. e. Noribergae natos a peregrinis, et inter illos quoque leviter tinctos hac loligine, atque infectos omnino et pervicaces quosdam, qui sane perpauci fuere, distinguendos esse videtur. Ad Corpus certe Academicum, totum, inquam, infamandum, quantuscunque etiam fuerit conspirantium numerus, inique facta est applicatio, criminationi et calumniae, quam judicio aequo, quod quidem Christianos decet, similior.] aequumne est; ut Corpus totum Academicum propterea infametur? Vix enim duo vel tres sunt, qui hucusque in errore damnabili perstiterunt, ex quibus unus [note: Dümlerus videlicet, quem in Poloniam se recepisse, sine diuturna in Germania mora, jam tum cognitum erat.] ad socios se dignos extra S. R. Imperii limites jam pridem abiit, propediem exilio et infamia, nisi resipiscat, ob transfugium istud [note: De caussa genuina proximaque ejectionis hujus hominis e societate Academica p. p. sequutae, alibi jam Cap. III. exposuimus.] mulctandus. Quis jus istud introduxit, quaeve hunc tam barbara morem permittit patria? Nihilne Vniversitati Juris regulae et leges civiles proderunt, quibus singuli ab injuria et maleficio defenduntur,

et quas tanto cum studio Viri summi in ea interpretati sunt? Lex [note: L. 22. C. de poen. L. 20. et 1. ult. de nox. act. L. 33. §. ult. C. de inoff. test. L. 5. ff. de poen.] civilis est, ut auctores suos poena teneat, noxa caput non egrediatur, ratione ista naturali confirmata, quia iniquum sit quenquam alieno odio praegravari. Quod cum in tantum valere optimus Imperator Trajanus voluerit, ut satius esse diceret nocentis sacinus impunitum relinqui quam innocentem condemnare: Videant haereticometrae isti, qui una decempeda omnes Altorphii commorantes tam exacte metiuntur, nulloque discrimine Tros Rutulusve fuat, veneno sectario afflatos et infectos traducunt, [note: Famam solam per ora hominum circumvolitantem noster h. l. aggreditur; scriptis enim, praesertim in publicam lucem datis, ea fuisse pronunciata aut disseminata sub id tempus, nondum deprehendimus: Pauca certe hujusmodi supersunt; tantoque majus hinc ad posteritatem funesti hujus eventus productae memoriae fuit periculum, quo sublestior traditionum, ut vocant, oretenus propagatarum, cujusmodi heic quoque locum habuere, fides esse solet, et reliquiae fabularum adhuc superstitum idem illud, quod diximus metuendum fuisse, comprobant. A quibus vero calumniae illae sparsae sint, conjectura perfacile est assequi.] quantum a regula ista justi et aequi discesserint. Quanto rectius juris nostri interpretes, qui crimen Vniversitatis et Collegii frustra accusari tradunt, nisi vel aeris campani sono, vel clangore Tyrrheno, vel vexillo levato, convocatis omnibus et consentientibus deliberatum prius crimen perfectum [note: In quam rem LVIII. doctorum auctoritatem citat Jac. Menoch. de arb. jud. quaest. cent. 6. cas. 598. nu. 4. et nu. 9.] fuerit. Quanto etiam cautius Innocentius IV. PP. qui eos duntaxat ex Collegio vel Vniversitate, quos culpabiles esse constiterit, fulminari jubet: in ipsam autem Vniversitatem vel Collegium anathematis sententiam proferri districte [note: Cap. Romana. De sent. excom. lib. VI. Decretal.] prohibet, causa addita, quod alioquin etiam innoxios hujusmodi sententia irretiri contingeret. Enimvero, si tanquam indictis et promulgatis Represaliis, quas vocant, in nos grassari, et paucorum ob noxam et furias, etiam innocentes quoslibet apprehendere et pignerari jus fasque credunt: id tamen praeter alia adhuc ignorare se declarant, quod artium bonarum et scientiarum studiosos, eorumque doctores fortissimus Imperator [note: Auth. Habita C. ne fil. pro Patre.] nobilissima et notissima constitutione a pignerationum violentia jam olim tutos praestitit, contraque venientes infamiae aliisque poenis subdidit. Vnde autem hoc totum, nisi ab Odio et Invidia est? Quasi enim praelio nocturno [gap: Greek word(s)] decernendum sit, ita sociorum ora atque vultus ab hostibus pars magna nec dignoscere, nec CHRISTI et Socini castra discernere laborat.

Invidiae vero argumentum illud minime fallax est, quod pro duobus iisque captivis haereticis [note: Erat namque et Corn. Marci jam tunc in libertatem suam, postquam ad meliorem mentem matunius caeteris redierat, restitutus, caeterosque, praeter absentes suspectos dilapsosque, ad breve tempus custodia liberiori attinere satis visum est: quo tamen vinculo et illi h. t. jam fuere soluti. Caeterum, duos hosce captivos solos Vogelium Peuscheliumque fuisse in sententia defendenda pertinaces, e superioribus constar.] quamplurimos in ditione magistratus nostri videre se putant: nihilque verius est eo, quod Federico Regi Neapolitano olim respondit Actius Sincerus Sannazarius ille, cujus [note: Loco, qui vulgo dicitur Mergolino.] tumulum inter Neapolin et Pausilypum montem, non procul a P. Maronis tumulo ante annos quatuordecim non sine admir atione adspexi. Est enim principi poetarum sepulchri honore et monumento, sicut ingenii quondam gloria, proximus. Non pigebit, uti spero, historiolam eam cognoscere. Referam autem verbis Joannis Joviani [note: lib. VI. de sermone, cap. 2.] Pontani: Actius Sincerus, inquit, rari vir ingenii magnaeque nobilitatis, et ipse quoque admodum facetus, cum in conspectu Federici Regis esset inter physicos quaestio, quid praecipue conferret oculorum perspicuitati, aliique foeniculi afflatum dicerent, alii vitri usum, aliique item aliud. At ego, inquit, invidiam ajo. Obstupuerunt hoc dicto adeo medici, ut ab auditoribus derisui haberentur. Tum ipse, Annon invidia majora ac pleniora omnia videri facit? Quid autem oculis magis praesentaneum, quam ut vis ipsa adspiciendi major reddatur atque vegetior? protulitque statim Ovidianos illos versus:

Fertilior seges est alienis semper in agris,
Vicinumque pecus grandius uber habet.

Quod si forte tam turpem notam Vitii inertis, [note: Idem Ovidius.] quod mores non exit in altos, deprecentur aliqui: Temulentiae autem, ut viros Germanos decet, bona fide agnoscere malint, id quoque permittendum illis causa cognita censeo. Quis autem ex gente ista nostra tam est a bibendi consvetudine alienus atque remotus, ut nesciat temulentis pro uno Sole geminum apparere, et geminas se ostendere Thebas? praeterea, et postquam illis vertigine tectum ambulat, ut geminis assurgat mensa lucernis? eodem plane modo et figura, qua isti pro duobus Socinianis aut Vorstianis [note: Hinc ergo, tunc quoque Vorstii, Conradi nimirum illius famosi, et Socini placita commixta esse, aut promiscue saltim his illisve attribui consvevisse, elucet. Quam bene et quam [gap: Greek word(s)] , supra jam disquisivimus, et mitiori de Vorstio judicio nos adhuc inhaerere iterum iterumque profitemur; tametsi, scriptis et hujus, vitrum Sociniani poculi lambentis, ingenioque suo valde abusi Philosophi haud parum promotam esse diram haeresin, non negemus.] haereticis multos, imo innumeros Altorphii videre imaginantur.

Verum ut a diverticulis istis in viam redeam, longe praesentius et praestantius remedium nobis pollicetur solicitudo et prudentia Nobilissimi Collegii Dominorum Scholarcharum et Curatorum Academiae hujus. Qui cum injuriam, qua immerens filia ipsorum affecta est, ad se pertinere iudicarent, eamque, quod etiam privatis parentibus jura civilia concedunt, vindicare constituissent: ante omnia tamen illusis ambitione [note: Plerisque profecto: nam de omnibus, uti jam observatum a nobis est, illud vix asseveranter dixerim.] mentibus adolescentum remedium adhibere, eaque ratione errorem pullulantem in herba, quod dicitur, opprimere [note: Ne quis in calumniam vertat hocce vocabulum, et, per vim acta esse omnia, concedi affirmarique a Dinnero ipso, cavilletur, id generali notione, pro exstirpatione, adhibitis ad eam legitimis melioris videlicet doctrinae et informationis e Verbo Dei desumtae remediis, h. l. accipi, observari volumus, et ad ipsam cum deceptis colloquendi, eosque paullatim meliora edocendi, methodum perquam laudabilem provocamus adhibitam, hac quoque de caussa Cap. III. Sect. II. copiosius descriptam.] laborarunt. Ita nimirum cum fascinatis istis agi debuit: [gap: Greek word(s)] . Verba sunt B. [note: Homil. XV.] Macarii. Neque enim vestis ritu Religio subito vel sumitur aut ponitur: et esse Mentem humanam paulatim ad veritatis cognitionem traducendam, iidem vel ex [note: Lib. VII. de Republ.] Platone ejusque specu subterraneo didicerant, ex quo educti in apertam lucem, qui antea vix tenuem luminis stricturam admittebant, aegerrime [note: Praesertim, si divina justaque Nemesis, id, quod graviter comminata est per Apostolum 2. Thes. II. 11., exequi coeperit: cujusmodi exempla hodieque plurima, non sine maxima animi aegritudine, spectare licet.] Solem intueri possunt; ubi vero paulat im assueverunt, admodum deplorant, miseriam eorum, qui in subterraneis illis locis vitam degunt.

Mirantur omnes Legis Romanae providentiam, quae navigantibus alicubi ita prospexit. Ne piscatores (inquit [note: L. 10. ff. de incend. ruin. naufr.] Vlpianus) nocte lumine ostenso fallant navigantes, quasi in portum aliquem delaturi, eoque modo in periculum naves, et qui in eis sunt, deducant, sibique execrandam praedam parent: praesidis provinciae religiosa constantia efficiat. Non minori vel studio vel circumspectione sapientissimus Magistratus noster Senatus Reip. Norimberg. usus est, qui ne incauta juventus ad ignes hos fatuos, ad scopulos sophismatum et errorum deinceps delata naufragium salutis aeternae faceret, gravissimo Edicto proposito, praescriptaque a se norma [note: Normam vocat, non credendorum, quae sola est scriptura S., sed confessionis compendiariam et subsidiariam e Script. divinis derivatam. Ex quo simul loco, ut haec obiter notemus, Alumnis seu Stipendiariis Norib. Reipubl. cunctis Aphorismos istos, de quibus supra Cap. III. Sect. II. §. 72. dictum est, ut subscriberent, propositos, atque hoc modo: Latitarentne adhuc aliqui diversa sentientes, nec ne? exploratum esse, colligimus. De quo alioquin nihil erat distincte nobis cognitum.] alumnis suis severe cavit, eaque velut face ostensa iter aperuit [note: Aphorismi.]

errantibus. Navigationis porro cursum nautae in tenebris acus beneficio dirigunt, quae magnetis tactu vim istam mir abilem percipit, ut motu suo recta in mundi polum feratur, in eoque solo fixa maneat: Cumque innumera in coelo et sidera et loca sint, iis omnibus posthabitis in mundi axe conquiescat. Magistratus noster inclytus, cum Veritatem et Simplicitatem Verbi coelestis id esse in Ecclesia sciret, quod Stella polaris aut Cynosura in coelo est, eo subditos suos vocare, nocte et tempestate seculi hujus ingruente, muneris sui credidit. Ibi namque nox metuenda, ubi immani mortalium scelere imminuto Verbi divini lumine, Opinionum umbrae crescunt et multiplicantur. Ibi tempestatis futurae praesagia certissima, ubi haeresium fluctus intumescentes Ecclesiae minantur. Ibi nox noctibus onmibus nigrior, in qua lumen illud de lumine, in qua lux illa vera, quae illuminat omnem hominem venientem in mundum, obscurari incipit. Ibi tempestas quavis tempestate tetrior, ubi Sacro silente Flamine, blasphemiarum et errorum venti inter se praeliantur.

Tametsi et aliis rebus plurimis prudentissimi Domini Scholarchae palam mundo fecerunt, se non aliarum rerum, quam retinendae in Ecclesiis et Scholis Veritatis Evangelicae esse studiosiores. Vt enim rescripta eorundem innumera taceam, quibus superiori Rectoratu haeresis diabolica fere jugulata est: Quale nuper spectaculum [note: Ita Dinnerus: Eadem ne mens fuerit Collegae moderatissimo Mich. Piccarto [gap: Greek word(s)] talia pensitanti, existiment, quibus volupe est Hist. Polit. Observationum ejusdem, eodem hoc anno 1616. in publicam lucem datas Decades posteriores, nominatim vero Decad. VII. Cap. X. conferre: quanquam et ipse, libros in Deum contumeliosos impiosque et stuprandis liberalibus moribus aptos aboleri, ad extremum non improbet.] forum Opidi nostri praebuit, cum iisdem mandantibus et adstantibus, magna Nobilissimorum et doctissimorum hominum caterva stipante, majori, hospitum et peregrinorum circumfusa multitudine, ipso die Academ. hujus natali, et precone ex Curia superindicente pseudotheologorum istorum libri concremati sunt? [note: Conf. de his Cap. III. §. XXXII., ubi circumstantiae plures enarrantur. Justam autem non solum doctrinae impiae detestationem, sed famae quoque Academiae huic restituendae solers studium, ne quid segnius agi videretur, ardorem hunc et animorum et flammarum efflagitasse, perfacile, qui prudentiae in rebus gerendis adhibendae non ignari sunt, assequentur.] Cujus incendii flammam quidam ex adstantibus tam alte ascendisse affirmabat, ut ex ipsa Sarmatia

atque Belgio conspici potuerit. Iidem vero, cum postea exteros nonnullos ejusdem sectae, alias nobilissimo genere prognatos, omnique doctrina elegantiori excultos castra hinc movere juberent: [note: Quinam illi fuerint et quanta prudentia modestiaque nonnullis illustri etiam dignitate conspicuis Polonis hinc ut discederent imperatum fuerit, pari modo jam Cap. III. Sect. I. § 33 sqq. dictum est. Quemadmodum vero castra hinc movere jussi abierint, quae phrasis a Dinnero provide usurpata est, ad Diarium forte Smalcianum annotabimus.] invidiam, credo, pertimescebant, aut animi et voluptatis causa odium peregrinorum provocabant, aut famam nominisque celebritatem facto illo venabantur. Idemque forte Senatui toti inclyto propositum antea fuit, cum dilapsos et palantes damnati dogmatis socios, in diversis Electorum ac Principum Germaniae [note: Vogelium et Peuschelium retractos e Wittebergensi et Jenensi Academ. haec respiciunt, eosque, cum contubernali Vogelii, solos. De reliquis enim ad eum modum reductis nihil constat. Qualia autem vincula fuerint, in via nimirum de fuga suspectis injecta, similiter jam ante, cum caussis id faciendi gravissimis adjectis, pluribus etiam illic actum est.] provinciis conquisitos, ceu pecudes segreges retraheret, et ex vinculis causam dicere cogeret. Suum tunc negotium, sic credere fas est, non Religionis gerebat, et sicut vir ille [note: Croesus. vid. proverb. Viro Lydo negotium non erat etc.] Lydus, cui quod domi ageret, non erat, foris negotium atque difficultates quaerebat.

Quae omnia cum ejusmodi sint, in quibus nec diligentiam quisquam, nec severitatem [note: Severitatem, inquam, sed ingenti, uti rationes religionis exposcunt, aequanimitate et benignitate temperatam.] desideret: mirari profecto liceat nihilominus repertos esse, qui adolescentum crimen [note: Crimen ne haeresis sola hic dicatur, an conjuncta cum ea perfidia, non definimus. Aliter sane de Crimine hoereseos judicarunt prisci, inter quos et Dinnerus numeratur, ICti, quam hodierni quidam, quibus aut alia placet nomenclatura ambiguitatibus verborum involuta, aut haeresis atque orthodoxia pari passu ambulant; sola in solium charitate, quae sine vera fide, etiam quae creditur, spuria est, meraque honestatis species et larva, collocata.] viris, herisque mancipiorum exprobare: denique qui Ordini Amplissimo tempestatem eam tecte objectare ausint, quae priusquam calamos in agro nostro paucos comminueret, alibi arborum atque hominum stragem ingentem edidit. [note: Parum abest, quin Christi illud Joh VIII. 7. heic repetamus. Quisquis innocens est, primus in Altorphinam Acad. lapidem projiciat. Certe, quotquot erant t. t. Athenaea, non apud exterostantum, sed in ipsa quoque Germania, a Socinianis emissariis fuisse infestata, indubitanter affirmamus. Cujus afferti vel sola vita Smalciana fidem deinceps stabiliet, et si Volkeliana fata paullo distinctius explorata essent, amplius confirmarent: ut Neuserianum sodalitium Heidelbergae et Campani illius teterrimi conatus in alma Leucorea, Luthero praesente, taceamus. Plura, ne invidiae nos exponamus periculo, et suspicionibus forte etiam indulgere videamur, silentio praeterimus; quoniam, ubi Germani plerique Sociniani studiis suis seculo XV to. primum operam dederint, vel Indices civium in Vniversitatibus variis qui extant demonstrabunt, quos tamen fere omnes in Poloniam vel intulisse Socinismum, vel jam ante in patria sua haustum, ibidem non quidem demum imbibisse, sed excoluisse tamen, et quantum licuit clam promovisse aliisque instillasse, satis superque cognitum est. Quis vero tam perfricatae frontis sit, ut propterea integras Academias, ubi cives et alumni illi ad tempus vixere, atque ab aliis illic latitantibus Socinianis, sectae hujus placitis clam imbuti sunt, Socinismi ipsius infami nota adspergere ausit?] Cui tamen praeter Conscientiae bonae antidotum, etiam amuletum istud ex sapientissimo Philosopho paratum video, quo veluti baccare frontem adversus criminationes tam injustas illinat. Ego aliter (inquit [note: Epistola LXXXV.] Seneca) respondendum judico, nec artem gubernatoris deteriorem ulla tempestate fieri, nec ipsam administrationem artis. Gubernator tibi non felicitatem promisit, sed utilem operam et

navis regendae scientiam: haec eo magis apparet, quo illi magis aliqua fortuita vis obstitit. Qui hoc potuit dicere, NEPTUNE, NUNQUAM HANC NAVEM, NISI RECTAM: arti satisfecit. Tempestas non opus gubernatoris impedit, sed successum. Quid ergo? inquis, non nocet gubernatoris ea res, quae illum tenere portum vetat? quae conatus ejus irritos efficit? quae aut refert illum, aut detinet, et exarmat? Non tanquam gubernatori, sed tanquam naviganti nocet, alioquin gubernatoris artem adeo non impedit, ut ostendat. TRANQUILLO enim, ut aiunt, QUILIBET GUBERNATOR EST. Navigio ista obsunt, non rectori ejus, qua rector est, etc.

Haec ille pro gubernatore suo graviter sicut omnia, et vere disputat: quae singula, nullo negotio, si instituti praesentis ratio hoc pateretur, ad Magistratum nostrum transferri possent, qui et ipse improvisa exorta tempestate perniciosissimae haeresis, rebus his gestis [note: Et quidem, quam primum aliquid suboluit earum rerum impie gestarum atque callidissime actitatarum, tantoque ardore animi pro veritate tuenda accensi sunt Proceres nostri, ut modum etiam excessisse permultis, sine caussa satis praegnanti, et quod circumstantiae omnes in vulgus cognitae non essent, iidem viderentur.] muneri suo satisfecit, clavumque hucusque rectum tenuit. Quem ut deinceps quoque perpetuo tenere valeat, Domino [note: Psalmo XCV.] maris JESU CHRISTO, DEO illi benedicto in secula, PATRIQ et SPIRITUI SANCTO consubstantiali, [gap: Greek word(s)] , cum B. Gregorio Nazianzeno ita supplicat:

[gap: Greek word(s)] . hoc est:
Intumuit pelagus: subito expergiscere: Verbo
Increpita ut rapidi sic cadat ira maris.

Quae cum ita sint, spesque maxima omnes foveat, fore, ut agro nunc perpurgato, [note: Excedere enim jam tunc jussi erant, qui haeresi favebant Poloni, Noribergenses autem partim ad meliorem mentem reducti fuere, partim etiam in quibusdam adhuc emendandis cum successu laborabatur.] plantisque noxiis eradicatis, forma et fama pristina fundo Academico redeat: quid est, cur rumoribus sinistris de nobis sparsis magnopere commoveamur, aut Academ. quasi fama diminutae fatum deploremus? quid etiam est, Magnifice Domine Rector, cur Magistratui isti tuo [note: Mirum est, cur Schopperus tantopere Magistratui suo nuper inchoato metuerit; cum tamen eo suscepto jam detecta esset impiae illius cohortis conspiratio: nisi forte, ut fieri solet, plura adhuc latere, sed frustra existimaverit, aut formido illa notabile Academiae decrementum, quae huc usque mirifice floruerat, spectaverit. Quod admodum est verisimile. Forte et ipse famae suae, ne quid culpae apud exteros sibi quoque imputaretur, qui domi talia jam expertus erat, timuit. Cui tamen timori non magis, quam suspicioni ab re conceptae haud respondit, divino beneficio, eventus, ut accessiones non multo post novorum privilegiorum pristinum etiam splendorem multum augerent.] notam aliquam inustam esse arbitreris? aut cur universi dormienti in navi DOMINO et tranquillitatem omnibus exoptatissimam reducere valenti diffidamus? Sicut enim, cum lychni complures eodem in conclavi lucent, umbrae rerum languent, expallescunt et attenuantur: ita ubi Verbi divini jubar diffusissimo lumine radians, ubi Christiani magistratus illustris splendor, et in defendenda Veritate Zelus: Vbi Ecclesiarum et Theologorum clarissimus consensus errorum umbras oppugnant, eas rarescere et cum pedissequa sua Fama tandem evanescere, tristemque subire sub Orcum necesse est.

Et haec sunt, Mag. Domine Rector, quibus metum tuum, vel ipsius potius Famae mendacia convincere cogitabam. Quae si non omnino improhari tibi intelligam, magnum operae pretium fecisse me arbitrabor. Scio domi meliora tibi suppetere, et ad confutandos rumusculos istos efficaciora, nec monitore aliquo te in rebus istis opus habere. Patiuntur tamen summi gubernatores in tempestate se quandoque etiam a vectoribus admoneri, nec arrogantiam eam, sed periculi societatem interpretantur. Quod ut tu quoque facias, et affectum hunc meum erga te Academiamque curaetuae commissam boni consulas, vehementer rogo. B. V. et DEO adjuvante bene rem gere.

In famam Altorphinam Compatris ac Collegae sui, MICHAELIS VIRDVNGI, Orator. et Historiar. Prof. Publici in Acad. Altorphina P. C. EPIGRAMMA.

NIl adeo sanctum est, omnique ex parte beatum,
Quod non dente fero mordeat Invidia.

In eamdem Famam CONSVLTISSIMI VIRI ANDREAE DINNERI JCti inclyti Senatus Norimb. Consiliarii et Pand. P. Altorphii, DN. et affinis sui pl. honorandi, EPIGRAMMA CHRISTOPHORI HOEFLICHII, [note: De autore hujus Epigrammatis conferatur Cap. II. §. 50. unde fortassis, quare et ipse Famae huic prae caeteris, attexere Carmen in hunc sensum conscriptum voluerit, colligere Lector sagax poterit.] ejusdem Senatus Inclyti a Secret. ad Acad. Altorfinam.

LVstrum nondum abiit stygio dum Morta venene,
Culta Palaekome, sparserat arva tua.
Tunc quantus fuerat rumor! cum pube magistros,
Cum senibus juvenes peste obiisse fera! [note: Pestis haec Altorph I grassata perpaucos abripuit, in quibus et ipse Sonerus cum uxore quibusdam censebatur numerandus; multis vero ne quidem pestilentialis iste morbus visus est. Distinguendus autem hic est ab alio morbo epidemico, pestilentiae similiori, quo anno 1606. idem hoc oppidum infestari dicebatur; in quem perelegans Cour. Rittersbusii t. t. Prorectoris longumque carmen extat Natali ejusdem XLVII. ab Amicis gratulationibus celebrato et forma octuplicata impresso subtextum lectu, ut Rittershusiana sunt omnia, dignissimum, paullo ante vero separatim, eodem, quo haec Dinneri Oratio, Famae de Pestilentia Altorphina resutatae titulo evulgatum, et 4ta forma procusum.]
Sed vanam famam docuit cito docta Camena
DINNERI, quin vixtres periere viri.
Nunc major quando pestis, graviusque venenum
Incautos juvenes inficere irruerant;
Quis rumor? clamant: damnatam jure Photini
Haeresin, Altdorfum, tecta subisse tua!

IV. Hierauf folgen die Theses und Antitheses, so zum Vnterricht, so wohl gelehrter als ungelehrter Personen, welche gerne von dem Vnterschied der reinen Lehre unserer Evangelischen Kirche, und der Socinianischen Irrlehre, bey damahls entstandenen vielerley Vrtheilen, theils zur Verwahrung für Verführung, durch Geringachtung der abscheulichen Ketzerey, theils zu einem deutlichen Bescheid und Nachricht, wovon disputiret werde, aufgesetzet, und von vielen in Nürnberg abgeschrieben worden. Wer Autor davon seye, ist zwar ungewiss, doch oben schon Cap. III. Sect. II. §. XL. aus einigen Indiciis, von wem solche wahrscheinlich verabfasset, angemercket worden. Ausser welchem hier nichts mehr zu erinnern, als dass diese Praeliminares Theses mit denenjenigen, welchen hernach post Colloquium die eines bessern unterrichtete junge Leute subscribiren müssen, nicht zu vermengen, ob man wohl beede insgemein hin Homologeticos Articulos zu nennen pflegte.

Von GOTT und der Heiligen Tryfaltigkeit wird gelehret 1.

ERstlich das Inn den Einigen unzertrennlichen Goettlichen Wesen seyen drey Personen, widersprechen die schwermerische Photinianer, Inndem sie offentlichen schreiben das man ohne greulichen Irrthum nit glauben koenne, wenn man sage, das nur ein GOtt, und doch drey Personen deren iede GOtt sey, sintemahl hierrinnen ein Contradiction und Widersprechung begriffen sich erweisen thu.

Das dieselben drey Personen seyen und heisen die Erste der Vatter, die Ander der Sohn, die Dritte der Heilige Heist, Widersprechen gleichesfalls Obgedachte Schwermer, und geben nitzu, dass der Heilige Geist eine Person sey.

Das der Vatter von Ewigkeit her, den Sohn hab gezeugt, wird von Ihnen den Photinianern auch verneint, und woellen, dieweiln GOtt Vnuerwesslich vnnd vnsterblich, so habe Et auch nicht natürlicher weis den Sohn zeugen oder gebaehren koennen. Sintemahl das es zeuget davon geschrieben stehet (du bist mein Sohn hent hab ich dich gezeuget) sey nit von Ewigkeit, sondern Inn gewisser Zeit geschehen, und sey diese Geburt nichts anders, als eine Anordtnung und Erwehlung dardurch Christus mit seinem Leiden und Sterben zum Koenig erwehlet und bestettiget worden.

Das der Sohn GOttes der Eingeborne genent werde, dieweil Et ainig vnnd allein aus der Substanz vnnd Wesen des Vatters von Ewigkeit her geboren ist, Verlaugnen die Photinianer allerdings, und widersprechen, das Et darumb der einige genennet werde, dieweil Et durch GOttes Crafft allein Inn dem Jungfreulichen Leib empfangen, Vnnd Inn seinem Anfang und Vrsprung keines Wegs von Mannsgewalt habe, sondern von GOtt ausgegangen sey. Item: Dieweiln Et geheiliget, vnnd in diese Welt gesandt, das Et ein Prophet were, zuuerkündigen das Euangelium, Fürnemblich aber, dieweiln Et GOTT gleich sey Inn seinem Reich, da Et vber alles regiere vnnd herrsche.

Das der Sohn GOttes mit dem Vatter gleiches Wesen sey, darwider lehren die Photinianer: Das das Wesen des Sohns GOttes nichts anders sey, als vnser, der Menschen, Das aber der Vatter vnnd Sohn eines seyen, mus man nicht verstehen Inn der Substanz vnnd Wesen selbsten, sondern gleich wie ein Mensch sich mit dem Andern Befreundet, vnnd also Vereinigt sich auch der Vatter mit dem Sohn.

Das der Sohn GOttes dem Vatter nicht Allein Inn der Macht vnnd Herrligkeit sondern auch Inn der Substanz selbsten, vnnd Inn der ganzen Natur gleich seye; Darwider statuirn die Photinianer, das der Sohn GOttes dem Vatter nit Inn der Natur vnnd Substanz, sondern

durch des Vatters Aignen guten willen nicht volkoemlich, sondern nur etlicher massen vnnd Allein Inn der Crafst gleich worden.

Das der Sohn GOttes von Ewigkeit her entsprossen sey, Verneinen die Photinianer ganz schroecklich, Inn dem sie sprechen, Et seye nit vor der Welt oder Abraham, Ja auch eher nit gewesen, Als zu der Zeit, da Et Inn dem Jungfrewlichen Leib Mutter Maria empfangen, vnnd geboren worden, Vnnd solches dahero, Dieweil ein Mensch ehe Et anfaengt ein Person zuwerden, zuuor nit seye, bis Et empfangen vnnd geboren werde.

Das der Sohn GOttes habe erschaffen die welt, vnnd Alles was dar-Innen vnnd darauf ist, Woellen die Photinianer auch nicht zulassen, sondern das die Welt erschaffen sey, sey vmb seinet willen geschehen, werde auch vmb seinet willen erhalten, vnnd sey Et nur allein secundaria vnnd nit primaria causa, das die Welt erschaffen worden, Et habe es aber selbsten nicht gethan.

Das der Sohn GOttes Aus der vrsach GOtt genennet werde, vnnd sey, dieweil Et warhafftig Inn den Wesen GOtt ist. Darwider woellen die Photinianer: Christus sey nicht für sich, sondern nur ein gemachter GOtt, vnnd fürnemblich darumb ein GOtt genennt, dieweil Et Goettliche Crafft, Macht vnnd Herrligkeit empfangen habe, Aus Goettlicher weiss Regiere vnnd herrsche, desswegen Et auch mit goettlicher Ehr vnnd reverenz angebeten werden solle, Vnnd solches dahero, weil GOtt mit vnss durch Ihn geredt, vnnd mit goettlicher Crafft angethan, vnnd gezieret, auf das sein Ambt Craeftig vnnd thaetig were, darumb dann, vnd keinerandern vrsachen halben schreibe Johannes, Das wort ward GOtt, als das es auf sein Ambt, vnnd das Et nemblich vnser Prophet vnnd Hoherpriester were, gesehen habe.

10.

Das der H. Geist warer GOtt sey gleiches wesens mit dem Vatter vnnd mit dem Sohn, Vnnd ein besondere Person von Ihnen Beeden Ausgangen, Darwider sein die Photinianer dieser beharrlichen mainung der H. Geist sey zwar woll die Crafft vnnd wirckung die etlicher massen heilig vnnd gerecht mache, Vnnd dahero man Ihme ohne Verwunderung Goettliche Aigenschafften zuschreibe,

Laugnen aber das Et ein besondere Person vnnd vnterschiedene, neben dem Vatter vnnd Sohn sey, dieweil Et Ihnen Beider geist vnnd Odem nur sey.

Von Christo vnnd seinem Ambt. 11.

DAs Inn Christo zwo Naturen seyen, Eine goettliche vnnd Eine menschliche, Widersprechen die Photinianer das Inn einer einigen Person zwo Naturen koennen erfunden werden.

12.

Das die menschliche Natur Inn Christo mit der Gottlichen warhafftig vnndt wesentlich bestehe, durch die Vereinbarung so derselben mitgetheilet ist, Woellen die Photinianer das eine Natur hiebey Ohne selbsstendig vnnd Aigen wesen müsse verstanden werden.

13.

Das man von des Sohns GOttes Menschl. vnndt von des Menschen Sohns goettl. Eigenschafften lehren vnnd predigen solle, dieweil solches per communicationem Idiomatum, da Eine Natur was Ihr Aigen, derandern zuaignet, geschicht, Lehren die Photinianer das es nicht müglich das eine Natur Ihr Aigenschafft zugleich mittheilen vnnd behalten koenne, Hergegen ein andere annemmen, dannenhero die Mittheilung der Aigenschafften nur ein gedicht sey.

14.

Das Christus mit seinem vollkoemlichen gehorsam den Et von wegen vnnd an stadt vnserer An das gesez gewendet, das gesez ganz vnnd gar erfüllet habe, laugnen die Photinianer vnnd geben für, Christus habe das gesez nicht erfüllet, Sondern die gebott, so zuuor noch nicht bey dem gesez gewesen, die Et auch an das Liecht gebracht, vnnd sey vollkoemblich Inn derselben Satisfaction vnnd gnugthuung erfunden worden.

15.

Das Christus sein Ampt vnnd Opffer vff dieser welt Verrichtet habe, Darwider schreiben die Photinianer, es sey erst zu der Zeit geschehen, da Christus gen Himmel gefahren, vnnd sich seinem Vatter vnd vns dargestellet habe.

16.

Christus habe sein Ampt vnnd Opffer verrichtet zu der Zeit, da Et sich am Stamm des Creuzes aufgeopfert hat, Darwider sprechen die Photinianer, Christus werde darumb vnser Hoherpriester genennet,

vnnd das das Opfer Christi nichts anders sey, Als das Et sich GOtt mit sonderlicher vnnd wunderbarer macht fürgestellt vnnd dardurch alle vnsere Sünde also warhafftig ausgetilget.

17.

Christus habe mit seinem Opfer für alle vnsere Sünde genug gethan, Dieses verneinen die Photinianer gottslaesterlicher weise, Inn dem sie sagen, Christus habe nit für vns gelitten, noch mit seinem Leiden für vnsere Sünde genug gethan. Das Et aber mit seinem Todt, was wir zuthun schuldig gewesen bezahlet, vnnd das ware Ranzion vnnd Lossgelt gegeben, Ja den Todt für vns gelitten, vnnd denselben geschmaeckt, habe Et zu dem Endt gethan, damit Et vns Lehre, wie man durch Creuz vnnd Trübsal Inns Himmelreich durchdringen müsse, Dass es vns auch die vergebung der Sünden Vergewissere vnnd Versichere, ein Recht gewisses wares Vertrauen vnnd Zuuersicht, auch einen Neuen gehorsam Inn vns erwecke, Vornemblich aber, das Et nit die sonderbare Macht vnndt gewalt, dardurch Et vns von der Sünden straff frey vnnd Ledig mache, erlangen vnnd verdienen vnnd zuwegen bringen moege.

18.

Das Christus mit seinem Opfer das Menschliche geschlecht mit GOtt versoehnet habe, Widersprechen mehrgedachte Gots Lesterer, Inn dem sie erschroecklich fürgeben, Christus sey kein solcher mitler, der da GOtt mit dem Menschlichen geschlecht Versoehnet, oder durch das Verdienst seines gehorsams den Zorn GOttes gestillet, Villweniger GOttes gnadt, dardurch die Sünde Vergeben werden, erlangt vnnd gesucht habe, dann es Vnuonnoethen gewesen, das der Mensch mit GOtt, welcher doch die welt zuvor, vnnd ehe Christus gestorben, geliebet hat, durch Ihn hette versoehnet werden doerffen.

19.

Das Blut Christi Reinige vns von vnsern Sünden, Das wollen ebenmaesig die Photinianer nit zulassen, Inn dem sie nicht glauben koennen, das das Blut Christi die Craft habe, die sünde Abzuwaschen, vnnd dauon zu reinigen, sondern meinen, es werden diese wort, das vns Christi Blut Reinige, aus der vrsachen gesprochen werden, dieweil Et durch sein Blutvergiessen die Goetliche Macht vnd gewalt, dardurch Et die gehorsamen vnnd glaubigen von der Sünden strafe erloeset, erlangen koenne.

20.

Das der Leib Christi nach seiner Aufferstehung sey vnsterblich: Hierauff die Photinianer, Et sey woll nit sterblich, oder das es mehr sterben werde, Et müsse aber sterben koennen, denn an einem vnsterblichen Leib sey es nit moeglich, wunden vnnd negelmal zufinden, oder zufinden.

21.

Christus habe noch an Ihm Inn der himmlischen Herrligkeit das ware fleisch vnndt ware Blut welches die Photinianer gotts Laesterlich vnndt zwar Innstendig Verlaugnen vnnd widerstreiten.

22.

Christi Priesterschafft, wie Auch sein Reich werde ohne Endt sein Ewiglich. Darwider schreiben die Photinianer, es sey darumb gesagt, du bist ein Priester Inn Ewigkeit dieweil Christus Inn seinem Priesterthumb keinen seines gleichen zum nachvolger haben werde.

23.

Das Christus warhafftig Im Himmel vnser Vertretter und Versprecher sey, Darwider sprechen die Photinianer wir bedoerfen keines Mitlers vnnd fürsprechers, Christus werde figurlicher weis vnnd zwar darumb vnser Mitler genennet, dieweil Et vns Allezeit mit seiner sonderbaren gewallt vnnd Herrlichkeit so Et von GOtt empfangen, Von Allem vbel erloesen woelle.

24.

Wann Christus nit warer GOtt were, so würde Et auch nit mit waren glauben angeruffen vnd geehret werden koennen, Das Verneinen die Photinianer gantz vnnd gar, das Christus warer GOtt sey, Jedoch aber sey Et würdig, Vnnd woellen an Ihn geglaubt, denselben angebetten vnnd geehret haben.

Von dem Ebenbildt GOTTes, von der Erbsündt vnnd dess Menschen freyen Willen. 25.

DAs durch den fall der Ersten Eltern das Ebenbild GOttes verloren, vnd die Menschliche Natur Verderbt sey worden, Woellen die Photinianer das das Ebenbildt GOttes auch noch heutiges tags an dem Menschen erfunden werde, sey aber nit war, das durch der Ersten Eltern fall der Menschen Natur sind verderbt worden.

26.

Dann Alle Menschen, so nach dem Fleisch gezeuget vnnd geboren, die werden Inn Sünden erzeuget, das Nennen wir die Erbsündt, Die Photinianer aber widersprechens, das die Erbsündt ein gedicht vnnd Moenchsfabel sey.

27.

Das der freye will durch des Ersten Menschen fall verderbet sey, Verlaugnen die Photinianer gots Lesterlich vnd erschroecklich.

28.

Das der Mensch Ohne des H. Geistes gnade nit koenne Buss thun, vnnd bekehret werden, Hierauf sagen die Photinianer, es sey Vnuonnoetten, durch denselben die gnade zur Bekehrung zusuchen, Dann das Euangelium allein Craefftig vnnd thetig gnugsam sey den Menschen dardurch zubekehren.

Von dem Gesez vnd dessen Erfüllung. 29.

DAs die Lehr des gesezes durch Mosen vnns gegeben Inn rechter Volkomlicher Zahl sey, Sagen hierauff die Photinianer es habe dem gesez noch vill gemangelt, so von Christo darzu gethan worden.

30.

Das das gesez so dem Menschlichen geschlecht zuerfüllen Vnmoeglich war, durch Christum gehalten vnd erfüllet sey, Beantworten die Photinianer dieses also, Christus habe zwar dem Gesez gnug gethan vnnd erfüllet, aber solcher gestallt, das was an demselben gemangelt es durch zusezung neuer gebotten habe solches ergenzet.

Von der Rechtfertigung, vnd dem Glauben. 31.

DAs der Mensch werde von GOtt gerecht gemacht, Aus gnaden, vmb das Verdienst vnnd gnugthuung Christi willen, Verwerfen die Photinianer vnter solchen das Verdienst Christi ganz vnnd gar, Vnnd Sprechen der mensch werde gerecht vnnd selig, durch die Blose gnade gottes.

32.

Das der Glaub, dardurch der Mensch gerecht wirdt, sey Ohne zustümung goettlichen worts ein gewiss vertrauen vnnd Zuuersicht,

dardurch man ergreiffe die gnaden reiche verheisung von vergebung der sündten, vmb Christi willen, Sprechen die Photinianer die Jenigen, die es also darfür halten, seyen blindt. Denn diese glaubens Beschreibung koennekeinerley weis oder weg aus der Heiligen Schrifft Bewehret Oder erwiesen werden, dannenhero auch keinen Bestandt nit haben.

33.

Das der glaub dar durch der Mensch gerecht wirdt, Inn dem werck der rechtfertigung den guten wercken entgegen gesezt werde, Woellen die Photinianer, das die gute werck ein wesenlich theil derselben sey, so Offt sie Lehren, das der glaub den GOtt an den glaubigen erfordert, sey ein zuuersicht Inn Christum Oder gott welcher durch Christum oder durch den gehorsam der gebotten Christi das ewige Leben verheisen hatt.

Vom Neuen Gehorsam vnnd der Buss. 34.

DAs die gerechtfertigte vnnd Newgeborne Inn diesem Leben noch alle weil strauchlen vnnd sündigen, Widerlegen die Photinianer der gestalt, das die widergeborne woll Sünde haben, dafür sie zwar taeglich Bitten, so lang sie aber New vnnd widergeboren sein, koennen sie nit sündigen, Oder aus obgesezten sünden Einzige vnnd die andere haben.

35.

Das es unmoeglich sey das die New und wiedergeborne Menschen das gesez halten erfüllen, vnndt nit solten fündigen koennen, Darwider sagen die Photinianer das einem Menschen mit der Hülff Gottes die Et den allen leistet, seinen gebotten voellig zugehorsamen Leichtlich, Dieweil Inn Allen menschen noch souiel Craefften, die gebott Gottes zuhalten, Jedoch sey der Mensch nit also Craefftig Ohne gottes Hülff, welche niemand versagt wirdt, vnnd wo dann dieselbe so koenne der Mensch warhaffrig den gebotten gottes vollkoemliche folg Thun und Leisten.

36.

Das die Newgeborne so Offt sie GOtt mit neuen Sünden erzürnen, vnnd Beleidigen, durch die Buss wider zu genaden An-vnd aufgenommen werden: Hierauf sagen die Photinianer, es seyen viel sünd zum Todt, die da nit koennen Vergeben werden, Als da sindt Geiz, Diebstal, Ehebruch, Todschlag, Zorn, Kezerey etc. Müssen derhalben

sprechen sie Alle, so den kopff verfallen oder das Leben Verwirckt haben, Verdambt sein, da helffe keine Buss Oder gnadt.

Von den Sacramenten der Heiligen Tauff, vnnd des Herren Abendmal. 37.

DAs Sacrament der H. Tauff sey von Christo eingesezt vnnd Befohlen, darwider streiten die Photinianer vnnd sprechen, da Christus seinen Jüngern vnnd Aposteln zu taufen bevohlen, habe Et von der Tauff der Lehr allein vnnd nit von der wassertauff geredt.

38.

Das durch die wassertauff ein Mensch der es mit glauben ergreifft vnnd annimbt, werde gerecht und Neugeborn, Sagen die Photinianer die wassertaufe habe keine solche Crafft, das der mensch dardurch solte heilig gerecht vnnd selig werden, Dann Obgleich Christus Marc. am 16. saget, wer glaubt vnnd getaufft wirdt, Der wird selig, So red Et doch nit von der wassertauff sondern Von der Buss.

39.

Das man auch die Kinder Tauffen solle, woellen die Photinianer etliche Ihre kinder Inn der kindheit zutauffen nicht zugeben, sprechent, die kindertauff habe einen grossen unterscheidt zwischen der tauffe so die Apostel gebraucht vnnd celebrirt haben, seyen also diese Beede tauff weit einander entgegen, vnnd woellen aus der vrsach nit, das man die kinder tauffe solle.

40.

Das die Wort der Einsezung des Abendmals Christi, der spricht Nemet, Esset, das ist mein Leib, Nemet, trincket, dass Ist mein Blut schlecht nach den worten sollen verstanden vnnd erkleret werden, Schwermen hergegen die Photinianer vnnd sagen, das man die wort nit eigentlich sondern figurlicher weiss verstehen solle, denn das Brodt, so da wird gebrochen vnnd geessen, der Leib: Der Wein aber so Et wird gegessen vnnd getruncken, das Blut Christi genennet werde, soll es anders sein ein Figur, Bildnus vnnd schatten gleichsam des Leibs vnnd Bluts des Herrn, Auch also dessen Todt verkündiget werden.

41.

Das das Essen vnnd Trincken Im H. Abendmal soll genommen vnnd gebraucht werden, nit aber Blos Brod und Wein, sondern fürnemlich der Leib und das Blut des Herrn, Hieraus geben die Photinianer

für, das das Essen und Trincken Im Abendmal nur ein schlecht Brod und Wein sey.

42.

Das der warhafftige Leib des HErrn Inn dem Abendmal mit dem Mundt Aber doch himlischer vbernatürlicher und unerforschlicher weis genossen werden, Widerreden die Photinianer darumb, dieweil Ihnen solches niessen, da man nicht anderss Als schlecht Brod vnnd Wein empfindet, Vnmoeglich Ja schroecklich und Vnnüzlich, auch wider den Artickel des Glaubens, Auffgefahren gen Himmel, daselbsten dann Christus kein fleisch und Blut mehr habe streiten bedüncket.

43.

Das durch die Niessung des H. Abendmals werde gestercket der Glaub, erlanget vergebung der Sünden, vnnd Andere geistliche Wolthaten, Verlaugnen die Photinianer vnnd sprechen, das das Essen vnnd trincken Inn des Menschen gemüte gar wenig Oder nichts verrichte, Es sey ein Narrischer vnnd kindischer Irrthumb, so man glaube vnnd hoffe, vergebung der fünden zuerlangen, So neme man auch Im H. Abendmal Brot vnndt Wein nit folcher gestalt, dass man andere geistliche Wolthaten damit empfange, sondern dass man für die empfangene Wolthaten danck sagen solle, fürnemlich aber sey das H. Abendmal darumb eingesezt, dass Inn der Christlichen kirchen die gedaechtnus des Leidens vnnd Sterbens des Herrn Christi Jerlich Celebrirt vnnd feyerlich gehalten werde.

Von der Christlichen kirchen vnnd Herrschafft. 44.

Das die Christliche kirchen Vor vnndt zu der Apostel Zeiten gewesen, Vnnd noch Bleiben werde, wollen die Photinianer dieweil die Christliche kirchen gefallen, vnnd zerstoeret, Also, dass keine Rechte Christliche Kirchen mehr sey, Oder das dieselbe hinfüro Bleiben werde, Die Jenigen, so solches Bekennen grosser vnnd kühner Leichtfertigkeit beschulden.

45.

Das das Predigambt Inn der Christlichen kirchen niemandt gezieme, Et sey denn gesandt Oder beruffen, Darwider sagen die Photinianer, das Inn der Christlichen Kirchen Jederman koenne vnnd doerffe Lehren, Ob gleich Et nit gesandt, ordiniret, Ja auch das Euangelium nit verstendig berichtet sey, Wann Et nur dasselbe nach bestem gutduncken Lehre, dann es wenig an der sendung vnnd Beruffung gelegen.

46.

Das ein Jeder Christ seinem Mit Christen vor Christlicher Obrigkeit soll zu gericht fordern vnnd nit vor Türcken Juden vnnd Heyden, Darwider wollen die Photinianer, es sey gros vnrecht, so einer seines glaubensgenossen vor gericht fordere, Es were dann, das sie zuuor durch die Christliche kirchen ermahnet, vnndt wo sie nicht parirn vnnd gehorsamen wolten, sie Alsdenn gar Ausgeschlossen vnnd Inn Bann gethan werden moechten, Sonsten solte man Niemandt, Als die frembden so nit unser Religion vnndt glauben zugethan Vor Gericht Citirn laden vnnd erfordern.

47.

Das der Obrigkeit krieg zuführen, Aber Jedoch Ehe nicht, Als wann die Noth erforderdt gebühret vnnd wollanstehe, Sagen die Photinianer, es sey grosse sünd und unrecht krieg zuführen Obs gleich mit Billigkeit Oder nichtgeschehe.

Von der Aufferstehung. 48.

DAs Alle Menschen am Jüngsten Tag aufferstehen werden, Wollen die Photinianer schier verlaugnen, Inn dem sie schreiben das keiner, der an Christum glaube vnnd vor des Herren Zukunfft sterbe, Im Todt bleiben, sondern durch denselben erwecket vnnd Ins Ewige Leben versezt werde, Sintemal daraus erfolget, das die unglaubigen nit sollen Aufferstehen.

49.

Das unser fleisch, mit welchem wir an Jezo umbgeben, nach den Articul des glaubens, Ich glaub ein Aufferstehung des Fleisches, auferstehen werde, Wollen die Photinianer nicht, das das Jezige Fleisch, nach den worten auferstehen sollen Verstanden haben, (werden) sondern erklaerens auff diese weis, Das Jenige was Fleisch gewesen ist, soll auferstehen, Nach den worten, 1. Corinth. 15. Fleisch vnnd Blut werden das Reich GOttes nit ererben.

50.

Das diese Leiber, So wir Inn diesem Leben an uns tragen, Die sage Ich, werden zugleich mit denen die wir hernach tragen und haben, Aufferstehen vnnd Inn der Herrligkeit erscheinen werden, wollen die Photinianer nit glauben, Sondern Sprechen, Die Leiber der gottseligen vnndt gerechten werden allerdings nit fleischlich, sondern geistlich, himmlisch, und Vnsterblich sein.

V. PHOTINISMVS A JOHANNE VOGELIO ET JOACHIMO PEVSCHELIO NORIBERGENSIBVS, S. S. THEOLOGIAE STVDIOSIS, DIE XXV. JANVARII, QVI MEMORIAE CONVERSIONIS D. PAVLI SACER EST, PVBLICE RETRACTATVS, [note: Rara sunt hujusmodi, Socini scholae et erroribus valedicentium et publice dogmata isthaec recantantium, exempla. Mihi certe ex universa seculi superioris historia, praeter haec bina, felici successu et constantia, insignita, non nisi unicum innotuit, nimirum M. Valentini Baumgartii, Memelensis Borussi, qui ex interceptis litteris, ad Socinianum quendam perscriptis, cognitus, solenni quoque, uti nostri, Declamatione in Vniversitate Regiomontana, post invitationem publico Programmate a D. Levino Pouchenio propositam, typisque procusam, d. 28. Augusti A. 1640. similem palinodiam cecinit, inque ea Oratione culpam non solum admissam, quam tamen obtentu paupertatis, a Socinianis forte sublevandae, utcunque excusavit, deprecatus, sed Photinismum etiam detestatus est. Idem vero exemplum quando commemoramus, divinae clementiae devota mente pias simul gratias agere par est, quod nostros hos cives in veritate Evangelii agnita, ac denuo approbata, deinceps conservarit: cum Baumgartius ille ex adverso, ut notum est, proh dolor! ad vomitum non multo post redierit, ipsamque adeo Ecclesiam, in qua natus erat atque enutritus, scriptis haud paucis impugnare ad finem usque vitae, quem ut Pastor Sociniani coetus Claudiopoli A. circiter 1670. habuit, non desierit. Caeterum et Baumgartii Orationem praelo subjectam publicatamque typis exivisse, et Ordini venerando Theologorum Regiomontanorum dedicatam esse, Hartknochius testatur: quanquam, praeter Programma Pouchenianum, quod legi, a me conspectam eam non esse fatear, neque etiam a Sandio ejus mentionem fieri observaverim. Corrigendum autem mendum typographicum in Hartknochio est, quando d. 20. Augusti oratio isthaec, de reliquo, ut ait, perplexa; illic dicitur recitata, cum d. 28., uti jam ante observatum est, mensis Augusti, horaque IX. matutina, post praemissas ante etiam a Theologis cum Oratore disputationes et informationes, eam fuisse in Auditorio majori pronunciatam, certo nobis constet.] IN INCLVTA NORIBERGENSIVM ALTORFFINA, ANNO M DC XVII. EDITIO ALTERA CORRECTIOR. NORIBERGAE, TYPIS LVDOVICI LOCHNERI, Curante SIMONE HALBMAYERO, Bibliopola.

P. C. INCLVTAE REIPVB. NORIBERGENSIS COSS. ET SENATORIBVS, VIRIS MAGNIFICIS NOBILISSIMIS ET AMPLISSIMIS, DDN. ET PATRONIS SVIS DEBITA OBSERVANTIA SVBMISSE COLENDIS, JOHANNES VOGELIVS ET JOACHIMVS PEVSCHELIVS, IN SIGNVM MEMORIA MQVE GRATI ANIMI, OB DENVO PARTAM, IPSORVM BENIGNITATE ATQVE CVRA, FIDEI AVITAE ET ORTHODOXAE, CVM AB EA FVISSENT ABALIENATI, COMMVNIONEM, HVNC PHOTINISMVM RETRACTATVM HVMILITER DICANT CONSECRANTQVE. ORATIO JOHANNIS VOGELII, DE VERA ET AETERNA JESV CHRISTI DIVINITATE.

QUae singula hominibus ad dicendum accedentibus, Auditores omnium ordinum praestantissimi, timorem facere consveverunt, ea mihi in praesentia sese objiciunt universa. Sive enim loci ratio perturbationis aliquid adferre possit; Altorffi dico: Sive audientium conditio; apud illos dico, quorum dignitatem admiror, conspectum vero subvereor: Sive ipsa orationis materia, dicendique occasio; ita dico, ut eodem tempore de ingenio, de doctrina et de honesti nominis [note: Non puto, verba haec ad infamiae metum ex haeresi ad tempus approbata, quae civili sensu usuque vocabuli recepto per se neminem infamem reddit, respicere, sed paullo laxiori notione usurpata esse, ut famae per Germaniam universam de errore tam immani, et legibus quoque civilibus severe prohibito damnatoque, jam undique sparsae, ipsique adeo perfidiae crimini, cujus haud injuria a legitimo Magistratu suo Juvenes hi insimulati fuerant, occurreretur, et, resipuisse tandem, qui desipuerant antea, cunctis, quibus veritas coelestis cordi esset, cum honestae poenitentiae laudabili praedicatione innotesceret: Quicquid etiam contra Sociniani, impietatis pristinae socii et adjutores, de mutabili et versatili, seu desultoria ipsorum conversorum indole, deblateraturi essent.] fama apud non paucos mihi sit periclitandum.

Altorffi dicere si quisquam est, qui mihi parum putet, eum necesse est in magna rerum toto pene Christiano orbe notissimarum ignoratione versari. Ecquis enim est tam obscurus, tam ab omni hominum doctorum consortio remotus Europae locus, quo non fama de nobilissimo hoc omnis humanioris literaturae cultiorisque eruditionis emporio, lue Photiniana infecto, pervaserit? Quis vero populus, quae gens, aut quae in his terris natio, apud quam non fama isthaec (mendax [note: Quo sensu sama haec mendax dici potuerit, ex superioribus proclive est colligere. Fuisse certe, non Doctores quidem publicos, Sonero excepto, eoque clanculum et quasi aliud agendo quibusdam talia suggerente, at Studiosos et advenas nonnullos istic, qui venena isthaec dogmata occulte instillarent aliis, et per cuniculos propagarent, quis dubitet? Ad approbationem igitur quod attinet, et publicam quidem cognitamque, itemque tam late diffusam, ut strenue calumniabantur malevoli, haereseos sparsionem, fama utique mendacissima dici potuit.] quidem, sed nimium quantum loquax) cujus ego me, si non primum et praecipuum, saltem secundarium auctorem, et per occasionem promotorem, extitisse negare nullus queo, florentissimum hoc lyceum diffamaverit atque deformaverit? Haec vero firmamenta Reipublicae, haec ornamenta patriae, haec virtutum omnium laudandarumque artium et scientiarum lumina atque columina, [note: Ex utroque enim ordine, ut supra Cap. IV. exposuimus, Senatorio videlicet, et Ecclesiastico, praesentes erant, ut alios gravissimos viros taceamus, qui ex Academiae Doctoribus, et Noriberga Altorphium advectis, magna copia auditorum sedes occupaverant.] mea culpa ab invidis et malevolis inique traducta, intuentem, nihil me commoveri, nulloque rubore suffundi, tantum id quidem esset, ut non solum frontem de industria perfricuisse, sed omnem penitus pudorem deglutivisse et decoxisse jure meritissimo crederer. Etenim si eloquentissimos olim viros, aspectu unius principis, de cujus favore, seu potius clementi in se affectu, ne tantillum quidem dubitare poterant, adeo conturbatos fuisse accepimus, ut obmutescerent: quid mihi tandem animi esse oportet, qui nullo modo cum illis sum comparandus, et apud vos dico, Scholarchae Amplissimi, [note: Pfinzingius et Loeffelholzius, Viri generis et meritorum gloria gravissimi, de quibus superius dictum est.] caeterique Patres Academici Clarissimi, ad quos cum oculorum converto aciem, totidem mihi consessum principum gravissime a me offensorum videor intueri. Ac caeteri quidem, qui ad

eam confugiunt excusationem, ut se, cum tenuitatis suae conscii essent, tamen vel necessitate, vel officio impulsos vel alia quavis caussa adductos dicendi munus non tam appetivisse, quam detrectare non potuisse dicant; saepius hoc ab Auditoribus suis consequuntur: ut si industria ipsorum aliqua ex parte minus fuerit approbata, plerique tamen imbecillitatem illorum magis sublevandam, quam temeritatem accusandam putent. Ego vero, quamvis me hanc dicendi provinciam non ultro depoposcisse, sed Amplissimi et Sapientissimi Magistratus nostri jussu [note: Hunc declamandi potius, quam disputandi modum determinantis: cujus consilii rationes alibi jam explanatas vidimus.] suscepisse ostendam; valde vereor ut a vobis obtineam idem: cum nemo ignoret, me jussui huic non tam caussam dedisse, quam necessitatem imposuisse ipsum, et re quidem ejusmodi, quae per se temeraria est, et cum insigni audacia conjuncta. Annon enim temeritatis est, Religionis avitae, ejusdemque qua ab optimis quibusque probatae, qua longa temporis praescriptione confirmatae, qua denique, quod caput est, immotis sacrarum literarum fundamentis superstructae, non unam duntaxat alteramve partem dubitationis ariete concutere, sed universum pene aedificium [note: Ita est. Totum enim Systema Theologiae subvertit, aliudque prorsus substituit Socini, quem sobrium ad tantum facinus accessisse vulgo fertur, improba industria. Quod vicissim nemo, nisi qui a lapide ejus angulari initium fecerit collabefactando, Christi nimirum divinitate mere factitia et gratuita, sine periculo aggrediatur. Idque ipsemet in suis de Divinitate Christi Libris, Sigismundo III. Reg. Polon. a Jacobo Siennio, Patrono Socinismi praecipuo, et Racoviae infelicis Domino, dedicatis agnovit Smalcius, nec obscure, sed aperte prorsus, caeteras prope omnes disputationes, nisi [gap: Greek word(s)] hoc [gap: Greek word(s)] destruas, exceptione, ut vocant, de Petitione ejus, quod erat in principio controversum, eludi posse, professus est, et reapse in scriptis universis, quotquot Socini castra sequuntur, praesertim Germanorum, omniumque luculentissime ejusdem Smalcii contra Smiglecium, et Scargam e Soc. Jesu, Ravensbergerum item, Grauerum, Franzium, ipsumque adeo Vogelium nostrum, demonstratum est.] subruere atque demoliri velle? Annon audaciae est, juvenem et ephebum in gravissimo Fidei negotio sibi soli, sapere, aut certe tot, tamque praestantium virorum divinitus in Veritatis coelestis defensionem et propagationem ascitorum, auctoritate fastidita, Novatorum [note: Recte hunc fontem consectationis esse tam atrocium errorum observavit Vogelius. Quis enim nescit, ipsis sibimet lynceos videri Socinianos, et ab aliis quoque praedicari? Nec dubium mihi est, quin haec acuminis, sed crucis mysterio adversi, uti jam pridem a Paullo commonitum est, persuasio, philosophiae ratiunculis, styli in super qualicunque elegantia exornatis, suffulta plerosque in transversum abripuerit. Ad quam etiam Philologiae in abusum artificiose tractae adminicula, et utriusque linguae haud vulgaris notitia, qua nonnulli valebant, et Capita praesertim factionis eminebant, accessere: quibus adeo, qui cum istius Sectae hominibus vicissim disputare velint, instructos non leviter esse oportet.]

quorumdam acumen admirari, moderamen [note: Non ab re Moderamen quoque inter decipulas, quibus ipse cum sui similibus captus sit, commemorat. Quid enim, ea potissimum tempestate, qua omnia litibus et condemnationibus immodicis personant, acceptum magis magisque plausibile videri possit, quam moderatio et dulce pacis nomen, atque necessariorum denique creditu, ad perexigaum numerum clarissimis verbis in Scr. S. revelatorum et nullius consecutionis ope demonstratorum, tum agendorum potius, et ad praecepta Christi instituendam vitam sanctam, quae mens est totius gregis Photiniani, redactorum compendium?] sectari, dictamen [note: Verissima sunt, quae de Dictamine h. l. addit noster. Sic enim Historia Socinismi prorsus luculenter condocet, eos, qui nomen eidem, in societatem fraternam pellecti, semel dederant, totosa nutu signiferorum, Socini primum, qui tamen demulcere suos solebat blandius, quam jubere; deinde vero Smalcii, hominis valde imperiosi, auctoritateque et praefidentia maxima pollentis, pendere consuevisse. Vt parum abesset, quin Racoviam, velut ad Tribunal Jovis illius Capitolini, omnia e Polonia, Transylvania, Germania et Belgio relata, atque inde oracula, a caeteris, quibus tantum jussa capessere fas esset, expectata redditaque fuerint. Quod vel Vita Smalciana, et, si de Altorphinis sermo sit, Libellus memorialis ille, qui in Cent. II. Epist. Ruari f. 88. exrat, comprobare possunt.] unice ex osculari? At vero utrumque crimen istud a me commissum esse vanus sim negare si cogitem, insanus si tentem. Quin potius quemadmodum culpam hanc meam me privatim ingenue fassum esse procul dubio inaudivistis omnes; Ita eamdem fateor nunc quoque in hoc loco publico et quando nihil aliud reliquum video, in hac libera [note: Liberam itaque confessionem fuisse, ipse palam professus est Vogelius, ut, qui coactam fingunt, aut metu extortam, nimium sibi sumant, et adversus solem loquantur.] confessione totum id colloco, quo animum meum trepidantem firmo, persvasissimum mihi habens, Vos, Scholarchae Nobilissimi, Prudentissimi, Domini imperantes benignissimi, pro vestra benignitate; Vos, Patres Academici Clarissimi, Pientissimi, pro vestra pietate; Vos, juvenes qua natalium splendore, qua virtute et eruditione Florentissimi, et quotquot alii adestis Auditores Humanissimi, pro vestra humanitate, ficut in multis aliis, ita hac quoque in re, exemplum Dei, quem, dicente aureo illo sermonis flumine, [note: Chrysostomus.] nihil adeo placatum reddit, quam delinquentis confessio, imitaturos, et quod a me peccatum est, Christo condonaturos, animum concitatum posituros, fratrem infirmum, quem ipse Deus, Pater communis omnium nostrum assumsit, nec mater Ecclesia repulit, assumturos, et novo quasi favore, amore atque benevolentia prosecuturos. Quod ut per viscera misericordiae Dei rogo et obsecro; ita satisdationis

loco palam omnibus facio, me omnem Photinianam blasphemiam detestari, omnem Socinianam impietatem aversari, omnem denique haeresin aliam cum scriptis Prophetarum et Apostolorum, et ex his deductis Symbolis oecumenicis, itemque Augustana confessione pugnantem abominari. In cujus rei signum, dum de illo Fidei Christianae capite, quod Photinianos seu Socinianos coetus ab aliis quam maxime [note: Recte: Id enim Caput doctrinae et fidei principatum tenet, ex quo caetera omnia bene quoque aut male, si veritatem tuearis aut errorem admittas, limpide item vel turbide promanant.] segregat, quodque reliquis ejusdem Fidei capitibus omnibus, de quibus me alibi sententiam meam probasse nescire non potestis, fundamentum ponit, h. e. de VERA et AETERNA JESU CHRISTI DIVINITATE, brevem et scholasticam, [note: Absit invidia verbo. Neque enim scholastica haec Dissertatio eo sensu dicta est, quo nugarum et sophismatum illa aranearum in modum ex ingenii speculationibus contextorum compages, Monachis olim probata, et hodieque inter eos exculta, eo nomine venire consvevit, sed propter methodum proponendi scholis magis convenientem, cujusmodi aptarum, et ex Script. oraculisque divinis, qualis et haec est, compositarum Orationum esse solet habitus: quem ob graves caussas huic retractationi atque confessioni induere jussit prudentia Procerum Noribergensium laudatissima.] at ex optima conscientia profectam, dissertationem instituere aggredior; mihi balbutienti potius, quam oratorio modo dicenti audientiam et faventiam vestram, Auditores Magnifici, Nobilissimi, Amplissimi, Reverendi. Consultissimi, Excellentissimi, Clarissimi, Eruditissimi, Florentissimi, Humanissimi, commodare ne quaeso dedignemini.

Atque ut hinc mea proficiscatur oratio; Credit et confitetur Ecclesia orthodoxa, JESUM NAZARENUM, MARIAE FILIUM, qui et Christus dicitur, et Redemptor atque Salvator noster in sacris literis ostenditur, non nudum, purum putum, communem et simplicem hominem (ut cum Cerintho Ebionaeorum genus quoddam docuisse auctores sunt praeter Eusebium, [note: Histor. Eccles. lib. 3. cap. 23. et 24.] Ignatius, [note: Epist. ad Philadelph. 6.] Irenaeus, [note: Lib. 5. c. 2.] Tertullianus, [note: De carne Christi.] Epiphanius, [note: Lib. 1. tom. 2. cont. haeres. c. 30.] et Augustinus [note: Haeres. 10.]: sed et in una eademque persona VERUM ILLUM ET AETERNUM DEUM esse. Hujus autem Fidei et Confessionis fundamentum haudquaquam illa ponit Nicenorum Patrum, [note: Ita certe Adversarii olim cavillat sunt, et adhuc calumniantur, Athanasianam hanc fidem nostram petulanter cognominantes, et Ante - Nicaenos Doctores Patresque prorsus aliter, h. e. Arianorum vel Photinianorum hypothesibus congruenter, ea, quae nos venditemus, mysteria exposuisse, deque illis etiam in eandem quoque sententiam locutos esse, asseveranter perhibentes. Huc enim digitum intendit Vogelius. Ex instituto id saxum volvisse pro Arianismo, quem animo fovebat, ut a Patre edoctus erat, in Nucleo Hist. Ecclesiast. Sandium, constat; et passim, pro Socinismo seu Photinismo instaurato, his quoque armis pugnantem, inprimis contra Smiglecium, videas Smalcium; cum quo idem cornu inflavit deinceps, omniumque impudentissime, Dan. Zwickerus. Quibus post Gardinerium, strenuum Sandii Antagonistam, et J. G. Bajerum nostrum, Zwikeri, post Comenium, audacissima asserta solide discutientem, omnium accuratissime et universe satisfecit G. Bullus in Desens. Fidei Nicaenae Oxon. et Amstelod. 1685. et 1688. excusa, atque in Operibus deinceps, cum aliis hujusmodi, cura et studio J. E. Grabii A. 1703. auctius recusa: A quo et Episcopio, ipsique adeo Petavio, plus, quam fas erat, adversariis largitis, et huic praesertim imprudentissime, idem, quod Ariani, Patres Ante Nicaenos de Filio Dei fensisse, concedenti, in Praef. libelli laudati invictis argumentis obviam itum est. De reliquo, formulas loquendi de Deo Sec. II. et III. usitatas, quibus etiam Praxeae et Sahellii Scholae leguntur abusae, [gap: Greek word(s)] divinarum personarum exprimentes raro occurrere, cum nemo neget, attamen a sententia ipsa prorsus eadem, quae et Nicaeni Concilii atque Apostolorum fuit, discerni oportere, atque hac sola distinctione rem omnem confici posse, et planum est, et nos quoque jam alibi observavimus. Whistonio denique haec talia nuperrime recoquenti, uti Angli plurimi, ita ex nostris b. G. Olearius et M. Gottl. Frid. Gude vel ex Martyrum effatis satisfecisse, notum est.] quam non aspernatur, auctoritatem;

ut nec illorum, qui tempore eos antecesserunt, quam veneratur, canitiem sive antiquitatem: sed ipsissimum Verbi Divini canonem, certissimaque Divini Spiritus oracula, ut numero plurima, ita pondere gravissima, ex quibus nunc animus est ea seligere, quae videntur illustriora.

Merito vero primas tribuimus illi, quod est in primordio Evangelii Johannis, qui doctrinae Christi dignitatem commendaturus, arcessit eam ab auctoris, h. e. ipsius Christi (quem nomine ex Chaldaea Paraphrasi [note: Hanc et nos [gap: Greek word(s)] originem haud gravatim approbaremus, nisi loca quaedam, ubi de meris etiam hominibus eadem vox Memra, sensu pronominis reciproci, usurpata est, evidentissima occurrerent. Cujusmodi non solum Guilb. Henr. Vorstius in Bilibra Veritatis, Rittangelianae Librae opposita, et Disceptatione eidem praemissa de Verbo Dei, collegit plurima, (qui Lib. a Cl. J. Clerico non scriptus est, at praelo Freistadii A. 1700. submissus cum Praef. nova) sed vel sola in compendio haec specimina, quae Ruth. III. 8. et Es. XLII. 1. leguntur, scrupuli plus satis artentis ad hujusmodi argumenta movere queunt. Quibus noster acutissimus in talium argumentorum robore dignoscendo Hakspanius addatur, utpote qui de Vsu Libr. Rabb. §. 104. sqq. haud male ad filium Dei formulam illam subinde quadrare ex accidenti scribit, caeterum permultis exemplis nativum usum reciproci Pronominis confirmat. Vtut sit; Nos rectius, et ad praesens institutum convenientius, missa Platonica imitatione, a Sp. S. genio alienisma, (nisi, ad meliorem ut applicaretur sensum id nomen, inde occasio sumta sit,) ipsum Nomen divinum Deoque proprium, Jehova, quod haschschem, Nomen Dei, [gap: Greek word(s)] vocant Judaei, per [gap: Greek word(s)] coll. Matth. IIX. 8. et Lev. XXIV. 11. sqq., designari et explicari existimamus.] notissimo [gap: Greek word(s)] , Verbum illud, sive Sermonem illum

appellat) praestantia, quam inter alia his etiam proponit verbis: [gap: Greek word(s)] [note: Johan. I. v. 1.] Et verbum illud erat Deus. Sunt enim haec verba per se tam clara tamque perspicua, ut nihil necesse foret, ad lumen eorum ostendendum, quicquam addere, nisi humani ingenii curiositas nebulas quasdam obfunderet. Illae igitur ut facilius dispellantur, notandum in primis arbitramur Spiritus Sancti morem, quo appellationem DEI aliis etiam, qui VERUS ILLE DEUS non sunt, puta, [note: Psal. VIII. v. 6.] Angelis et judicibus, [note: Exod. XXII. v. 8.] tribuit ille quidem; at nusquam tamen sive de uno sive de pluribus eorum diserte, citraque omnem limitationem, [note: Limitationis nomenclatura laxius paullo sumta videtur Vogelius h. l. denotare additamenta quaelibet, ex quibus, tanquam praedicatis, ut vocant, ad jectis, qualia sint subjecta, colligi possit. Cujusmodi sunt, quae de morte Magistratus Psalmo LXXXII. leguntur. De Angelis autem ubi sermo est, major fortassis, quantum ad hoc, difficultas movebitur a Smalcio in Praef. ad Orat. hanc reposita p. p. discutienda: ubi et argumenti istius Joh. X. adhibiti vim atque robur solide, ut speramus, vindicabimus, ipsamque Christi altissimam divinitatem fortius adstruemus.] seu aliam quamcumque additionem asserit, quod Deus aut Dii sint, sed hoc honoris soli illi VERO et UNI DEO exhibet. [note: 2. Sam. VII. v. 28. 1. Reg. XVIII. v. 39. Ezech. XXIII. v. 49. c. XXIV. v. 24.] Etsi enim Salvator illud de Magistratibus dictum: Ego dixi dii estis, pro se alleget, [note: Johan. X. v. 34.] habent tamen verba ista in loco proprio [note: Psal. LXXXII. v. 6.] mox limitationem annexam, quando subjungitur: Sed moriemini ut homines, quae satis indicat, esse ibi sermonem de DIIS, non qui per essentiam seu naturam tales sunt, sed qui ob similitudinem, quam cum VERO DEO habent, hanc sortiuntur nuncupationem, quam et verba praemissa, Ego dixi, non obscure innuunt. Tantum autem abest, ut in illis, de quibus agimus, Johannis verbis, hujusmodi aliqua limitatio monstrari queat, ut potius non nulla sint documenta, quae cogunt per [gap: Greek word(s)] VERUM ILLUM intelligere. Habentur enim verba ista in loco proprio h. e. in ipsissima doctrinae de praestantia et excellentia Christi sede, in qua, ut in omnibus scripturae locis similibus, a verborum sensu communiori et proprio (quem nominis [gap: Greek word(s)] hunc esse, ut VERUM illum DEUM notet, omnia sacrarum literarum loca, quae unum tantum Deum quoquo modo ostendunt, testantur) absque caussa gravissima, eaque ex sola scriptura petita, recedendum

non esse, [note: Plures rationes, quibus duram et coactam, ut vocat, Socini interpretationem hujus loci, impugnat ex ipsis Remonstrantibus Limborchius, in Theolog. Christiana ejusdem L. II. c. XVII. §. XV. legantur. In quibus ea primas tenet, qua, orationem identicam fore, si de praesentia Christi, quem adesse Johannes testatus sit, heic sermocinaretur Evangelist., ostendit. Quis enim in dubium vocare posset, inquit, Jesum jam adesse, quum Johannes eum adesse praedicaret? Vt novitatis suspicionem fictam, cui idem obviam eat, Divinitatis item per signa et miracula demonstrationem, quae tamen non ab initio statim, sed post inchoatum munus publicum edidit, et audacissimam factorum ad triennium adstrictionem taceamus.] monent Theologi cordatiores omnes. Affirmatur Verbum illud fuisse in principio, [note: Joh. I. v. 1.] non quidem solius Evangelii, (quid enim sic tribueretur Christo, quod ejus testi Johanni, cum quo is ibidem [note: v. 6.] confertur, tribui non posset?) sed creationis omnium rerum, ut mox patebit. Explicatur, ubi Verbum in principio illo fuerit, nempe apud Deum [note: v. 1. 2.] quod de Christo puro puto homine verum esse non posse tum jam constat, tum ulterius hinc colligitur, quod haec, ut ita loquar, apud Deum existentia, alibi [note: 1. Joh. I. v. 2.] manifestationi (quae facta est quando Vnigenitus ille Filius a Patre in mundum missus [note: 1. Joh. IV. v. 9.] natus est, et in mundum venit, [note: Joh. XVIII. v. 37.] ut destrueret opera Diaboli) ceu prius posteriori opponitur; aperte vero probatur ex illis Salvatoris verbis, quibus asserit [note: Joh. XVII. v. 6.] se apud PATREM habuisse gloriam antequam hic mundus esset, quod idem est, [note: Phrasi Script. S. recepta, eademque perpetua, cui ne unum quidem exemplum dissonans adhuc opponi potuit.] ac si dixisset, ab aeterno. Asseritur [note: Joh. I. v. 3. 10.] Verbo huic mundi et omnium rerum effectio, quam ipsissimam primam omnium rerum creationem esse, eo certius est, quo diligentius nota universalis ibidem ampliatur, et ad omnia absolute, [note: Vt taceamus, quando de rerum instauratione Oracula divina loquuntur, praesertim in N. T., vix verbum fieri, sed [gap: Greek word(s)] creare, aut creaturae novae nomenclaturam, adhiberi solere; et quidem cum additamentis et descriptionibus ejusmodi, unde non de prima, sed secunda creatione seu restitutione sermonem esse evidentissime liqueat. Qualia Eph. II. 10. 2. Cor. V. 17. Jac. I. 18. et alibi reperiuntur. Ad quod accedit, Johannis in scriptis quibuscunque, ab ea notione, qua alii utuntur, abstinentia perpetua, ad quem [gap: Greek word(s)] ejusdem scriptoris potissimum respiciendum esse, recte praecipiunt Hermenevtices Sacrae Magistri.] quaecunque facta sunt, extenditur. Tribuitur [note: v. 4. 9.] Verbo huic hominum vivificatio et illuminatio, ita quidem, ut eam nonnisi a virtute omnipotente (quae vero solius DEI est, [note: Apoc. I. v. 8. Gen. XIX. v. 1. Exod. VI. v. 2.] proficisci posse cuivis appareat. Dicuntur [note: Joh. I. v. 11.]

Verbi hujus Proprii esse Judaei, quos VERI illius DEI populum immo peculium fuisse ex multis veteris instrumenti locis discimus. Cavetur [note: v. 14.] tandem aperte, ne quis Verbum hoc, ob id quod dictum erat [note: Ibid.] [gap: Greek word(s)] , DEUM factum aut nuncupativum tantum existimet, dum mox subjicitur [note: Ibid.] Et vidimus gloriam ejus, certe non qua caro erat (sic enim [note: Esaiae LIII. v. 2. 3.] non erat ipsi forma neque decor, nec quicquam habebat pulchritudinis, despectus erat, et contemptissimus virorum) sed qua erat in eo sublimius quid et excellentius, quod exprimitur satis clare, quando edisseritur, qualis illa gloria fuerit, nimirum [gap: Greek word(s)] , hoc est talis, ex qua evidenter conspici potuerit, esse hunc Sermonem, sive hoc Verbum, verum et unicum DEI filium, quippe vere et unice ab ipso genitum. [note: Non factum, quo fortassis illam fingularem in Mariae Virginis utero formationem H. N. referre ausint Sociniani; quibus solenne est [gap: Greek word(s)] illam Filio Dei toties tributam, et quidem ante dies hujus mundi, ut Mich. V. 1. habetur, ex ea Sp. S. [gap: Greek word(s)] deducere; cum tamen nusquam Sp. Sanctus filii Dei pater dictus sit, et ratio quoque ab Angelo reddita non tam originem illam conceptionis, quam persohae divinae et humanae unitatem respiciat, ipsaque virtus Dei, quae primogenitum uni genitumque Dei filium denotat, rationis fundamentum contineat.] Atque hinc est, quod non nude dicitur [gap: Greek word(s)] sed [gap: Greek word(s)] , nec tantum [gap: Greek word(s)] sed [gap: Greek word(s)] . Veritatis siquidem non similitudinis notam esse particulam [gap: Greek word(s)] omnes hujus loci interpretes unanimi consensu fatentur. Quoniam itaque tot et tanta in eo, quem adduxi, loco verae Divinitatis [note: Et quidem non datae precario post nativitatem aut resurrectionem vel adscenfum in coelos; neque destinatae duntaxat, sed ejus, qui jam [gap: Greek word(s)] , antequam quicquam existeret, ita, ut per eum cuncta existentiam suam adepta sint, h. e. Patris [gap: Greek word(s)] et continentis natura, et factis demonstrantis.] apparent documenta, insuper deinceps habeamus geminum istum, quo Verbum illud a Vero DEO distingui videtur, modum. Quamvis enim Verbum dicatur fuisse apud DEUM (Verum scilicet,) eidemque appellatio [gap: Greek word(s)] sine articulo tribuatur: patet tamen ex paullo ante dictis, idem Verbum, h. e. Christum illum DEI viventis filium, alibi [note: 1. Joh. I. v. 2. Joh. XVII. v. 6.] dici fuisse apud Patrem, a quo unigenitum istum filium distinctum [note: [gap: Greek word(s)] seu personaliter: quo respectu alius est a Patre, et tamen ita alius, ut, ego et Pater unum (non unus) sumus, dicere identidem potuerit.] esse credimus, etsi utriusque unam eamdemque essentiam vere divinam confiteamur. Et

certum est, divinum nostrum scriptorem istud articuli momentum, utut alias non omnino nullum, parum observasse, quippe qui in hoc ipso capite [note: c. I.] appellationem istam de eo, qui extra controversiam DEUS ille verus est, [note: v. 4. 6. 13. 18.] quater usurpaverit, nec tamen articulum praeposuerit, quem nihil erat necesse in Christi Divinitate exprimenda addere, cum, ut jam, nisi vehementer fallar, demonstratum est, alia indicia, satis multa et gravia, adsint, quae vicem articuli obeunt, ejusque momentum compensant. [note: Tricis hisce de Articulo, addito interdum, interdum vero omisso, itemque ipso nomine Dei hac vel illa forma loco praedicati aut subjecti posito, opponantur loca sequentia: Rom. VIII. 33. Luc. II. 14. 40. 52. III. 2. Matth. IV. 4. V. 9. VI. 24. XII. 28. Marc. XI. 22. XIII. 32. in quibus sine articulo indubitato verus Deus denotatus est. Quibus praeter alia in epist. et Act. Apost plurima addantur alia nomina, prorsus eodem modo occurrentia subinde, propria Act. XII. 10. XIII. 9. 13. 16. 46. XIV. 14. Luc IV. 48 VII. 43. 47. VIII. 45. 51. Jo. I. 42. etc. Sic quoque promiscue subjecti aut praedicati locum occupat [gap: Greek word(s)] summi Dei nota Matth. XXII. 32. Act. VII. 32. Hebr. XI. 16. 1. Joh. V. 20. coll in V. T. 1. Reg. XVIII. 39. etc. Conf. Annott. ad Confess. Dümlerianam.] Quibus annumerari posset et hoc, quod D. Johannes, in hoc operis sui vestibulo admodum delectatus unius ejusdemque vocis repetitione, eam instituto suo ita accommodet, ut in repetitione prima, in qua nomen [gap: Greek word(s)] loco allegato ponitur, unum eumdemque significatum retineat. Is vero significatus quia nominis hujus in verbis immediate antegressis fuit iste, ut DEUM illum VERUM notarit, vel hinc liqueret, de quonam DEO, nostrum, quod hactenus tam multis explicuimus, sit intelligendum oraculum.

Huic succedat nobilis [note: Vere nobilis, quippe qui solus, ad constringendos Socinianos, vel propter notabile additamentum [gap: Greek word(s)] , sufficit: cujus [gap: Greek word(s)] vim cum persentisceret Smalcius, in citando eodem, ut paullo ante vidimus, illam fraudulenter omisit? Eam vero quando in Catechismo gemina forma, quasi parum, sive addatur sive omittatur, sive item neutro aut masculino genere de personis, rebusque intelligatur, pensi haberet subindicaturus, exhibuit, sane hoc ipso, quanta sit vis veritatis, [gap: Greek word(s)] edisseruit.] Apostoli locus, qui est in epistola ad Rom. scripta, [note: c. IX. v. 4. 5.] et sic habet: [gap: Greek word(s)] etc. [gap: Greek word(s)] . Quorum (est) adoptio etc. quorum (sunt) patres, et ex quibus (est) Christus, ille existens super omnia Deus benedictus in secula. Quanto vero et hoc oraculum est illustrius, tanto audentius quidam negant, de Christo id esse accipiendum, qui tamen, quia nimis manifeste refelluntur articulo [gap: Greek word(s)] , non habente, quo referatur, nisi [gap: Greek word(s)] , cujus

proxime facta fuerat mentio, post verba, [gap: Greek word(s)] , [note: Haec ipsa vero limitatio (perinde uti 1. Joh. V. oppositio ad testes in terra tres testes alios in coelo memoratos esse subindicat,) de alia adhuc natura Christi, quam qua caro est, agere velle Apostolum, simul prodit, et sicuti [gap: Greek word(s)] commentitiam ad Patrem h. l. abesse docet, ita de natura divina, non officio Christi, sermonem esse condocefacit. Tantum vero abest, ut obstet, quod [gap: Greek word(s)] p. p. etiam Judaeos sibi cognatos esse Paullus subjicit, atque Abrahamo quoque Rom. IV. 1. eadem formula applicata est, ut potius argumenti hujus virtutem haec probent firmius: quoniam in caeteris etiam locis haec ipsa limitatio [gap: Greek word(s)] ad alium quendam respectum, [gap: Greek word(s)] oppositum aut ab ea saltim diversum, Lectorem remittit, et uti l. c. spiritualem regenerationem spectat, ita in hac de Christo oratione expresse naturam naturae ejusdem Servatoris O. M., humanam puta divinae, ad dignitatem populi Dei hinc quoque amplificandam et conversionem ejus tanto magis promovendam opponit.] punctum ponunt, et quae sequuntur, meram [gap: Greek word(s)] , ad DEUM (qui alibi monftretur Pater Domini nostri JESU CHRISTI,) directam, continere contendunt. Sed frustra sunt. Praeterquam enim quod res suspicionis et periculi plena sit, in interstinctionibus praesidium quaerere, [note: Neque codicibus igitur, praesertim vetustis et bonae notae suffragantibus; cujusmodi ne unicus quidem adhuc produci potuit: neque etiam ipso orationis contextu talem interpunctionem, ob metuendum alioquin absurdum consequens, efflagitante, mutationem inferre verbis bene jam cohaerentibus Socinianos velle pessimae et desperatae caussae praebet indicium. Quare, cum nec Milliana etiam aut Küsteriana adhuc auctior editiones, ubi lectiones vel ad nauseam et probrum N. T. Librorum undique, non collectae solum, sed corrasae etiam reperiuntur, nihil hujusmodi exhibeant, quod momenti aliquid afferat; tanto magis irritus, iste suspectusque elabendi conatus Criticus et ingeniosa vis divinae a Socinianis illata Scripturae, elucet. Quae enim de nomine [gap: Greek word(s)] alicubi omisso illic annotata leguntur, magna ex parte citationes liberiores sunt, cujusmodi multas pro variis Lectionibus male venditavit Millius, partim etiam perexiguae auctoritatis codd. aut versionibus nituntur.] repugnant illis emendatiores, qui in manibus Veritatis divinae studiosorum versantur, codices omnes: quorum fidei nullo jure derogat unius hominis, docti caeteroquin, at in hoc negotio multis haud leviter suspecti, auctoritas, cui opponi possunt complures aliorum, qui in conferendis codicibus vetustioribus fuerunt accuratissimi, et sibi faventem habent consvetudinem geminam. Vnam Apostoli, qui textui continuo quandoque [gap: Greek word(s)] ejusmodi solet intermiscere, sed non absque praevia illius, ad quem [gap: Greek word(s)] istae respiciunt, aperta mentione, [note: Rom. I. v. 25. et c. XI. v. 36. Gal. I. v. 5. 2. Tim. IV. v. 18. Heb. XIII. v. 21.] vel saltem interpositione alicujus voculae adversativae, ceu manifesti novae orationis [note: Aut incidentis certe, ut Logici appellant, propositionis: cujusmodi exemplum illud est, quod omnium luculentissimum et huic nostro ex asse consentaneum, sed inter reliqua h. l. omissum 2. Cor. XI. 31. habetur, eademque verborum, articuli item et participii constructione, non alium, quam summum Deum ipsumque Patrem Domini nostri Jesu Christi, nec [gap: Greek word(s)] , sed affirmate, et congruenter ad Judaeorum [gap: Hebrew word(s)] designat. Quae vis veritatis tam perspicue enunciatae tanta etiam fuit, ut et Socinus antesignanus sodalium contra Wujekum verba haec ad Christum referenda esse facile concesserit, et Smalcius, de Divin. Christi c. XII. juste hoc Domino Jesu Christo competere, quod eum Paullus appellavit Deum benedictum in secula, scripserit. Vt Catechismum ipsum Racoviensem, et Versionem N. T. Socinianorum nihil prorsus heic, nisi in vocabulo alle tricantem, atque Enjedinianam istam interpunctionem, audacissimam negligentem, omittamus. Quando enim inutil ter [gap: Greek word(s)] masculino genere redditur, partim nihil hinc pro factitia divinitate efficitur, partim etiam vel solo loco aequali Eph. IV. 6., ubi eadem [gap: Greek word(s)] de Patre usurpata est, effugium malae caussae forte hinc quaesitum retunditur, aut potius obstruitur.] indicis, [note: Rom. XVI. v. 27. Philip. IV. v. 20. 1. Tim. I. v. 17.]

alteram universae scripturae, quae simplex nomen benedictus, quando idem significare debet, quod, benedictus sit, (quemadmodum necesse foret, si verba, ille existens Deus super omnia benedictus, a prioribus sejungi deberent) nuspiam solet postponere ei, ad quem refertur, sed semper anteponere, cum tamen hic non istud sed illud fuerit factum.

Sed et frustra sunt alii, qui pro [gap: Greek word(s)] legunt [gap: Greek word(s)] . Nititur enim lectio isthaec meris conjecturis, nec possunt ejus auctores ullum pro se adferre exemplar; immo respuit eam vocula [gap: Greek word(s)] verbis [gap: Greek word(s)] praemissa, quae non patitur aliam adhuc Gentis Judaicae praerogativam tribus jam allatis, quarum ipsa, ut quivis ex filo orationis deprehendit, quasi terminum ponit, superaddi: nisi velimus eam vel prorsus omittere, vel loco suo movere, et verbis noviter lectis praeponere, vel toties repetere, quoties [gap: Greek word(s)] istud repetitum esse putamus. [note: Neque etiam singularis illa fuisset Judaeorum, ut priores, praerogativa; quippe quod cum omnibus gentibus, quarum sane Deus est creatorque et conservator optimum Maximum Numen cunctarum, commune esset. Gratiae enim peculiaris promissionem aliter effert Sp. S., neque, ubi illud fit, hujusmodi epitheta v. g. benedictus etc. addit. Quanquam etiam gratia ad deploratam illam Judaeorum malitiam, in qua delineanda occupatus est Apostolus, perinde uti [gap: Greek word(s)] minime quadret. Tantum abest, ut transpositio illa, quicquid etiam sit de accentuum inscriptione, uncialibus litteris vetustioribus usitatis non conveniente, locum habere possit.] Quorum unumquodque, quia non levem textui mutationem infert, adeoque suspicione et periculo non caret, merito lectionem istam autoribus suis relinquimus, ac ut scriptum reperimus, ita credimus, Christum, quantum ad carnem adtinet ex Judaeis oriundum, esse Deum existentem super omnia, h. e.

altissimum illum et benedictum in secula, atque sic VERUM illum et UNUM DEUM, quandoquidem scriptura semper et universe hunc ipsum DEUM intelligit, quoties DEI sive altissimi sive benedicti meminit: id quod adeo verum est, ut eumdem indigitet eadem simplici illius altissimi, [note: Luc. I. v. 35. et alibi.] et illius benedicti [note: Marc. XIV. v. 61.] appellatione.

Porro si proprium Eliae secundi munus sive officium est, proxime et immediate anteire Messiam, ut certe esse scripturae novi Foederis aliquoties [note: Matth. XI. v. 10. Marc. I. v. 1. Luc. III. v. 2. 4. Joh. I. v. 7. 15. 27.] testantur, hinc quoque fidei nostrae validum habebimus firmamentum. Admodum namque perspicua sunt verba Angeli (quorum sensum literalem et proprium cur linquamus non videmus, cur vero retineamus caussam habemus) de hoc officio Zachariam hunc in modum instituentis: [note: Luc. I. v. 16. 17.] Et multos filiorum Israel convertet ad Dominum Deum [note: Quis igitur sit Dominus ille, addito nomine Dei, explanatur dilucidius, et p. p., quo sensu idem Deus dicatur, perspicue explicabitur.] suum. Et ipse praecedet ante eum in Spiritu et virtute Eliae. Apparet enim hinc manifeste, eum, quem Baptista praecessurus erat, esse Dominum Deum filiorum Israel. Non esse autem more Hebraeis usitato, Relativum, ut in scholis loquuntur, positum pro antecedente, docet optimus horum verborum interpres Zacharias, qui quod ab Angelo didicerat ita reddit: Et tu puer, inquit, [note: v. 76.] Propheta illius altissimi [note: Haec ipsa Altissimi vox, uti nomen Dei addendum subaudire jubet, ita quoque omnem subordinationem excludit, et vel sola Socini effugia cuncta omnino obstruit, ea praesertim, quae ex usu Gr. vocis [gap: Greek word(s)] , cum articulo aut sine eo, vel verum et aeternum Deum, vel Christum, Deum etiam factum, in N. T. denotantis comminisci voluit. Quamvis enim neque ille, quem finxit, usus hujus nominis perpetuus sit: quippe cui asserto Luc. XX. 42. et 44. refragari videas; haec ipsa tamen Altissimi nomenclatura, praesertim si cum particula caussali ( [gap: Greek word(s)] ) proxime sequenti eam compares, manifestissime omnium indicat, non ob aliam caussam summi Dei Prophetam, sed peculiari modo, et secus quam Prophetae caeteri, atque adeo non sine singulari quadam praerogativa, dictum esse Johannem Baptistam: ideo nimirum, quia Christum illum, tanquam Lucifer Solem, et anteivit, et jam praesentem voce pariter alta atque digitis coram demonstravit. Plura, ubi Smalcio quaedam obloquuto respondebimus, paullo post annotaturi sumus.] vocaberis. Qui sic vero? Praeibis enim ante faciem Domini parare vias ejus. Ecce quis ille, ante quem Angelus Zachariae filium praecessurum dixerat; ille altissimus; ille Dominus, cujus vias erat paraturus. Vnde jam etiam constat de praecedendi modo, quod is non sit, qui per se ad vitae pietatem pertineat,

qualis est, quo Abrahamus jubetur ambulare coram Domino, [note: Gen. XVII. v. 1.] sed qui proprie et primo ad munus publicum, quo impletum est illud Esaiae [note: Cap. XL. v. 3.]: Vox clamantis in deserto, parate viam Domino, rectas facite semitas ejus, et quae ibi sequuntur. Innuit eumdem quoque modum Malachiae vaticinium, [note: Cap. IV. v. 6. 7.] ad quod Angelus in suis verbis respexit: En ego mittam vobis Eliam Prophetam, antequam veniat dies Domini magnus et horribilis, et ipse convertet cor patrum ad filios, et cor filiorum ad patres, et aliud: [note: Cap. III. v. 1.] Ecce ego mitto angelum meum ante faciem meam, et statim veniet ad templum (vel potius, ut vox Hebraea Hechal admittit, et textus cohaerentia requirit,) ad Regium palatium suum Dominator ille quem vos quaeritis, et angelus testamenti quem vos vultis. Vbi, qui Dominatorem illum ab Angelo teftamenti diversum esse contendunt, nae illi nec impiorum quaefitum, nec DEI responsum, nec Messiae munus regium satis videntur adtendere. Ratum proinde esto, ex allatis Angeli verbis evidenter haberi, Christum Redemptorem nostrum esse Dominum DEUM Israelis, hoc est, Verum illum et Vnum Deum.

Quem se esse non obscure innuit ipse, quando se fuisse antequam Abraham fieret, esset aut nasceretur, non nude affirmavit, sed asseveratione gemina confirmavit, cum Judaei tempus durationis sive existentiae ipsius restringerent ad annos nativitatis. Inquiunt enim illi [note: Joh. VIII. v. 57.] Tu nondum quinquaginta annos habes, et vidisti Abraham: sed audiunt mox responsum [note: v. 58.] [gap: Greek word(s)] : quod [gap: Greek word(s)] redditum sic habet: Amen amen dico vobis, ante Abraham fieri, esse, nasci, (nihil enim refert sive hoc, sive isto, sive illo modo graecum verbum vertas) ego sum; simplicissime autem, proprie, et objecto [note: Objectioni, inquam, seu difficultati objectae congruenter. Cui, si de futuro tempore respondisset Christus, et, se praesentem jam esse, antequam Abrahami nominis illius tam illustris per accessionem ad Eccl. variarum gentium, arcana significatio patefieret, professus esset, partim de caepis ante loquutis ipse de alliis quaedam reposuisset, (aliter namque, quando indirecte interdum respondet, rationes disputandi comparatae sunt) partim non tam manus ad lapides tollendos, quam risum et cachinnum movisset: qui de ipsius coram existentis praesentia vel non dubitabant, vel, si ad lucis mundi titulum longe remotissimo loco commemoratum antea haec respicere putes, cum Abrahamo tamen eum apte cohaerere, utcunque [gap: Greek word(s)] accipias, vix intelligere poterant. Vt Abrahami nomen pro persona perpetuo in Scr. S. esse usurpatum, nusquam vero rem seu eventum isthoc nomine denotatum, si absolute ponatur, taceamus. Quod forte etiam, si ad mysticum significatum respexisset Christus, ut fieri alioquin solet, denuo repetiisset.] judaeorum convenienter, ceu par est, (nisi

quid obstet) acceptum, alium, quam dixi, sensum gignere nequit, hunc inquam: Vere atque iterum vere vobis affirmo, me esse, ante, ut ita dicam, fientiam, existentiam vel nativitatem [note: Ita sane vocabulum [gap: Greek word(s)] reddendum est, ut nativitatem personarum signet, prout ex usu Graecae linguae Cl. Raphelius, et Xenophonte nominatim atque Arriano, in quorum altero etiam cum [gap: Greek word(s)] pari modo et sensu constructum legitur, in Annott. Philolog. ad N. T. praestantissimis observavit; quem consulere non poenitebit.] Abraham; quod idem revera exprimit vulgata versio: Antequam Abraham fieret, ego sum. Mirum autem est, hanc versionem, huncque sensum verborum Christi, cui omnes tum veteres tum recentiores interpretes favent, ab illis, qui non ignorant, libros N. Foederis suum et peculiarem habere idiotismum, qui rancida Grammaticorum praecepta non usque quaque observat, immo quandoque ejusmodi loquendi modos admittit, qui viris Graecismo puro assuetis non injuria videantur [gap: Greek word(s)] aut [gap: Greek word(s)] , rejici, ob solam illam regulam Grammaticam, qua aoristi infiniti certam temporis definitionem accipere traduntur a verbis, quibus cum junguntur: cum nec constet, utrum ea perpetuo obtineat apud eos, qui quam purissime Graece sunt locuti; nec desint etiam in ipso codice sacro exempla, quae habent contrarium. Ne longe abeamus, videamus illud ipsum, quod alias ipsi pro se adducunt: [note: Joh. XIV. v. 29.] [gap: Greek word(s)] . Est namque horum verborum communis et ab omnibus interpretibus probata versio: Haec nunc dixi vobis antequam fiant. Qui vero fit, quod aoristus infinitus [gap: Greek word(s)] cum praeterito [gap: Greek word(s)] junctus praesentis temporis significationem accipit? An quia sequitur, verbum [gap: Greek word(s)] , quod praesens notat respiciens in futurum? Atqui nihil aoristo huic rei est cum verbo isto, sed absolvit ille comma suum cum proprio suo verbo [gap: Greek word(s)] , et non nisi ex eventu cum sequente ad unam integram periodum constituendam concurrit. Dico ex eventu, maneret siquidem vis et versio verborum istorum eadem, si maxime quae sequuntur ( [gap: Greek word(s)] ) vel prorsus abessent, vel hoc modo posita essent [gap: Greek word(s)] . Limitationem igitur omnino admittit regula ista, quam do hanc; Si, scilicet, res et materia subjecta patiatur, eamque probo alio adhuc exemplo valde manifesto, quod est apud LXX, vel quicunque alii fuerunt Hebraeorum

Bibliorum interpretes: [note: Psal. XC. v. 2.] [gap: Greek word(s)] . Exprimitur enim hic perpetuitas sive beneficentiae sive existentiae DEI verbis, [gap: Greek word(s)] , verbo substantivo, quod vocant, in praesenti posito, nec negari tamen potest, aoristos [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] praeteriti significationem, quam a reseu materia subjecta accipiunt, retinere. Perpetuitatem autem existentiae suae Salvatorem indicasse, quando dixit: Ante Abraham fieri ego sum, quid quaeso erit absurdi, cum et scopi ratio id ferat, immo requirat, nec quidquam aliud sensum verborum proprium et simplicem, cuivis primo statim intuitu sese ingerentem, relinquere; et ad periculosam tropodaedalian, [note: Recte hinc et candide idem, quem supra laudavimus, l. c. Limborchius explicationem istam Socini utriusque, (Faustus enim patrueli suo Laelio acceptam refert) admodum contortam et violentam vocat, eamque hoc solum nomine merito suspectam esse ait, multisque id rationibus solidissimis evincit ac demonstrat. Nobis, acicularum aciem superantem hanc explicationem, semper visum est, inter eas referendam, quae, cum ingenium auctoris non stupidum fane prodant, ipsa tamen subtilitate sua, Senecae illud: Nihil acutius arista! illustrare queant. Vnde etiam assensum vix aliis extorquebit, quam, qui, cum veritatis vinculis constricti sunt, liberos se adhuc esse, bonamque caussam nihilominus tueri, vel ipsis etiam ingeniosis ineptiis, simulare conentur.] quae multiplex ex Socinianorum versione et interpretatione existit, confugere cogat?

At dicet aliquis Arii [note: Contra Socini enim cohortem hactenus, Jesum Christum, antequam Abraham nasceretur, jam extitisse, satis fuerat, ex l. c. demonstrasse: quippe cum quo eum in illa disputatione comparaverant hostes, atque, nudius tertius coepisse, qui tamen Abrahamum se conspexisse jactitet, indignabundi objecerant, petulanterque id ipsum, tanquam grandem mendacemque insolentiam exprobratam justo zelotarum ardore, impetuque in ipsum facto, manibus etiam ut coercerent, per conscientiam sibi incumbere existimabant.] sectator: Quid tum? fuerit sane Christus ante Abrahamum! num mox inde fiet, quod vis? Immo vero, inquam ego si unum hoc monuero: nec ex veteri nec ex novo instrumento ullum adferri posse locum, qui Christum secundum id, quod fuit ante Abrahamum, factum autcreatum vel diserte doceat, vel obscure saltem innuat, quod tamen de omnibus creaturis, ne Angelis quidem exceptis, fieri posse constat. [note: Quam etiam ob rem Theologi prudentes, non tam copiae, quam robori argumentorum confisi, tutius a qualicunque illa ad Christum [gap: Greek word(s)] Dicere illius divini, in Creatione hujus universi ejusque historia descripta, a Mose adhibiti applicatione (nisi forte illustrationis gratia id fiat) abstinere jubent. Quoniam jam ante hunc mundum ab omni aeternitate [gap: Greek word(s)] genitum esse testetur Scriptura, et contra hinc perfacile sub ipsa creationis initia eum dicendo demum esse ortum Arianus aliquis, aut hujus similis divinitatis aeternae Christi hostis, inde fingere possit. Vt omittam, ipsam verbi hujus notionem, ex effectu consequente planifsime elucentem, non de [gap: Greek word(s)] interno, omniumque minime [gap: Greek word(s)] , sed mandato et jussu agere, quo revera creaturae sunt productae. Quae ex Psalmo etiam XXXIII. 6. coll. 9. et CXLVIII. 5. sq. luculentius demonstrari possent, id si nunc ageremus. Quantumvis vero ex hoc loco filii Dei, jam tunc cum mundus conderetur, existentis, et ante hunc orbem non creati, sed geniti a Patre, aeternitas diviniasque non ptobatur; aliunde tamen eam olidissime evinci, et a Sp. S. traditam esse, sufficit: eaque de caussa hoc imbecilli ariete facile carere possumus.] Nec id adeo mirum. Ostensum enim fuit

supra, [gap: Greek word(s)] h. e. Filium illum unigenitum, qui in sinu Patris est, et Deum invisibilem enarravit nobis, in principio creationis omnium rerum fuisse, et sic quidem fuisse, ut per ipsum simpliciter et absolute omnia et universa fuerint facta. Ex quo non potest non sequi, Verbum illud vel per seipsum esse factum, vel si hoc absurdum, prorsus non esse factum, atque sic primum esse omnium rerum Creatorem.

Quod ipsum quantum roboris ad fidem nostram stabiliendam et muniendam ego habere credam, facerem sane ut intelligeretis, Auditores, nisi me hactenus allatis, [note: Hae procul etiam dubio sunt rationes illae, quibus a se ipso, divina adspirante gratia, deprehensis, fe convictum esse de veritate, et ad Socinismum deserendum penitus adductum, mentem mutasse supra testatus erat Vogelius. Conf. Cap. III. Sect. II. Paucarum enim ex harum numero inter disputandum cum ipso, sed aliarum fere, non minus tamen firmarum, aut facta omnino erat mentio, aut plenior certe harum, quam illarum, quae in Oratione hac urgentur, instituta est discussio.] in quibus me diutius quam sperabam, detinui, satis consecutum esse arbitrarer, quod intendebam, ut videlicet notum facerem, me re altius considerata, periculosis Photinianae sectae placitis et erroribus relictis, meliora monentibus cessisse, et in veritatis tramitem rediisse. Pedem itaque hic figo, et hanc dissertationem non meis, sed discipuli illius dilecti verbis [note: 1. Joh. V. v. 20.] concludo: Scimus quod Filius Dei venit et dedit nobis mentem, ut cognoscamus illum qui verus est, et simus in illo vero, in filio ejus Jesu Christo. Hic est ILLE VERUS DEUS, et vita aeterna.

Tibi vero JEHOVAH DEUS meus confitebor in toto corde, in coetu rectorum et congregatione. Te celebrabo in populis, et canam tibi in gentibus. Quoniam magna est misericordia tua usque ad coelos et usque ad nubes veritas tua. Circumdederunt me dolores mortis, et angustiae inferni invenerunt me, Intraverunt aquae usque ad animam meam, et undae obruerunt me. Dilataverunt adversus me os suum divites, et cantiones fui qui bibebant sechar. Factus fui in contradictionem vicinis meis, et

fratribus meis in proverbium. Et dixi quidem in corde meo: Non consundar, quoniam propter te Domine sustinui opprobrium, propter te operuit confusio faciem meam: Sed tu JEHOVAH novisti insipientiam meam, et delicta mea a te non fuerunt abscondita. Quia caligo obtexit faciem meam, et tenebrae et lubricitates factae sunt viae meae; satiata fuit malis anima mea, et vita mea ad sepulchrum pervenit. Reputatus sum cum descendentibus in foveam, factus sum vir cui non est fortitudo. Lectum doloris mei liquefeci lacrymis meis, elanguit oculus meus prae afflictione. At quam bonum mihi, JEHOVAH, quod afflixisti me, ut discerem statuta tua. Dixi enim: Quid gloriaris, o potens in malitia. Confitere adversum te praevaricationes tuas, et iniquitatem tuam ne cela. Clamavi ad JEHOVAM, si forte responderet mihi, et remitteret impietatem peccati mei. Vere miserator et clemens JEHOVAH, longus ira et multus misericordia. Condonavit mihi omnes iniquitates meas, et infirmitates meas sanavit. Revocavit ab inferis animam meam, et de profundis aquarum eripuit me. Misit Spiritum suum et creavit me, locutus est ad cor meum, et vivificavit me. Revelavit oculos meos et deduxit me in viam rectam. Direxit gressus meos secundum eloquium suum, et sapientiam in occulto scire me fecit. Lucere fecit mecum vultum suum, et mirabilia de lege ejus aspexi. JEHOVAH, lux tua et veritas tua ipsa me deduxerunt et adduxerunt ad montem sanctitatis tuae, et ad tabernacula tua. Quam amabilia tabernacula tua JEHOVAH exercituum, concupiscit et etiam deficit anima mea ad atria JEHOVAE. Beati habitatores domus tuae. Liberator meus aspice DEUS, et respice faciem servi tui. Misericordiam et veritatem diligis. Dabis ergo gratiam et gloriam servo tuo, ut veniat et appareat coram vultu tuo, et habitet in domo tua in longitudinem dierum, Tribue servo tuo, ut vivat et custodiat verbum tuum; ut ambulet perfecte, et querat te; et custodiat legem tuam semper in seculum seculi. Robora o DEUS quod operatus es mihi, et adjiciam super omnem laudem tuam. Os meum annunciabit omnem justitiam tuam, et dicet semper: Benedictus JEHOVAH ex Sion, qui habitat in Jerusalem. Hallelu-jah.

Proximum a DEO in gratiis agendis locum, jure meritissimo tribuo incluto et Nobilissimo Senatui Noribergensi, Magistratui meo benignissimo; in primis vero Magnificis, Amplissimis et Prudentissimis Rei literariae curatoribus, splendidissimis et gravissimis Senatoribus, Dominis Patronis et Mecoenatibus meis beneficentissimis, quorum liberalitati, benignitati et humanitati totum id, quod sum, me debere profiteor. Etenim illi sunt, qui non solum ab aliquot

retro annis me liberalissime aluerunt, stipendio honesto, [note: Haec ergo ut proxima etiam hoc loco nominatur caussa, propter quam ad rationem pro beneficiis, perfide, in oppugnandam Ecclesiam puriorem Evangelicam, quae ornandae caussa data erant, conversis, reddendam justa cum indignatione et severitate domum retractus sit: quam toties supra inculcavimus calumniatoribus, et nescio quid immoderati rigoris, immo saevitiam quandam, cujusmodi ne in nostra quidem Ecclesia desunt, aut olim certe deerant cavillationes, somniantibus, atque etiamnum inculcamus notandam.] tum in hac, tum in aliis Academiis foverunt, nec quicquam, ad studiorum meorum cursum, ipsorummet quoque felicibus auspiciis coeptum, promovendum, reliquum fecerunt: verum etiam, cum me praeter spem et expectationem, enormiter admodum a via regia exorbitantem, et densis noxiorum errorum tenebris, partim propria, partim aliena culpa, immersum comprehendissent, hoc benignitati et humanitati suae dederunt, ut omni studio, labore atque cura, posthabitis multis aliis non minus gravibus negotiis publicis, factis etiam impensis sane non parvis, [note: De sumtibus ingentibus, quos iter ex utraque Saxonum Elect. et Principum Academia longinquum requirebat, factis, nihil h. l. repetimus. Sustentatione vero in custodia honesta, publicis impensis, dum in ea detinerentur, continuata, aliisque, ut fieri soler, erogationibus, iisdemque non alium in finem, quam ut corruptae mentis deceptisque juvenibus consuleretur, profusis, eos haud parum auctos esse, atque hinc quoque benefactorum in se collatorum magnitudinem non sine gravi caussa laudabiliter oratorem nostrum depraedicasse, brevissimis monemus: ne quis inter blandimenta haec temere referat.] hoc agerent, ne in tenebris et erroribus relinquerer, sed ex illis retractus in viam reducerer, et lucido Veritatis Soli restituerer. Etsi vero ab heri et nudius tertius, ut habet Moysis ad DEUM oratio [note: Exod. IV. v. 10.] non sum vir verborum, sed gravis lingua et gravis ore, nec proinde huic in me merito, quo vix ullum potest esse majus, satis depraedicando sufficio: macte tamen animi vos esse jubeo, Viri Magnifici et Amplissimi, insigni ista vestroque ordini, hoc est, Magistratui vere Christiano convenientissima prudentia, qua, ut multis aliis praeclaris animi dotibus, vos praeditos esse, in hoc religionis et conscientiae negotio, ostendistis, dum severitatem istam et gravioris animadversionis speciem, [note: Ita profecto est: Speciem namque severitatis potius, quam graviorem animadversionem fuisse, quicquid in hos apostatas ingratosque cives statutum est, neque aliam, adolescentes hosce protervos, praesertim Peuschelium, in litteris responsionis suae Jena Noribergam perscriptis, ut supra vidimus, ferocientem propemodum, vel coercendi, vel ad rationem reddendam ex peregtinis terris adducendi rationem iniri potuisse, ipsa res, [gap: Greek word(s)] considerata, condocet, et eventus exoptatus indulgentissimusque comprobat. Idque tanto aequius fuisse decrerum, vel inde evidentius redditur, quod ad rationem fidei suae edendam, uti par fuerat, piumque, nunquam sponte et ultro se, accusati jamjam, obrulerant.] quam initio ad

testandum pium vestrum zelum, et justam animorum concitationem, non sine multorum admiratione, prae vobis ferebatis, tanta lenitate, mansvetudine et comitate temperastis, ut non quod mea meique similium culpa merebat et juris legumque [note: Civilium puta, atque communium, quarum severiora in homines hujusmodi statuta et nota sunt, et alibi jam producta in scenam.] rigor jubebat: sed quod moderata aequitas, et Christi discipulis digna charitas [note: Quae, uti aequitatem juri rigido praefert, ita doceri potius, quam puniri errantes at in eos demum, qui cum errore etiam alia vitia, seditionem et manifestas blasphemias, conjungunt, poena quoque digna jubet animadverti gravius.] monebat, in nos statueritis: non durius nos tractantes, sed ad erroris agnitionem et confessionem, eo, qui Christianos decet, modo [note: Doctrina videlicet [gap: Greek word(s)] , non coactione [gap: Greek word(s)] . Neque enim vinciendo, sed convincendo agnoscitur veritas, quae, aut confessio potius ejusdem, edenda est, et edisserenda ex animo, non extorquenda. Solus heic ille [gap: Greek word(s)] Luc. XIV. 19. a Christo commendatus valet, qui alibi [gap: Greek word(s)] per [gap: Greek word(s)] Act. IX. 22. et [gap: Greek word(s)] Matth XXII. 34. audit. Haec vis Deo grata [gap: Greek word(s)] ad sinceram professionem fidei, non simularionem opinionis, efficax, ipsisque etiam victis salutaris est.] perducentes; sacrarum literarum, inquam, fundamentis, et rationum exinde deductarum momentis: non flagrorum, equuleorum, gladiorum, rogorum, aliarumque id genus excarnificationum minis aut terriculamentis, nedum tormentis, ut non nemo [gap: Greek word(s)] (qui satis habuisset quod domi egisset, si bonas illas horas, quibus caseum suum ollarem ex variis variarum injuriarum, calumniarum et contumeliarum asis foetidis confecit, idololatrias, superstitionum aliarumque humanarum traditionum fermento, quo salutarem illum panem e coelo, hoc est, doctrinam Christi apud suos nimium quam corruptum esse, tantus Doctor animadvertere poterat, immo debebat, expurgando impendisset.) praecipuum quendam patriae nostrae Ecclesiasten, [note: Mitissimum nempe moderatissimumque Schroederum Vid. Gas. Ollaris p. 6. sqq.] in medium consulentem aperte, Vos vero consentientes tacite, insigni cum impudentia et falsitate, in Satyrico suo scripto introducit; vel, quod hanc Prudentiae hujus laudem Vobis invideret, vel, quod verisimilius videtur, male ipsum haberet, nullam sibi dari ansam, quam ad suae Romane Catholicae Ecclesiae, eum et non alium, quem ipse accersi jubet controversiarum Theologicarum Diribitorem constituentis, tyrannidem

et crudelitatem palliandam [note: Caussas caeteras et prorsus singulares supra jam adduximus, quas huic generali non prorsus negligendae quidem, sed praecipuum momentum haud continenti, adjungendas adhuc censemus.] arriperet. JESUS Christus Rex Regum et Dominus Dominantium, qui spiritu suo consilia vestrarexit, instituta direxit, et ad divini nominis gloriam, Veritatis propagationem et Ecclesiae commodum flexit, spiritum illum non auferat a Vobis, sed cor da Vestra in bono stabiliat, Legem suam vos doceat, et justitiam suam ante vos ambulare faciat. Vt judicium Domini judicetis, et pauperem et egenum justificetis, ut manus Domini sit Vobiscum, et brachium ejus roboret Vos, ut sint vectes portarum Vestrarum firmi, et DEVS ipse habitet in medio civitatis Vestrae, ut pax sit in antemurali Vestro, et prosperitas in palatiis Vestris, ut misericordia et pax sibi obvient, et justitia et pax se mutuo osculentur, ut populus vester sciat jubilationem, et ambulet in lumine vultus Domini, ut salus Domini vobis sit propinqua, et gloria ejus habitet interra vestra, ut inebrientur pinguedine domus vestrae, et de torrente deliciarum vobis potum praebeat Dominus, ut faciat Vobiscum signum in bonum, et videant et pudore afficiantur inimici vestri, ut sustentet vos, et quietos praestet a die mala, donecreddat vobis retributionem justam et sors vestra sit in seculum.

Sed et gratias, quas mens mea potest concipere, maximas ago et habeo Reverendis, Clarissimis, Excellentissimis, et Doctissimis Dominis Theologis, ut et aliis quibusdam spectatae eruditionis et humanitatis Viris, qui tam in his quam in aliis locis vel ultro, vel jussi, rogatiaut vocati in me errante sive revocando industrii, sive persuadendo seduli, sive informando prompti, sive convincendo dextri, sive denique alio quocunque modo juvando laboriosi [note: Cujusmodi et amanuenses fuere, qui, quae disputata fuerant, in commentarios retulere, identidem, si opus esse videretur, praelegendos. Vt alios omittamus.] fuerunt. Quorum omnium et singulorum singularem industriam, sedulitatem, promptitudinem, dexteritatem atque fidelitatem merito apud Vos Auditores omnium ordinum dignissimos (quibus et ipsis, pro insigni benevolentia et attentione mihi hactenus commodata, me plurimum debere agnosco) multis verbis laudare et commendare anniterer, nisi plerosque eorum, immo omnes eo scirem esse ingenio, ut libentius grati animi significationi sint acquieturi, quam affectatam laudum suarum decantationem audituri.

Rependat Dominus operi ipsorum, et merces eorum fiat solida a Domino DEO Israelis. Det ipsis Dominus petitiones cordis eorum, et os eorum suavitate impleat. Misericordia et veritas cum eis sit, et in nomine Domini

exaltetur cornu eorum. Custodiant labia ipsorum scientiam, et eloquia Domini in corde eorum reponantur. Custodiat ipsos Dominus, et totum stratum eorum commutet in infirmitate eorum. Longitudine dierum saturet eos et recuperet juventam eorum sicut aquilae. Scribantur cum justis, et e libro vitae non deleantur. Accipiant benedictionem a Domino, et videant bona Domini in terra viventium.

ORATIO JOACHIMI PEVSCHELII, DE SANCTISSIMA D. N. J. CHRISTI SATISFACTIONE.

QVid mihi humani evenerit, hoc est, quomodo mira quorumdam arte et calliditate [note: Vafritiem itaque Sophistarum, quibus in transversum abreptus erat, Peuscbelius fatetur, quem multo aliter sensisse antehac, vel litterae ad Illustres Acad. Altorp. Cara tores datae edocent: quae nil nisi proterviam et suspiciones de calumniis delationibusque spirabant, cunctaque deliberato consilio suscepta esse pronunciabant.] circumventus, in graviorum errorum praecipitia delapsus fuerim, nec quenquam vestrum latere arbitror, nec ego inficias ire volo: dicturus potius cum Regio illo Psalte: Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam. Hoc tamen de me profiteri possum, nunquam mihi animum fuisse, quadam ab aliis dissentiendi libidine vela veritatis tramite discedere, velopiniones meas a recepta Ecclesiarum Evangelicarum doctrina discrepantes pertinaciter defensare, vel etiam alios, qui mecum non facerent, superbe contemnere: Sed superftitioso quodam zelo, [note: Haec facile crediderim vere et ex animo dicta: quoniam tota quam supra apertam vidimus, scena corruptissimos Eccl. purioris mores pro doctrinae ad meliores inde formandos inflectenda forma obtentui sumtos esse, et a nobis jam Cap. I. observatum est, et scripta quoque Socinianorum paene omnium confirmant.] et nimis praecoci veritatis inquirendae [note: Ad rationis amussim revosandae ac reformandae studium nuncupare praecocem illum impetum rectius debebat. Inquirere enim in veritatem, si genuinam sequaris regulam, nunquam prohibitum est, sed ab Apostolo multoties, v. g. Philipp. III. 1. Thess. V. et alibi, imperatum.] studio semper hoc egisse, ut ea sequerer, quae sacris literis et rationi ex his collustratae atque edoctae videbantur quam maxime consentanea. Vnde illud per se consecutum est, ut semper paratus essem, aliis, qui errorem aliquem ex DEI verbo commonstrarent, cedere, et ad eos, a quibus antea seorsum abieram, lubenter redire

Quod ipsum reapse tandem praestiti, dum relicto errorum Photinianorum choragio, eo regressus sum, unde non sine magna jactura recessi. Cujus rei gratia placuit Magnifico, Nobilissimo et Amplissimo Magistratui nostro, Dominis nostris perpetuo observantiae cultu colendissimis, ut retractationis et confessionis loco, aliquid a me de sanctissima Salvatoris nostri, pro peccatis nostris, Satisfactione in medium proferretur; idque [gap: Greek word(s)] et persapienter. Postquam enim, quid de persona et essentia D. N. J. Christi sentiendum nobis et credendum sit, ex antecessoris mei dissertatione percepimus, pulchro et concinno ordine officii ipsius divinissimi explicatio subsequitur. Vt enim cognitio personae absque cognitione ejus officii nihil prodest: ita si de persona Christi haud probe ex sacris literis edocti et informati sumus, fieri vix potest, ne in enarrando ejus officio a veritate aberremus. Duas autem hujus meae dissertationis partes constituam, in quarum prima praedictum Salvatoris nostri officium ex sacrarum literarum sontibus, juxta praemonstrata Dominorum Theologorum fundamenta, explicabo. In secunda parte alia quaedam subjungam, de quibus suo loco. Vt vero mihi de hisce verba facturo faciles et benevolas aures praebeatis, Vos, Auditores Magnifici, Nobilissimi, Prudentissimi, Reverendi, Clarissimi, Doctissimi, Humanissimi, peramanter et officiose rogo.

Dum igitur rem ipsam aggredimur, audiamus primo omnium praeconem Angelicum, caelitus ad Josephum in somnis, ut ad pastores, in campis pecoris pascendi et tutandi gratia pernoctantes, demissum, quid ille de Salvatoris nostri officio DEI nomine edisseruerit: Pariet filium, inquit, et vocabis nomen ejus Jesum; is enim salvum faciet populum suum a peccatis ipsorum. [note: Matth. I. v. 21. Luc. II. v. 10. 11.] Et: Ne timete, en ego vobis ingentem nuncio laetitiam, toti populo futuram, quia natus est vobis hodie Servator, qui est Christus Dominus, in oppido Davidis. Ex his enim verbis luculenter constat, Jesum Christum esse nostrum Salvatorem. [note: Non male, ut arbitror, promiscue Servatoris atque Salvatoris, de Christo sospitatore nostro, Peuschelius usurpat nomina. Quamvis enim non me lateat, titulum hunc splendidissimum in sacris litteris Christo, Deo ac Domino nostro, proprium, a Graecis autem Latinisque communiter maximis Reipubl. Statoribus tributum, quo [gap: Greek word(s)] dicitur, cui notabilis ex publicis malis liberatio accepta fertur, ac proinde prior duntaxat calamitatum depulsionem, posterior autem novorum beneficiorum comparationem denotare videatur; non tamen negari potest, ipsam vocabuli Graeci notionem, quam uno verbo exprimi non posse, jam pridem conquestus est Orat. IV. in Verrem Cicero, utrumque significare, liberationem puta a damnatione et felicitatis aeternae donationem. De Socino autem, elegantioris latinitatis studioso, tanto minus dubitare fas est, hoc gemino significatu vocem istam eum accepisse, eumque eadem sententia asseclas quoque esse imitatos; quoniam officii Christi pars maxima, quod quidem ille cum assectatoribus suis Liberatori O. M. adscripsit, non tam in pristini status irae, quam ex arbitraria Dei gratia derivat, abrogatione, quam novi obsequii ad legem perfectiorem et exemplum illustrius per Christum procuratione, ex ipsius mente, consistere censetur. Nobis Propitiatoris nomen, e significantissimo Gr. [gap: Greek word(s)] ab Hierenymo [gap: Greek word(s)] formatum, omnium commodissimum semper visum est, etsi Cicere id, hujus quoque tanti beneficii nescius, ignorarit.]

Qua vero ratione et modo, de eo hodie ad ravim usque contenditur inter eos, qui Christianorum nomine gaudere volunt. Mihi nunc animus est, pro astruendo modo salutis per Christum partae, qui hactenus in Ecclesiis, quas Orthodoxas appellant, fuit approbatus et propagatus, pauca quaedam, sed solida tamen fundamenta ex sacris literis deprompta, in medium proferre. Is vero modus est, CHRISTUM IDEO IN HUNC MUNDUM VENISSE, VT NOSTER SERVATOR ESSET, NON DOCTRINA TANTVM, quatenus salutis aeternae viam ipse nobis annunciavit: EXEMPLO, quatenus istam viam nobis in sua ipsius persona commonstravit, et a mortuis resurgendo manifeste confirmavit, ET COMMUNICATIONE, quatenus plenissima potestate in coelo et in terra a Patre accepta, se vitam aeternam nobis daturum probavit, et reipsa tandem largiturus est, (id. quod Socinus et ejus asseclae statuunt:) SED ETIAM SATISFACTIONE, [note: Vicaria et plenaria, quam expletivam nonnulli vocant, Graecaque voce [gap: Greek word(s)] appellant, [gap: Greek word(s)] seu [gap: Greek word(s)] praestitam. Ludos enim in satisfactione, etiam per expiationem, agere Socinianos, quis nescit?] qua, mediante morte et passione, peccata nostra expiarit, iram DEI placarit, nosque cum DEO ac vicissim DEUM nobiscum reconciliarit, poenas nobis ob peccata debitas in se derivando, atque sic, juxta Psalmistam, id, quod non rapuerat, solvendo. [note: Seu, ut Hebr. vox habet, restituende. Quae qualis restitutio fuerit, honoris nempe et dignitatis tum legis, tum legislatoris potissimum infiniti, impie violati, non aliunde rectius, quam ex ipsa laesionis divinae descriptione Rom. II. 22. 23. addisci potest.]

Hic igitur pes nobis figendus, et arma militiae nostrae spiritualia divinipotentia in aciem producenda sunt. Non est autem, Auditores, quod putetis, me omnia illa hoc in loco adducturum, et copiose persecuturum, quibus alias sacratissima Servatoris nostri Satisfactio solet astrui: hoc enim ut faciam, tempus vetat, nec patitur actus hujus ratio. Tangam tamen praecipua, quorum ordinem ducat illud Esa. cap. LIII. v. 11. Pro eo, quod laboravit anima ejus, videbit et saturabitur,

in scientia sui justificabit ipse justus servus meus multos. ET INIQUITATES EORUM IPSE BAJULABIT. Apparet enim hinc, Christum Salvatorem nostrum [de quo vaticinium hoc intelligendum esse, negari nulla ratione potest [note: Meministi tamen procul dubio, Peuscbeli, quid de hoc loco, ex sententia Mart. Seidelii, ad Te ipsum perscripserit Ruarus tuus, quae in Epist. Ruari Cent. IIda f. n. 4. sqq. legantur.]] peccata nostra portasse non nuda ablatione (qualiter DEUS ipse alicubi peccata ferre [note: Non ferre, sed aufferre, uti saepius simplex verbum, et Hebr. Nasa cumprimis creberrime, pro composito usurpari solet.] dicitur) sed onerosa portatione. [note: Exod. XXXII. v. 32. c. XXXIV. v. 7. Num. XIV. v. 18.] Quam praeter impositionem illam, qua Propheta JEHOVAM dicit in eum fecisse incurrere iniquitates omnium nostrum, etiam innuit verbum Hebraeum Sabhal, quod semper ejusmodi portationem fignificat. Quamvis enim id habeatur in v. 4. loci citati, quem in rem suam allegare videtur Matthaeus historiae suae cap. 8. dum ait, Salvatorem omnes morbidos sanasse, ut impleretur dictum Esaiae: Ipse infirmitates nostras tulit, et dolores nostros portavit; nihil tamen illud instituto nostro officit. Nec enim per sanationem miraculosam proprie Christus implevit, quod dictum erat per Prophetam, sed ostendit, se esse eum, qui spirituales nostras infirmitates sit portaturus, ex eo, quod corporales, quarum scaturigo sunt illae, [note: Quarum etiam morbi illi corporis imago erant, et sanatio contra spiritualis liberationis a peccatis luculentam adumbrationem exhibuit, dum orbis hic spectabilis durabit, applicando dispensandoque per gratiam continuandae.] aufferret. Si mors, inquit Chrysost. hom. 8. in Matth. quae morborum omnium fons caputque est, a radicibus peccati pullulavit: quid mirum est, si aegrotationes quoque multae inde nascantur, unde vel ipsa aegrotandi potestas egressa est. Nisi quis malit dicere, Christum portasse dolores eorum, quos sanavit, per condolentiam, qua commotus sanavit aegrotos. Notandum vero inprimis in verbis allegatis, quod in iis habeatur respectus ad afflictiones seu passiones. Fit enim mentio laboris animae illius, qui iniquitates multorum bajulaturus esse dicitur. Iste vero labor quis fuerit patet itidem ex hoc ipso capite, v. scil. 5. ubi vulneratus esse dicitur, propter iniquitates nostras, et attritus propter scelera nostra: unde et pictura, qua eum depingit Propheta v. 3. despectum et novissimum virorum, virum dolorum et scientem mfirmitatem, et quasi absconditum vultum ejus, et despectum, ita ut non reputaverimus eum, immo putaverimus eum quasi leprosum et percussum a DEO. Quam ob caussam merito de illo pronunciat idem v. 4. Vere langvores nostros ipse tulit, et dolores nostros ipse portavit; disciplina paeis super ipsum, et livore ejus sanati sumus. Quod pronunciatum, si

quid aliud, vel maxime istum, quem dixi, respectum [note: Satisfactionis nimirum vicariae; quod manifestissime pronomen, nostros, semel iterumque repetitum, demonstrat, et effectus sanationis hinc in nos vicissim redundans, (quae permutatio 2. Cor. V. ult. diserte explanateque traditur,) confirmat.] indicat. Certum est autem, portare peccata, quotiescunque respectum istum habet, nihil aliud esse, quam poenas peccati luere, ut ostendunt omnia haec loca. Levit. V. v. 1. Num. IX. v. 13. et cap. XIIX. v. 1. Levit. XIX. v. 17. Thr. V. v. 7. Ezech. IV. v. 5. et cap. XV. v. 19. et cap. XVIII. v. 35.; quibus dissimilem nemo poterit ostendere. Quid est vero poenam peccati luere? annon idem, quod pro peccatis satisfacere? [note: Hoc praesertim in loco, ubi eadem praestatio tanquam rigido exactori debiti comm. 7. exhibita describitur. Quae vocabuli Hebr. Nagas significatio tam exquisita est, ut vel sola ad eum, quo Christus pro nobis aut nostra portasse dicitur peccata, modum accuratissime explanandum satis esse queat: tametsi a multis nostratium argumentum hoc, ponderis licet praecipui, cum Jerem. XXX. 31. praesertim comparandum, versionum, ut arbitror, culpa, utplurimum negligatur.] ita sane est. Quia enim omnis lex requirit vel obedientiam, vel poenam, tam is legi satisfecisse dici potest, qui obedientiam non praestitit quidem, at poenam tamen inobedientiae a lege requisitam subit, quam alius quispiam, qui fecit prius, h. e. qui activa, quam vocant, obedientia, quod lex jubet, peragit. [note: Poena enim, quod inobedientia datum est damnum auctoritatis contemtae et honoris, qui legislatori debetur, laefi seu violati pensatur, et injuria per moralem aequivalentem passionem reparatur: ut et legis et legislatoris dignitas vel h. m. conservetur.] Atque hinc est, quod vigore et rigore legis divinae omnes transgressores seu peccatores aeternae maledictioni subjici necesse esset, nisi mediator DEI et hominum, homo Christus Jesus, obedientia sua, qua [note: Phil. II. v. 8. Rom. V. v. 18. et 19.] factus est patri obediens usque ad mortem, mortem autem crucis, multos justos constituisses, id quod Phrasi scripturae Propheta dixit peccata multorum portare vel bajulare. [note: Non possum non mirari, cur ipsius Sp. S. interpretationem, quam 1. Petr. II. 24. per [gap: Greek word(s)] subministravit, omiserit. Cum enim his verbis liquido Christus delicta nostra ita portasse dicatur, ut in corpore suo supra lignum pendens vulneratus nestram nobis salutem acquisivisse affirmetur; quis dubitet, de portatione peccatorum a Christo, ut reo nostras subeunte partes, non ut judice, facta, sermonem, eademque explicatione etiam, quidnam illud sit, quando paullo ante pro nobis, (justum pro injustis Cap. III. 18.) passum legimus, distinctius expositum esse?]

Hinc progredior ad illa scripturae loca, in quibus Christus nos dicitur redemisse, Tit. II. v. 14. et quidem sanguine suo Eph. I. v. 7. Apoc.

V. v. 9. 1. Pet. I. v. 18. et 19, ubi sanguis ille admodum emphatice pretiosus dicitur, emisse, Gal. IV. v. 5. idque non gratis sed pretio, 1. Cor. VI. v. 20. Ecclesiam suo sanguine acquisivisse, Act. XX. v. 23. semetipsum aut animam suam redemptionis pretium dedisse 1. Tim. II. v. 6. Matth. XX. v. 28. et Marc. X. v. 45. quibus omnibus diligenter inter se collatis [note: Bene haec addita sunt a Peuschelio. Neque enim nostri ex generali tantum liberationis qualiscunque notione, aut voce; istam satisfactionem vicariam sufficientissimam divinaeque justitiae placandae aequivalentem exsculpunt, uti calumniantur Sociniani, multaque loca contraria, eumque modum excludentia vel non includentia et commemorantia coacervant: Sed talem, qualis, collatis hisce, quae adductae sunt, descriptionibus, Christi redemtio dicitur identidem, urgent, atque hinc expletivam fuisse solide probant, invicta [gap: Greek word(s)] notione ulterius corroborandam.] et pensitatis, evanescat oportet, quicquid contra redemptionem nostram vere et proprie sic dictam Adversariorum excogitavit calliditas: Si enim de propria et nativa significatione vocis redimendi dubitas, ecce tibi verbum emendi ut et acquirendi; si de his quoque, ecce pretium, et quidem diserte determinatum; ut nihil adeo sit, quod justam dubitandi ansam relinquat: nisi forte desideras eum, cui pretium istud fuerit persolutum. Age vero, efficiam quoque ut hunc agnoscas Deum ipsum ex eo, quod is idem sit, cui se Redemptor, et hoc ipso Pontifex noster, obtulit, testante Apostolo Eph. V. v. 2. et authore Epistolae ad Hebr. cap. IX. v. 14. Neque enim realis aliqua, quam dicunt Philosophi, inter victimam sive hostiam Christi, et ejusdem [gap: Greek word(s)] intercedit differentia. Distinguuntur illa quidem, sed ratione tantum et certo quodam respectu. Idem namque quod fuit victima sive hostia Christi DEO oblata et ab eo acceptata, simul etiam fuit istud, quod in redemptione nostra intervenit, pretium. Vnde fit, ut quod de Christo Redemptore asserit Scriptura, eum nobis factum esse redemptionem, 1. Cor. I. v. ult. se dedisse redemptionis pretium, 1. Tim. II. v. 6. animam suam dedisse [gap: Greek word(s)] , Matth. XX. v. 28. alibi de eodem Pontifice Christo dicat, eum esse propitiationem pro peccatis nostris 1. Joh. II. v. 2. et cap. IV. v. 10. se obtulisse DEO Hebr. IX. v. 14. se tradidisse hostiam DEO Eph. V. v. 2. dedisse animam suam Ascham, id est, victimam seu hostiam piacularem Es. LIII. v. 10. Vt silentio jam involvam, alias inter omnes constare, passionem et mortem Christi esse ipsissimum illud medium, per quod opus redemtionis nostrae fuerit peractum; quam eandem tamen oblationis etiam Christi medium [note: Non tam ego medium redemtionis, aut oblationis potius, mortem Christi appellare vellem, quam ipsam oblationem seu sacrificium piaculare. Medium enim, saltim viaea, ut promeriti sibi ipsi in coelum ingressus, ut istic demum sese offerret, nec ipsi Sociniani forte, mortem Christi fuisse, inficiabuntur.] constituit

scriptor ad Hebr. cap. IX. v. 26. dum iterationem oblationis hujus negat ex eo, quod alioquin opus fuisset Christum saepius pati a condito mundo. Et v. 28. verbis illis: Ita et Christus semel oblatus, speciatim ad Christum applicat, quod in versu praecedenti generatim de omnibus hominibus dixerat, constitutum illis esse semel mori. [note: Quicquid ergo ipse Sp. S., ad explicationem oblationis [gap: Greek word(s)] , subjicit, et per synonymam explanationem dilucidat, id per vocabulum oblationis utique intelligendum est.] Patet igitur sacras literas veram et proprie sic dictam redemptionem innuere, quando nos per Christum redemptos emptos et proprio sanguine acquisitos esse dicunt. Quo obtento simul etiam obtentum est, a Christo pro peccatis nostris vere esse satisfactum, [note: Et quidem in cruce, hoc ipso, dum passus est atque mortuus.] cum omnis vera et proprie sic dicta redemtio veram satisfactionem praesupponat.

Porro in astruenda sententia nostra non ultimum sibi locum vendicat egregium illud Johannis enunciatum, quod est 1. Joh. I. v. 7. Sanguis Jesu Christi emundat nos ab omni peccato. Certum enim est, haberi in eo et similibus aliis, quale est, quod in Epistola ad Hebraeos [note: Cap. IX. v. 14.] [note: In qua ex instituto sacrificia Vet. Test. et Christi in Nov. Test., quantum ad efficaciam potissimum, [gap: Greek word(s)] invicem respondentem; comparantur. Quorsum etiam 1. Joh I. respici, vel proxime Cap. II. 1. sq. commemoratus [gap: Greek word(s)] ostendit.] sanguis Jesu Christi conscientias nostras purgare scribitur ab operibus mortuis, respectum ad sacrificia veteris testamenti, in quibus aliquam sive emundationem sive expiationem peccatorum, ex DEI ordinatione, [note: Atque relatione divino foedere constiruta typica, eaque; quantum ad effectum, non minus, quam ipsum Christi sacrificium est, [gap: Greek word(s)] , non [gap: Greek word(s)] nudae dilationis, aut meram repraesentationem, efficacissima ac praesentanea: quod innumera promissae per ea expiationis et placationis documenta condocefaciunt.] sanguine pecoris sacrificialis peractam fuisse, ex multis Levitici locis rectissime colligitur, inprimis vero ex cap. XVII. V. II. ubi haec sunt ipsius DEI verba: Anima carnis in sanguine est, et ego dedi eum vobis super altare ad expiandum pro animabus vestris; non declarative tantum (ut Adversariorum est opinio;) sed suo modo [note: Typica videlicet, et ex [gap: Greek word(s)] , quod Filius Dei oblaturus esset, sacrificio, per se suaque insita virtute id praestituro, mutuatitia placandi efficacia, dispensationi et oeconomiae Dei innixa, perinde uti lunam a sole accepto lumine coruscare nemo negat, etsi nativa luce careat.] vere et effective. Tribuitur enim hoc ipsi sanguini, quod expiet, verbis quae adjiciuntur, et ipse sanguis expiabitpro anima. Vnde jam inferimus eo quo auctor ad Hebr. cap. IX. v. 13. infert, modo: Si sanguis taurorum et hircorum suo modo vere emundavit et sanctificavit inquinatos, h. e. peccatores,

a suis peccatis, pro quibus fuit oblatus, [note: Quae enim l. c. comm. 10. [gap: Greek word(s)] , tanquam effectus harum Leviticarum cerimoniarum, tribuuntur, et comm. 13. [gap: Greek word(s)] appellantur, ea non omnem vim istarum conspersionum et saorificiorum exhauriunt, sed, quid per se et naturali virtute, in Ecclesiae externa societate, praestare potuerint, significant, ipsamque supernaturalem, ex foedere Evangelico, jam tunc valente, virtutem, respectu Dei h. m. placati, utut hactenus [gap: Greek word(s)] duntaxat placamentum exhibitum esset, non negant, sed, ipso Paullo et Mose multoties idem testantibus, includunt, atque extorno quoque ritu delinearuat.] multo magis id praestabit sanguis Christi. [note: [gap: Greek word(s)] ideo dictus, quia Filii Dei sanguis est, omni pretio auri et argenti copiosissime licet expensi praestabilior.] An plus tribuemus umbrae, quam ipsi corpori? plus elementis rerum corruptibilium, quam ipsi imagini [note: Rectius forte dixisset, rerum coelestium substantiae.] rerum coelestium? Absit hoc. Quin potius firmiter credamus, pretiosum D. N. J. Christi sanguinem vere [note: Et quidem per applicatam comparatamque in cruce atque morte ipsa [gap: Greek word(s)] , seu praestitam irae divinae, atque justitiae vindici infinitae, infinitam aequivalentem satisfactionem, justo pretio dato et expenso, gratioseque acceptato, constantem. Quo Paulli illud 1. Cor. VI. v. ult. [gap: Greek word(s)] , pertinet, cum Rom. III. 26. [gap: Greek word(s)] collatum.] peccata nostra expiare, vere conscientias nostras mundare, et ab omni impuritate vere lavare. Hoc enim suadent, immo jubent praegnantia et solatii plena discipuli illius dilecti, quae ponderanda sumsimus, verba. Quibus maximam affert lucem hypothesis praemissa: Si in luce ambulaverimus, sicut ipse in luce est. Hinc enim evidentissimum est, non respexisse Apostolum ad nudam declarationem, quae nude ostendat, nos a peccatis esse mundatos (quam etiam respuit societas nostra cum DEO vera, cujus ibidem fit mentio): ut nec ad Novi Foederis confirmationem, (quae alia Adversariorum glossa est,) qui enim ad mandatum Christi in luce ambulat, sicut DEUS in luce est, [note: 1. Joh. I. v. 7.] is jam nihil amplius de veritate istius foederis dubitat, nec jam demum opus habet confirmatione, sed foederis confirmati applicatione; [note: Per omnem vitam continuata: ut, qui justificatus est, non magis, sed porro etiam justificetur, et nunquam gratia illa divini Numinis conciliati excidat; quae ratio est, cur emundatio illa per Christi sanguinem parta identidem applicanda, et gratiosa adjudicatione divina, et fidei apprehensione, in praesenti tempore, ambulationi in luce postponatur: si vel maxime temporis enallagen defugias.] apparet autem, mundationem istam, sanguini tributam, vitae puritatem consequi: nec denique ad potestatis divinae respectu Christi adeptionem, (quae terria Adversariorum exceptio est,) solatur enim Apostolus illos, ad quos scribit, atque adeo nos etiam, fore, ut nos ipsi a peccatis nostris et eorum poena liberemur, dummodo in luce ambulando, h. e. pietati vitae studendo, nos

ipsos purificemus. [note: Atque h. m. sanctificationi internae externaeque operam dantes enixam, cum, quem requitit Deus a filiis suis emundationis per sanguinem unigeniti Filii cupidis, ordinem non negligamus. Sic namque gratiose, se quoque gratos ejusmodi [gap: Greek word(s)] fuos, fidem [gap: Greek word(s)] tenentes, sanguine Christi imputataque justitia identidem, dum spiritus hos regat artus, conspersurum ornaturumque, tabulis foederis Evangelici, Ebr. X. 22. breviter repetitis, pollicitus est. Quemadmodum enim, ut obtineatur fides, et per eam tanta gratia coelitus ex pleno apparatu Christi donata per [gap: Greek word(s)] , regeneratione opus, ita, sanctificationis ordo consequens si exacte observetur, eam quoque, etsi non per et propter eam, retinendam, neque unquam omittendam aut subtrahendam esse, divino consilio benignissimo, ut aeterna sit gratia, non caduca, quae cito fit, cito perit, constitutum ac promissum est.] Quo sensu alibi quoque a Spiritu sancto dictum videmus: resipiscite, ut deleantur peccata vestra, [note: Act. III. v. 19.] Et: Si conversus fueris toto corde tuo ad Dominum, miscrebitur tui. [note: Deut. XXX. v. 2. 3.]

Sed nec prorsus negligenda videtur ista etiam ratio, quam pro sacratissimo Christi Redemtoris nostri merito petere possumus ex eo, quod is, Christus inquam Redemtor noster, in scripturis non tantum traditus, passus, mortuus, sed pro nobis et propter nos traditus, passus et mortuus esse [note: Rom. IV. v. 25. c. V. v. 6. 1. Cor. XV. v. 3. Gal. II. v. 20. 1. Pet. II. v. 21. c. III. v. 18. Rom. VIII. v. 32.] dicitur. Si enim probatum fuerit, istud pro nobis, vel propter nos, non innuere nudam aliquam occasionem, [note: Vel commodum aut emolumentum, quod inde expectandum nobis sit, qualecunque, uti et Paullus pro Ecclesia diritus persecutionem passus ipsamque mortem, sic enim illud [gap: Greek word(s)] interpretari solent Sociniani.] sed veram simul substitutionem, h. e. si ostensum fuerit, Christum pro nobis vel propter nos traditum, passum et mortuum esse, fignificare non tantum, quod occasione, sed etiam vice seu loco nostri [note: Vt pateretur, tanquam vicarius, quod nobis patiendum fuisser, et quidem pari modo, ut poenam, explentem, atque id ipsum quod reus ipse praestare non poterat, accuratissime praestantem.] traditus, passus et mortuus fuerit, sane maximum caussae nostrae robur accedet. Id vero commodius effectum dari nequit, quam si ex tabernaculo posteriori respiciamus ad prius, h. e. si intueamur sacrificia Veteris foederis, et dispiciamus, num de illis dici possit, quod vice seu loco hominum, quorum peccata, per impositionem manuum, suo modo vere (ceu videre est ex immundicie, quae ex impositione illa refultabat, de qua est Lev. 16. v. 26. 28.) in se accipiebant, et pro quibus offerebantur, fuerint mactata. Erant namque illa typi vel umbrae mundissimi illius agni DEI, qui [note: 1. Pet. II. v. 24. John I. v. 29.] portaturus erat in corpore suo super lignum peccata mundi, [note: Cujusmodi agnus, quod notandum est probe, in die expiationis oblatus non fuit, sed quotidie Deo exhibebatur, ut piaculum. Vnde, caetera etiam sacrificia Christi typum gessisse, liquet. Quem universalem typicum respectum etiam impositio manuum vices suas sacrificio a delinquente traditas innuens, idemque ritus piacularibus in universum cunctis hostiis communis, haud obscure adumbrat.]

quemadmodum totum tabernaculum prius umbra erat, et exemplum posterioris, quod continere debebat ipsum corpus, uti constat ex pluribus Epistolae ad Hebraeos locis. Convertimus igitur oculos nostros inprimis ad locum iam paulo ante laudatum, Levitici inquam cap. 17. v. 11. ubi haec ipsius DEI verba denuo audire quaeso ne poeniteat: Anima carnis in sanguine est, et ego dedi eum vobis super altare ad expiandum animas vestras. Ipse sanguis est pro anima expiatio, vel ipse sanguis expiat animam. Ex his enim tria habemus, quae diligenter considerata mox nobis monstrabunt, quod quaerimus. Primum enim dicitur, animam carnis esse insanguine, quod nostris verbis si proprie efferamus nullum alium sensum habet, quam, vitampecoris esse in sanguine: [note: Sanguinemque esse vehiculum animae, atque id ipsum, quo animantia, per oeconomiam divinitus constitutam animalem, vivant.] quod idem exprimitur ibid. v. 14. deinde, DEUM dedisse sanguinem pecoris, in quo est ejus anima, hominibus super altare, adeoque constituisse ut occidatur pecus in hunc finem, ut expientur illorum animae. Quomodo vero? an, ut sacerdos fuso, sparso et combusto isto sanguine declaret tantum, homines istos, qui pecus illud pro se adduxerant, esse expiatos apud DEUM, nec amplius ob peccata sua irae et poenae divinae obnoxios, ipseque sanguis nihil conferat? Minime vero. Audi enim, quod additur, tertium: ipsum sanguinem, sive vitam pecoris pro anima esse expiationem, vel, quod idem est, ipsum sanguinem, animam, vitam pecoris, expiare animam, quae peccaverat, et ob id alioquin, nisi DEUS ex mero beneplacito [note: Hunc modum nempe si spectes applicationis, per bestiam loco Rei mactatam et immolatam. Qui, quantumlibet sapientissimus fuerit, non tamen naturali quadam ratione, sed solius voluntatis divinae et oeconomiae Mosaicae, qua Patriarchalis elaboratior continebatur, a Deo constitutae, fundamento nitebatur, typoque tantundem efficaciae, quantum [gap: Greek word(s)] , tribuebat. Ad Christum enim ipsum, ejusque placamentum plus quam perfectum si respicias, tametsi etiam illud procuratum nobis divina [gap: Greek word(s)] sit, mero tamen illius expiatio beneplacito neutiquam, ut Sociniani putant, sed vere praestita aequivalente omnibusque numeris plena absolutaque satisfactione constat. Quae propter ambiguitatem notanda videbantur. De reliquo, non tantum animam pro anima, bestiae videlicet pro homine Deo immolatam, sed etiam manuum solennem impositionem praemittendam, istam surrogationem demonstrare, jam saepius dictum est.] et instituto suo hunc sanguinem hancque animam seu vitam pecoris acceptasset, perdi et consumi debuisset; perinde ut pecoris mactati animam seu vitam perdi, ejusdemque sanguinem fusum et sparsum igni sacrificiali consumi necesse fuerat. Hinc igitur sole meridiano clarius est, pecora sacrificialia loco hominum, pro quibus offerebantur, fuisse mactata, atque sic etiam Jesum Christum, qui factus fuit pro nobis peccatum et maledictio, [note: 2. Cor. V. v. 21. Gal. III. v. 13.] et a pecoribus

sacrificialibus hac ipsa in re [note: Qui etiam propterea factus dicitur pro nobis [gap: Greek word(s)] 2. Cor. V. ult. Qua voce cum in V. T. Graeca Versione piaculare sacrificium ordinarie exprimi soleat, et hinc, quo minus de ea notione dubites, tum vero ipsa etiam corporis cum umbra illa congruentia manifestior sit, paullo distinctius porro Christus aliquoties, v. g. Rom. VIII. 3. et Heb. X. 6. etiam [gap: Greek word(s)] vocetur, victimam sane eum pari modo pro nobis fuisse, cum occideretur, luculentissime docetur.] praefiguratus est, non occasione tantum, sed et vice seu loco nostri [note: Etenim non solum [gap: Greek word(s)] , sed etiam [gap: Greek word(s)] id omne, quod passus est, sustinuit, tanquam [gap: Greek word(s)] soluturus perfectissimum; ita, ut in ea passione [gap: Greek word(s)] apud Deum, tanquam vera [gap: Greek word(s)] , (qua factus est sponsor [gap: Greek word(s)] ) valente, ira divina sedata prorsus acquiesceret.] fuisse occisum, et in crucis ara oblatum. Et haec pro sententia nostra dicta sufficiant: quibus refutationis loco perbreves quosdam, sed per utiles Aphorismos [note: Eos nimirum, quibus ad veritatem Evangelii pervertendam comparatis hypothesibus Socinianorum primariis, ad modum praenotionum Polemicarum, ante omnia occurrendum sit, si quis disputationis cum illis campum feliciter ingredi cupiat, laqueosque sophismatum caute evitare velit. Quos hac potissimum de caussa h. l. subjectos reor, ut, quoniam brevitati studendum erat, generali hocce indicio, quibus armis reliquae [gap: Greek word(s)] omnes dissipari et dilui possent, per compendium enunciaret, neque ad ea quoque discutienda se imparatum esse, si tempus pateretur, condocesaceret orator.] subjungo, quorum primus esto talis:

I. Non necesse est, omnes fidei articulos, licet insignes sint, et ad salutem scitu et creditu praecise necessarii, ad literam in sacris scripturis esse expressos; cum nec hoc ipsum ullibi diserte in sacris literis dicatur, nec sufficiens ratio rei istius a quoquam proferatur, et ab ipsis Adversariis, Photinianis inquam, in doctrina de fide, de modo salutis per Christum partae, et aliis Religionis punctis similibus contrarium non leviter stabiliatur. [note: Certe Christum, ac proinde etiam Caput fidei de Christo ejusque Persona et Officio, idemque paene solum, pro fundamento sidei, et capitali haud dubie dogmate, Scr. sacra aliquoties venditat, atque h. m. hunc quoque articulum, in quem tamen atrociter impetum faciunt, potiores ejus quoque partes directo negantes, Sociniani, principem esse et [gap: Greek word(s)] summo gradu 1. Cor. XV. 1. sq. docet; at vero reliquos, qui cum eo propius connexi sunt, tametsi minori quodam gradu, capitales non esse, quamvis non prorsus nullius momenti videantur, illud est, quod recte nostri hinc consequi inficiantur, nexumquc contra cum praecipuo illo lapide angulari reliquorum, prexime super instructorum, ex ipsa aedificii sacri descriptione Paullina strenue urgent, et invocationis insuper genuinae cum tranquillitate conscientiae rationem habendam potissimum esse simul jubent. Qua in re quando Paullum 1. Cor. III. n. sq. Col. II. 19. et Hebr. IV. 2. itemque Es. XXVIII. 16. et alibi alios Viros Dei praeeuntes sequuntur, deinde vero non minus credenda, quam agenda, Christianis religiose per universam Scripturam, non frustra certe, sed ut fide sincera approbentur, injuncta observant, eaque potiora tandem fatentur esse, quae diserte cum respectu ad salutem ut necessaria definiteque commendantur; non caeterorum tamen, sine quibus illa nec intelligi, nec consistere possunt, vel parem, vel haud multo imparem necessitatem atque excellentiam, Sp. S. negare, aut extenuare existimant, sed mitius duntaxat de errantibus sentiendum esse jubent, eaque docent, quae ab ipso Spiritu divino ita docere edocentur. Paucis: Aurea est fidei catena, cujus si vel unicus disrumpatur aut subtrahatur e compage tota annulus, salva illa esse nequit. In his vero primas deberi Loco de Deo et Patre et Filio et Sp. S., vel ipsa initiatio in Baptismo ad ejus venerationem et cultum, quem ne quidem sine genuina agnitione animo concipere licet, nisi ignotum Deum, more Atheniensium, substituas, omnes condocere potest. De caeteris, si accurate vocabula Ecclesiastica, compendii et commoditatis gratia usurpata, et ipsam Scr. S. loquendi fermam, at recte intellectam, tum vero etiam judicium de erroribus errantibusque distinctum, attente discernas, facile conveniri poterit. Vtinam vero de veritate quam de pondere mysteriorum divinorum magis essent soliciti Sociniani! Ita certe major de salute ipsorum promovenda, quam per Theologiam illam comparativam, hominum omnium vires excedentem, atque hinc nunquam certis a Sp. S. limitibus determinatam, spem concipere liceret.] Nec refert, quod laici et vulgares homines

consequentias capere nequeant. Etsi enim id verum sit de illis, quae difficiliores sunt, et longiori disquisitione, adeoque acumine opus habent; secus tamen se res habet in aliis, quae ex scripturae litera per se fluunt, et cuivis non plane stupido, praesertim vero homini, sacrum codicem assidua manu volventi, quaeque in illo scripta reperiuntur, in timore Domini sedulo perpendenti, nec non et opem divinam anxie petenti, sunt obviae, quae ipsae, licet interdum suis difficultatibus non carere videntur, id tamen non tam consequentiis ipsis, quam frigidorum Sophistarum nebulis est asscribendum. Vix enim quicquam adeo clare et perspicue dici potest, quod non Sophistica aliqua possit aliquo modo obscurum reddere.

II. A via regia in scripturae interpretatione temere non est declinandum, h. e. a sensu verborum scripturae literali et proprio, aut etiam communiori, non facile est recedendum, nisi evidentes suppetant rationes, eaeque non ex ratione, quae mensura fidei nunquam esse

potest aut debet, [note: Quippe [gap: Greek word(s)] potius in Deum, ipso Sp. S. dignissimo judice, fuspecta.] sed ex eadem scriptura petitae. [note: Quas analogiae fidei, a Paullo commonstratae, nomine venire constat.] Secus enim si fiat, Fidei Christianae certitudo annihilabitur, et perpetuis dubitationum ventis circumferemur, cum in iis etiam, quae quam maxime evidentia et perspicua esse creduntur, semper hoc dubii remaneat: forte verba hoc in loco non retinent propriam suam significationem? Fortasse allegorice ea sunt accipienda? Forte vel in hac vel in illa voce metaphora est? Forte metonymia? Forte alia quaedam figura? At quid Fidei Christianae esse potest capitalius? quid exitiosus? [note: Quod reliquum est, si regia via, uti recte h. l. factum est, i. e. significationis verborum, intra contextum orationis positorum, propriae et usui loquendi simul consentaneae consectatio urgetur, linguae cujusque genium, et utriusque praesertim sacrae, Graecae atque Hebraicae, consuetudinem non esse excludenda, sed quam maxime indolem earundem intelligi debere, quis nescit?]

III. Subordinata se mutuo non tollunt, sed saepius ponunt, ideoque ab unius inclusione ad alterius exclusionem bona non datur consecutio. Quemadmodum igitur non sequitur: Mulier est propter virum, ergo non propter DEUM: ita nulla est sequela: Christus passus est, ut relinqueret nobis exemplum constantiae, patientiae etc. Ergo non, ut pro peccatis nostris satisfaceret, cui tamen sequelae mirum est, quantum Adversarii tribuant. [note: Hanc regulam idcirco sigillatim commemoravit noster, quod, Gittichium quondam sophismate contrario miros ludos egisse in ipsa Acad. Altorphina, meminerat. Nec tamen negat Peuschelius, aliter, si particula exclusiva, uti in Loco de Justifieatione, ex operibus aut fide, v. g. Gal. II. 16., adhibita sit, additaque ea manifesto pateat, quo respectu exclusio aliorum locum habeat, quam ubi ea absit, sentiendum esse. Quae propterea addimus, ne vel Pontificii, vel ipsi Sociniani, ubi Pater [gap: Greek word(s)] dicitur, in abusum isthaec rapiant. Ipsa enim de caetero haec regula, alia quadam luculentiori, qua, Scripturam S. seu fidei regulam integram accipiendam esse, res ipsa docet, nititur, infinitaque exempla, non uno in loco omnia exponi, et vel sola de Fine Scr. divinae, collatis 2. Tim. III. 16. et Rom. XV. 4. locis, doctrina evincit, totamque fidei compagem ex omnibus partibus esse conficiendam sane ipsa Apostolorum disputandi methodus per [gap: Greek word(s)] cum studio [gap: Greek word(s)] solicitae confirmat. Eamque rationem docendi Sp. S. consulto elegisse, atque catecheticae ante posuisse, pulchre admodum ipse Crellius in calce Obseru. ad varia Scr. S. loca T. II. Exeget. f. 321. sq. animadvertit.]

IV. Nihil absurdi est, quaedam esse in typo, quae non sunt in antitypo, et vicissim, quaedam esse in antitypo, quae non sunt in typo. Satis enim est, si conveniant illi, typus, inquam, et antitypus in re, utut in modo rei discrepent, ut esus agni Paschalis, Isaaci nativitas, Salomonis in DEI filium adoptio, populi Israelitici ex Aegypto vocatio, et alia complura

typi rationem habentia, cum suis antitypis collata manifeste docent. [note: Neque ipsimet Sociniani, modo anniversarium expiationis festum, quod Typum esse Christi et unicum fere in cultu Levitico quam maxime urgent, expendant, id diffitebuntur.]

V. Loca scripturae, quae gratiam et misericordiam DEI in Christo nobis exhibitam commendant, non sunt opponenda aliis, quae nos per Christum vel per ejus sanguinem ut [gap: Greek word(s)] redemptos esse insinuant. Quando enim scriptura utrumque uno in loco docet, ut apertissimum est ex Rom. III. v. 24. cur non potius Spiritui divino credimus, quam rationis coecae judicium audimus, ut vel gratuitam nostri justificationem, vel Christi redemtionem, quam absque satisfactione esse non posse jam superius innuimus, negandam esse statuamus? [note: Perinde uti gratia Dei, ubi sola fides nos dicitur [gap: Greek word(s)] , haud negatur. Eadem profecto gratia in procurando, perficiendo, et acceptando pro nobis merito Christi, ejusque [gap: Greek word(s)] in modum praestito, non minus operosa et efficax fuit, quam in placando et expiando mors Christi [gap: Greek word(s)] esse toties affirmatur. Quodsi vero tantopere gratiam [gap: Greek word(s)] Dei inculcant Sociniani, eccur non in Reformatorum castra pedes movent, quos, multo majori verisimilitudine, Scholae Socini mirum quantum exosum illud absolutum Electionis decretum hinc exsculpere solere, non ignorant?]

VI. A conditionibus rerum humanarum et carnalium, ad rerum divinarum et spiritualium negationem non semper progressum dari legitimum, non effugium est, sed ipsissima veritas. Quod nec omnino inficiari possunt ipsi Photiniani, qui nobiscum fatentur, Christum generatione vere et proprie sic dicta prognatum esse in hunc mundum, et tamen generationem istam citra omnem viri operam peractam esse, inter omnes hodie Christianos constat. [note: Immo cuncta in universum miracula, quibus tamen ipsa Socinianorum de Scr. S. auctoritate divina fides magna ex parte innititur. Vnde sane, uti ex infinita Dei potentia, essentia etiam qualis sit, cognoscere proclive est.] Quin et iidem peccata omnia gratis nobis remissum iri statuunt, et tamen pietatis studium, ceu caussam sine qua non, a nobis praerequiri contendunt: quod ipsum quid est aliud quam satisfactionem seu satisdationem qualem qualem [note: Fallor, an haec [gap: Greek word(s)] , et profunda, ex Arminii schola accepta, et procul dubio, uti supra jam innuimus, jam tunc depromta Peuschelii mentis sensa produnt, quae nemo forte t. t. animadverterat subobscure h. l. insinuari. Conf. quae supra Cap. IV. de Peuschelio cum Remonstrantibus commercio litterarum observata sunt.] a nobis postulari, dicere? Annon vero in humanis quaevis etiam minima satisdatio cum vera et proprie sic dicta remissione pugnat? [note: Ita est, si ex nostra parte qualiscunque praestatio, etiamsi imperfecta cui acceptilatio succurrat, locum habeat; idque etiam spectatur, quando Apostolus multoties gleriationem omnem a nobis abesse jubet. Aliter vero res comparata est, si de conditione applicatrice, qualis fides est, loquaris: utpote quae instrumenti mere passive se habentis rationem continet.]

VII. Abusus rei bonae non damnat rem ipsam, neque id, quod est ex eventu, confundendum est cum eo, quod est per se. Non magis igitur doctrina Ecclesiarum nostrarum de Satisfactione accusari poterit, quod studium pietatis enervet, [note: At nihil est, quod non petulantia mortalium pervertat, et in patrocinium impietatis trahat. Quae proinde si doctrinae mutandae sufficiens ratio esset, toram ea Theologiae compagem aut solvendam aut prorsus abolendam posceret. Quod neque Christus, neque Apostoli, Paullus inprimis et Judas, qui abusionis hujus diserte meminere, jusserunt, sed genuinam potius veritatis ad sanctitatem applicationem, eamque Evangelicam, suo jam pridem nos exemplo nobis praeeundo, edocuere.] quam doctrina Adversariorum, quae nos absoluta DEI misericordia justificari statuit. Quemadmodum enim nec ipsi quenquam misericordiae istius divinae participem fieri posse statuunt, nisi resipiscat, adeoque pietati studeat: ita et nos asserimus, fructum satisfactionis Christi ad neminem pertinere, nisi in Christum credat, et per hanc fidem [note: Fidem inquam cujus anteambulo poenitentia est, et pedissequa indivulsa vitae sanctimonia, [gap: Greek word(s)] Paullo dictam et [gap: Greek word(s)] Gal. V. 6. nuncupatam. Secus qui sentiunt, toties moniti, aut nostram Ecclesiam etiam, calumniis, quemadmodum solent prae ceteris Pontificii, onerant, videant, quo pacto Deo O. M. rationem petulantissimae hujus obtrectationis reddant.] satisfactionem istam sibi applicet. Quod quia fieri non posse docemus, nisi quis admissa sua serio detestetur et plangat, et porro [note: Ephes. IV. v. 22. 23. Gal. V. v. 24.] veterem hominem exuat, novum induat, carnem cum concupiscentiis crucifigat, et secundum spiritum ambulet: quis non videt, tantum abesse, ut doctrina de satisfactione fraena peccatis laxet, ut potius ea astringat, et homines a peccando absterreat? [note: Immo non tam absterreat, quam potius suavissima et nativa propensione, sanctaque, qualis fructuum ex arboribus procrescentium bonis esse solet, consecutione bonaeque mentis [gap: Greek word(s)] uti Paullum, 2. Cor. V. 14. compellat atque trahat. Quae sola etiam veri nominis, ex Spiritu nimirum orta, Evangelicaque est, h. e. liberalis, atque adoptionis beneficium per se consequens obedientia, toties jam olim praedicta Ps. LI. et CX., atque in Nov. Test. identidem, praesertim ad Philem. comm. 14. coll. Rom. VII. 22, concelebrata.]

VIII. Non licet nobis opera Divina ad nostri judicii normam exigere, multo minus, quid vel sine, vel cum laesione justitiae facere potuerit, aut non potuerit, extra Dei expressum verbum decernere. [note: Sin secus, totum providentiae divinae, tam abstrusum, praesertim erga sceleratos maxima longanimitate tolerandos, et contra pios castigandos, mysterium, ejusque singularibus documentis impervia stupendaque majestas neganda, et Lucretianum illud: Ignoscite fasso: solicitor nullos esse putare Deos; approbandum erit. Vt Origenis commenta taceamus, ad quae, solius justitiae divinae, nostrae rationis decempeda metiendae, praepostera aestimatione et noster Sonerus se abripi passus est, et alii ex eadem cohorte magnopere inclinant.] Nostri potius est officii,

simpliciter in Dei voluntate, quam in verbo suo manifestavit, acquiescere. Qui enim nos sumus, qui responsemus Deo, qui tanto jure potuit insontem nostro loco plectere, quanto potuit immerentem in nostrum commodum in mortem tradere? [note: Praesertim volentem, et per summam, qua in se vitamque suam pollet, potestastatem, ultro, sponsoris, aut expromissoris potius in modum, sese offerentem.] Et haec de prima parte.

Nunc, ut ab initio monui, alia quaedam dicenda restant, quae tamen quam fieri potest brevissime complectar. Ac primum quidem, quod pietas et omnis honestas urgent, quod gentilium instituta et facta comprobant, gratias non quidem tantas, quantas debeo, sed quales possum, agere, habere, et omni tempore pro virium mearum modulo referre decet iis, qui medicam et auxiliarem manum mihi tempore hujus Babylonis [note: Etymologice vocabulum isthoc ad Ecclesiae statum variis hominum opinionibus mirifice, uti nunc ita tunc temporis concussum applicari, dubium non est; Ex usu enim loquendi Prophetico, ad quem coetum id spectet, et qua de caussa, nemo est, qui nesciat.] perbenigne porrexere, et ut in integrum restituerer effecere.

Primo igitur ante omnia oculos meos levabo ad montes, unde venit mihi auxilium. Auxilium meum a Domino, qui fecit coelum et terram. Tribulationem et dolorem inveneram, et mala, quorum non erat numerus, circumdederant me. Comprehenderant me iniquitates meae, et non potui ut viderem: Quia collocatus eram in obscuris, et tenebrae contexerant me. Transierant in me irae Dei, et multiplicatae erant super capillos capitis mei. Supplantaverant me viri dolosi, et laqueum tetenderant mihi, qui loquuntur vanitatem. Tu vero Domine supposuisti manum tuam, ne corruerem, et a filiis alienorum eruisti me. Docuisti me justificationes tuas, et notas mihi fecisti vias tuas. Direxisti gressus meos, et non dominabitur mihi posthac vanitas. Exaltasti caput meum, et de calumniis hominum redemisti me. Benedic igitur anima mea Domino, et noli oblivisci omnium beneficiorum ejus. Benedic anima mea Domino, cujus verbo caeli firmati sunt, et Spiritu oris ejus omnis exercitus eorum. Benedic anima mea Domino, quia visitavit et fecit servo suo redemptionem: Domine, eloquium tuum ignitum est, et servus tuus diligit illud. Lucerna pedibus meis sit verbum tuum, et lumen semitis meis eloquium tuum. Veniant miserationes

tuae, ut lex tua sit meditatio mea. Deficiat anima mea in salutare tuum, et in aeternum non obliviscar justificationes tuas. Tibi dicat cor meum, exquisivi faciem tuam: Domine faciem tuam requiram. Audi quaeso vocem meam, miserere mei et exaudi, ut cantem tibi, et laus tua semper sit in ore meo, ut offeram tibi holocausta pinguia, et vitulos labiorum adducam ad tabernacula tua. Benedic anima mea Domino, et noli oblivisci omnium beneficiorum ejus.

Maximas consimiliter et immortales gratias ago et habeo Magnifico, Nobilissimo et Prudentissimo Senatui Noribergensi, inprimis vero Amplissimis Dominis Scholarchis, Patriae Patribus, Viris qua pietas, qua eruditio, qua generis nobilitas, Clarissimis, Dominis Mecaenatibus, jus imperii in me habentibus, omni studio et observantiae cultu aeternum colendis: quod pro sua eximia pietate et spectata prudentia, ut me, velut oviculam in variis errorum et tenebrarum biviis exerrantem, mediis Magistratum Christianum et Catholicum reformatum decentibus illoque dignis, [note: Nullam ergo, perinde ut Vogelius, ita pariter Peuschelius, vim sibi illatam esse, sed ex peregrinis terris, sine infamia aut ignominioso comitatu, retracto argumentorum robore ac pondere viam ad veritatem reclusam testatur. Quam etiam ob rem Evangelicam Ecclesiam, ipsum adeo Magistrarum suum Catholicum, quantum ad hanc quoque haereticos ad saniorem mentem reducendi methodum, reformatum vocavit.] in viam caelestem et angustam (augustam forte) reducerent, nulli labori, curae et impensis parcere voluerint. Vtinam mihi, atque iterum utinam, centum essent linguae, oraque centum, quibus in laudes tantorum virorum erumpere pro dignitate possem. Nunc quia me meo modulo metiriscio, nec mea me fugit balbuties, tantum in depraedicandis ipsorum laudibus facio, quantum possum, non ignorans, me longe majora debere, et, utut desint vires, laudandam tamen esse voluntatem. Quia vero factum infectum fieri nequit, et post culpam commifsam nihil nisi ingenua illius confessio et seria emendatio cum anteactae vitae detestatione requiritur, supplex ego eundem Magnificum, Nobilissimum et Amplissimum Magistratum meum obsecro et obtestor, ut [note: Philip. II. v. I.] si quae est illius in Christo consolatio, quae non exigua, si quod charitatis solatium, quod eximium, si qua Spiritus communio, si qua viscera et miserationes, ut, inquam, omnem iram et indignationem, quam ex praeposteris et deterioribus in hoc religionis negotio dictis, actis et factis [note: Quae fuerint isthaec dicta factaque, quorum h. l. Peuschelius non sine gravi caufsa, meminit, ex superioribus repetendum est: ubi non solum asperius quaedam pronunciata scriptaque commemoravimus, sed etiam talia, quae parum a contumelia verborum in Deum ipsum sanctissimum profusa aberant, enunciata a Peuschelio fuisse, hac linguae et calami intemperantia cumprimis laborante, animadversum est.] meis non injuria adverfum me conceperunt, ex animo deponentes,

amore Christi liberaliter condonent. Sic enim ipsius Dei naturam imitabuntur, qui [note: Exod. XXXIV. Psal. LXXXVI. et CIII.] multus misericordia, et tardus ad iram esse dicitur. Sic Christi legem implebunt: Estote misericordes, sicut et Pater vester misericors est. Neque vero lenitatis et misericordiae quenquam poenituit, at severitatis et immoderati zeli permultos. Ad poenitentiam enim properat, cito qui judicat, [note: Luc. VI. Jacobi II. v. 13.] et judicium sine misericordia erit ei, qui misericordiam non praestiterit, ei praesertim, qui culpam ingenue agnoscit, et vitae prioris correctionem promittit. Quantum enim imbecillitas mea permittit, divino adjutus Spiritu, hoc operam dabo, ut, quod Dionys. Alexandrinus ad Novatum inquit, illustrior sit ipso lapsu resipiscentia, et ardens post culpam vita gratior sit, quam in securitate torpens innocentia, vobisque ceu agricolis, de quibus Augustinus loquitur, plus placeat ager, qui spinis etiam magnis eradicatis centenum profert, quam qui nullas unquam spinas habuit, et vix ad tricenum pervenit. Nec est, quod vos, Nobilissimi Proceres, fama Academiae hujus sequior [note: Qua de caussa etiam quaedam cum rigore statuta fuerant, quibus supersedere, nisi Academiae salus ea efflagitasset, forte et potuissent Illustres curatores et maluissent.] ab hoc divino et laudabili instituto retrahat. Cogitandum etenim est vobis, quod sicut Dominus noster Jesus Christus olim vel uno verbo mari tumultuanti et ventorum fluctibus silentium imposuit; ita eundem hodieque id ipsum in componendis Academiae vestrae fluctibus praestare et posse et velle; si modo omnem salutis nostrae fiduciam in ipsum collocantes, ei ex animo serviamus, et debitam obedientiam praestemus, juxta illud, 1. Joh. III. v. 22. Quicquid petierimus, accipiemus ab eo, quoniam mandata ejus custodimus, et quae grata ipsi sunt, facimus. Licet et illud hoc loco non dissimulavero, quod quia major hominum pars cum improbo Chamo pudenda proximi sui, statim atque patescunt, ulterius propalare et aliis monstrare, quam cum pio Sem et Japhet pallio charitatis (charitas enim, juxta Petrum, [note: 1. Pet. IV. v. 9.] operit multitudinem peccatorum) integere et obvelare studet, ideo etiam saepius et celerius fama alicujus sinistra per tot regiones et hominum legiones

pervolitet, ac per innumeros linguarum et aurium traduces omnium animis svaviter se insinuet; quibus omnibus alias liceret esse sepultis, si non tam festucam proximi, quam propriam in oculis nostris trabem altius consideraremus, et, quid illud sit, [gap: Greek word(s)] , exactius perpenderemus.

DEUS OPT. MAX. qui est vita et longitudo dierum nostrorum, Nobilissimo et Amplissimo Magistratui nostro pacem intra muros suos, et prosperitatem in palatiis suis concedat; Ille idem eundem etiam ad senectutem, ad canitiem ferat, perferat, et adhuc in senio pinguem virentemque foetificet, et ut pupillam oculi sui conservet, sub umbra alarum suarum protegat, inque fasciculo viventium perpetuo colligatum habeat, per et propter Filium suum Dominum nostrum Jesum Christum, Amen: Ita Deus faxit, Amen.

Non etiam silentio praetereundi mihi sunt, viri Reverenda dignitate et doctrina Clarissimi, Theologi Patriae nostrae praestantissimi, vestri labores et sudores, curae item atque vigiliae, quas, pro mea meaeque miseriae sociorum salute et conversione procuranda, exantlastis. Vos enim ii fuistis, qui toto hoc tempore [gap: Greek word(s)] vestram erga nos sincere declarastis, et juxta Apostoli monitum verborum altercationibus, quae non modo nihil prosunt, verum etiam auditores evertunt, valedicto, veritatis orationem recte secuistis, et, cum divino munere ad docendum (si quisquam alius) aptissimi essetis, erga omnes, praesertim erga me tum temporis dissentientem, mites fuistis, cum mansuetudine me erudientes. [note: Ex ipsa certe disputatione aut colloquio non minus, quam scriptis, patet, tantum abesse, ut, quod scurra iste, petulanti calamo, evomere non verecundatus est, minis errantes territarint, ut ne quidem durius aliquod verbum, aut quod speciem vehementioris objurgationis haberet, exciderit, et haud raro vel deprecando rei justam magistratus indignationem mitigarint.] In summa; Vbique in hoc negotio fidelis et industrii Episcopi officio abunde et cum laude functi estis. Quod quidem non ideo a me dicitur, quasi vestris auribus, Viri Reverendi, dare aliquid velim, aut quod vos aliquem laudum et virtutum vestrarum praeconem expetatis, eove indigeatis (hoc enim omne a vobis (per conscientiam et vestram et meam loquor) tam alienum est, quam quod alienissimum): Sed ut ostendam, jure a vobis contemni posse, immo debere scriptum illud mordax, quod quidam Caseum Ollarem inscripsit, et in vos edidit, in quo ille adeo impudenter se gessit, ut nec timoris Dei, nec pietatis, nec humanitatis, nec honestatis, nec etiam veritatis rationem habuisse videatur.

Certe qui se Christum didicisse, et ab eo se edoctum gloriatur, eum necesse est aliam prae se ferre sapientiam, quae juxta Jacobum c. 3. superne oriens, casta est, pacifica, aequa, obsequiosa, pietate bonisque referta fructibus, nec temere de proximo judicans. Qui se discipulum Christi profitetur, eum necesse est sectari illam Christi discipulis propriam virtutem, charitatem inquam, quae [note: Joh. XIII. v. 35. 1. Cor. XIII. v. 4. 5. 6.] patiens est; non temeraria, non se gerit turpiter, non est irritabilis, non male cogitat, non gaudet injustitia, sed veritate laetatur. Qui servum Domini se venditat, non debet pugnare, sed mansuetus esse erga omnes, docibilis, patiens, cum modestia corripiens eos, qui resistunt veritati, inquit Apostolus 2. Tim. II. v. 24. Videndum talibus, et etiam atque etiam cavendum, ne, specie carnalis et fervidioris zeli fascinati et decepti, conservos suos flagellent, ne, si quando venerit Dominus, et offenderit eos alios verberantes, eandem cum servo nequam poenam luant: Id quod serio Authori Casei Ollaris ruminandum.

[note: Matth. X. v. 42. Psal. CXXXII. v. 9. 2. Cor. III. v. 18.] Dominus autem, qui, poculum aquae frigidae uni ex minimis ipsius datum se remuneraturum, promisit, Vobis, Viri Reverendi, secundum opus vestrum tribuat, et salutari suo Vos, sacerdotes suos, induat, ut tanquam ejus sancti exultatione exultetis, et per Domini Spiritum indies a claritate in claritatem transformemini, ut mundo ore et corde in Nestoreos annos viventes, valentes, Ecclesiae multa grata dicere scribere et facere possitis. Ego sane memoriam tanti beneficii ex animo non solum nunquam deponam, sed, praeterquam quod apud alios celebrare et depraedicare idipsum non desistam, etiam illud quovis tempore studiis et officiolis meis pro modulo virium mearum [gap: Greek word(s)] conabor.

Antequam vero concludam, non possum committere, quin iis, qui communia mecum studia tractant, lectionem librorum Photinianorum dissuadeam, non quidem magnopere ea ratione adductus, quod libri illi sint veneno infecti, [note: Aut me omnia fallunt, aut ob oculos versatus est, haec cum scripsit atque edisseruit Peuschelius, nec ita pridem sub id tempus famosissimus ille Jac. Gretseri S. I. libellus, de Jure et more prohibendi expurgandi et abolendi Libros haereticos et noxios adversus Franc. Junium et Joh. Pappum potissimum A. 1603. Ingolstadii forma quasta evulgatus. In hujus enim opusculi L. I. c. XXV. argumentum illud a venenis, quae insint haereticorum scriptis, magno verborum apparatu inculcatur, mirumque in modum exaggeratur. Quae librorum prohibitorum indicibus amplius confirmari, et in Bibliothecis Pontificiis, ubi libris hujusmodi separatim positis, locus peculiaris, cum inscriptione haud raro Orcum praeferente, destinatus est, idemque contra aditum promiscuum repagulis communitus, ad oculum demonstrari, quis nescit?] cum hac ratione nulla secta aut pars alterius libros evolvere deberet, eo quod altera alterius libros aut

scripta utplurimum pro veneno habet: Sed motus inprimis auctoritate Epistolae ad Hebraeos [note: Cap. V. v. 11. 12. 13. 14.] quae sacrarum literarum studiosos in duas classes dividit, quarum prior in se continet tyrones, infirmos et sacris nuper initiatos, qui, quoniam propter sensus inexercitatos bonum a malo adhuc satis probe discernere nequeunt, lacte nutriendi sunt. Altera et posterior classis continet eos, qui, quoniam exercitatos sensus, id est, judicium exquisitum ad discretionem boni et mali habent, solido cibo vescuntur, quos auctor epistolae illius perfectos vocat. Cum igitur nos Theologiae studiosi eo tempore, quo studia Theologica in Academiis tractamus, adhuc in prioris classis auditorum numero censeamur, id quod vos omnes fassuros puto: non est consultum, ut quidvis pro quovis ad evolvendum arripiamus, praesertim libros graves ac intricatas controversias continentes, quales sunt libri Photinianorum, qui lectorem in S. literis exercitatissimum, et praeter subactum judicium alia plurima tum philosophicae, tum theologicae eruditionis adminicula requirunt: quibus nos, qui vix a limine Theologiam salutavimus, multum adhuc destitui sentiemus. Vt jam nihil dicam de eo, quod Photinianorum doctrina in omnibus fere articulis innovationem [note: De qua judicium ferre vix cuiquam licet, nisi, qui totam ex utraque parte capitum Fidei omnium [gap: Greek word(s)] seu compagem accurate teneat, primaque, quae vocantur, falsa, ab accessoriis, unde perfrequens ad illa provocatio esse solet, petitisnis ejus, quod in principio, speciem saepenumero mentiens, discernere norit.] quandam inducat, adeoque res, ut videtis, magni periculi sit, relictis solidis Theologorum nostrorum scriptis, ad sceptica illa scripta, quae lectorem dubium et suspensum dimittunt, provolare. Nihil enim magis in scriptis istis exaudias, quam, hanc vocem vel phrasin, aut hunc locum aliter atque aliter intelligi posse: rarissime vero, quid indubie de hoc aut illo statuendum. [note: Vnde et Socinianorum prope omnium scripta in oppugnandis nostratium hypothesibus magis occupata videas esse, quam adstruendis, quae ipsi excogitata subtiliusque contexta exhibent, placitis: in quibus tamen pleraque etiam ad rationis, revelationi, ut opinantur, refragantis [gap: Greek word(s)] , seu [gap: Greek word(s)] , quae dudum jam notavit Apostolus, redeunt.] Vnde quidem duplex via, quam ambulare possis, tibi ostenditur; cui autem ut maxime tutae necessario insistas, non commonstratur. Hoc potius agamus omnes, ut ante omnia sacrum codicem assidua manu versemus, non tumultuarie et superficialiter, sed attente et considerate. Meminerimus enim, quod Plinius dixit: Non multa, sed multum legendum esse. Bonus textualis est bonus Theologus, ajunt vulgo. Hinc certum aliquem librum Catecheticum vel didacticum, puta, Catechesin Lutheri majorem, locos Theologicos D. Philippi, et B. qui eos commentariis illustravit, Chemnitii,

eligamus, quem nobis familiarissimum reddamus. [note: Ad ductum elegantissimae, quam ipse Chemnitius LL. fuis Theologicis praefixit, de Vsu et utilitate LL. Theolog. Dissert., cujus breves admodum commonefactiones b. Schlüsselburgii Tom. V. Catal. Haeret. inserta, et b. Dorfchaei Theologiae Zacharianae praemissa, Orationes geminae mirifice illustrare queunt: Vt alias de Theologia systematica lucubrationes, et Fechtianam inprimis Disputationem, omne punctum ferentem, taceamus. Ita certe, et quae vera sunt recte, atque ordine eo, quem ipse Sp. S. praescripsit, ex fonte genuino imbibi, et falsa ex adversojusta quoque trutina seu [gap: Greek word(s)] ad eandem normam expendi, omnisque tam praejudicatis anticipatisque opinionibus, coeca credulitate probandis, quam temerario ac desultorio rerum novarum studio provehendo, janua occludi potest.] Hoc fundamento jacto, alios quosdam utiles et orthodoxos libros in manus legendos sumamus, ut ita judicium nostrum de quibusvis fidei articulis exactius informemus. Quod si tandem his peractis polemica scripta evolvere placet, fortassis id, praemissa Dei invocatione, absque fructu non fecerimus.

Interim et illud serio cogitemus, ne temere et facile [note: Sit ea, ita scite olim Philippus, modestia ingeniorum, ut honestas sententias, et quidem divinitus traditas, modeste retineant, etiamsi non omnes praestigias, quae contra struuntur, destruere possint.] a recepta aliqua in Ecclesia Dei sententia recedamus, utut contraria sententia speciosa admodum videatur. Nam cum varia sint dona et unus Spiritus, [note: 1. Cor. XII. v. 4.] fieri potest, ut quod uni denegatum est, alteri datum fuerit, nec dies unus aut hora una omnia suggerit, sed docet dies diem, et horam erudit hora. Notum alias est tritum illud: [gap: Greek word(s)] , id est, posteriores cogitationes sapientiores et meliores. Sicut enim Deus fruges in anno non omnes omni tempore, sed fingulas diversis temporum vicibus crescere permittit: Ita non omnia omnibus omni tempore revelat, sed ut semper habeant, ubi proficiant, quaedam pro aetate et captu hominum, et beneplacito voluntatis suae diversimode patefacit. Non igitur festinandum, sed prius tum vivi tum muti magistri, viri docti et eorum scripta diligenter consulenda, donec vel levissimum quid mutes.

Nec est, quod quis mihi verba Apostoli: [note: 1. Thess. V. v. 19. 20. 21.] Omnia probate etc. occinat. Non enim, dum haereticorum librorum lectionem dissvadeo, id simpliciter de quovis tempore intellectum volo, sed illud saltem tempus innuo, quo fundamenta theologiae in Academiis ponimus.

Alias enim nullam solidam rationem hactenus vidi, quae lectionem librorum, qui pro haereticis habentur, in Theologia exercitatis, puta Ecclesiae ministris et doctoribus, aut aliis etiam eruditis viris prohibere possit, immo praxis multorum et magnorum tum in Theologia, tum in aliis scientiis et artibus virorum, qui illos diligenter legere, hactenus id refutavit. [note: Et ipsa quoque Polemicae Theologiae rite et solide tractandae, ubi sane scriptorum symbolicorum et publicorum adversae partis fontes consulere decet, rationes postulant; Quoniam in his etiam haud raro, quod vulgo dici solet: Qui facile credit, facile decipitur, locum habet.] Omnia enim suum tempus habent, inquit Sapiens.

Tandem vobis eorundem studiorum sociis margaritae loco fidele hoc monitum relinquo, ut quia Theologia est doctrina practica, et proinde finis ejus non nuda [gap: Greek word(s)] et subtilis [gap: Greek word(s)] , sed potius [gap: Greek word(s)] , verbum Dei ita discatis, ut ei obsequamini. Non in verbis, sed in factis res nostrae religionis consistunt, dicit Justinus, [gap: Greek word(s)] , dicit Ignatius. Summa Christianae religionis est, imitari eum, quem colis, dicit Augustinus. [gap: Greek word(s)] , dicit Basilius. Qui vult plene et sapide verba Christi intelligere (inquit religiosissimus Thomas a Kempis, lib. I. de imitat. Christi, cap. I.) oportet, ut totam vitam suam studeat illi conformare. Quid prodest tibi alta de Trinitate disputare, si careas humilitate, unde displiceas Trinitati? Si scires tota Biblia et omnium Philosophorum dicta, quid totum prodesset sine charitate DEI et gratia? Vanitas vanitatum et omnia vanitas, praeter amare DEUM, et illi soli servire. Finem loquendi pariter omnes audiamus: [note: Ecclesiast. XII. v. 13.] TIME DEUM, ET MANDATA EJUS OBSERVA.

VI. VERBVM CARO FACTVM EST. JOHANN. I. [note: Hoc carmen commemorabile idem illud est, quod jam ante Cap. II. §. XXXVI. a b. Piccarto, quasi Confessionis in modum, ut omni se suspicione a malevolis concepta exsolveret, conscriptum fuisse observavimus. Esse id a Piccarto, poeta insigni, adornatum, hoc minus dubitare licet, quo luculentius ex hoc ipso exemplari, quod typis exprimendum damus, ipsissima manu ejusdem subscriptum nomen comparet, eum in finem procul dubie adjectum, ut quibuscunque calumniis tanto certius occurreret, suamque hanc esse in argumento gravissimo mentem, cui et immorari et immori constitutum sit, testificaretur. Caeterum, in suspicionis consortium de contagio haereseos in animum admisso, cum de caussis jam alibi indicatis actum sit, ipsaque adeo Viri optimi innocentia demonstrata, tractum esse b. Piccartum, non est cur mireris; quandoquidem, ex Patribus etiam Ecclesiae haud paucos ejusmodi obtrectationibus fuisse obnoxios, nemini ignotum est, ita, ut de quibusdam v. g. Eusebio Caesareensi, Arianone an Catholico? adhuc sub judice lis sit, propiori vero aetate proximoque seculo his fatis, cum Capitone, insons haud dubie Oecolampadius talia passus sit: quem sibi addictum esse, suaeque teterrimae sententiae deditum, ita sibi firmiter et aliis persuaserat miser Servetus, ut vix ea opinio, teste in Epist. num CLVI. f. 294. ed. 8vo Calvino, nisi ostensis contrariis litteris, ex animo impii hominis evelli potuerit, Capito autem in Biblioth. Sandiana etiamnum agmen ducat. Vt alios taceamus, qui partim ob Socinisimum in Belgio, Gallia, Anglia, nostraque etiam Germania, ejusdemque illustri parte Marchia Brandenburgica atque Silesia haud dissimilia fata, vel propter mitiora interdum judicia a dissentientibus et olim et nuper subiere, partim etiam ob qualemcunque [gap: Greek word(s)] modestam, formulas item loquendi inusitatas, ipsamque denique litterarum consuetudinem, ut notum est, nescio quid opinionis incommodae sibi attraxerunt, et vel Jovem lapidem, quod ajunt, jurando, obtestandoque omnia sacra, suspiciones propulsare vix ac ne vix quidem potuerunt. Quae cum sint ex parte vulgo cognita, quaedam vero recentiori adhuc memoriae inhaereant, nolumus in praesenti repetere fusius, optimoque Piccarto, vel tandem ambiguae fidei criminationes eluctato, gratulamur.]

HUc sis, huc animos aureisque adverte fideles,
Cui sua cumque salus cordi est, atque imbibe CHRISTUM,

VII. REFVTATIO ORATIONVM, JOHANNIS VOGELII, ET JOACHIMI PEVSCHELII, QVIBVS PHOTINISMVM SE HOC ANNO ALTORFII RETRACTASSE GLORIANTVR. [note: Non omnino nulla fuit caussa, cur hanc quoque Refutationem, ut Auctor nuncupavit, Orationibus ipsis subjiceremus. Etenim Historiae totius non solum partem aliquam constituit, de qua disseruimus, commemorabilem; sed etiam nemo adhuc, quod sciam, fuit, qui examinandam sibi sumeret. Vnde perfacile suspicio invicti roboris in eam cadere posset. Quae etiam nos movit ratio, ut non recudi eam curaremus tantum, sed incudi etiam submittendam putaremus: partim, ne speciesae cuiquam disputationes Smalcii, sic satis in erroribus suis incrustandis ingeniosi, fraudi essent; partim etiam, ut, alias fuisse, cur ipsi, quos nominatim aggressus est, Vogelius et Peuschelius nihil regesserint, caussas, quam arietis hujus oppositi vim et efficaciam invictam, vel ex brevi hac et succincta discussione eluceret. Caeterum, cur ipsimet erroris quondam Smalciani socii nihil militi huic glorioso responderint, non aliud fuisse incitamentum scimus, quam jussum Magistratus sui prudentissimi, qui, ne qua latius diffundendi et controversias hasce, et historiae cum maxime tristis acta, occasio hinc oriretur, curiositati multorum [gap: Greek word(s)] metam generoso contemtu ac silentio poni voluit.] SCRIPTA A VALENTINO SMALCIO, COETVS RACOVIENSIS MINISTRO. RACOVIAE, TYPIS SEBASTIANI STERNACII, ANNO M DCXVII. PRAEFATIVNCVLA.

INTER alios ecclesiarum istarum, quae a Papatu secessionem fecerunt, naevos, hic non postremus est, quod, qui unam Ecclesiam constituere deberent, in tot fere sectas misere discissi sint, quot egregios prae aliis viros illis Deus concesserat. Nam (ut antiquiores omittam) praeter Lutherum, sunt qui Philippum Melanchthonem sequuntur, sunt qui Flaccium Illyricum, sunt qui Zvinglium, Calvinum, Schvenckfeldium, Mennonem, et alios pro fidei ducibus agnoscant, et alios prae aliis

strenue contemnant. [note: Eccur vero dissimulat Smalcius non minoris momenti ac numero etiam haud pauciora inter suos dissidia? Quis enim nescit, quantae fuerint in Transylvania aeque ac Polonia disputationes eorum, qui unanimiter mysterium sanctissimae Trinitatis impugnarent? Dimidiam fere scriptorum ipsius Fausti Socini partem polemica hujusmodi opera constituunt, et reliqui etiam sodales semper habent, de quo, quantum ad aliorum dissensum, in opusculis suis querulentur. Noti sunt Budnaeani, Semi Judaizantes, Francisci Davidis sectatores, etiamnum superstites, schismate a reliquis jam pridem divulsi. Multo vero celebriores erant, tunc temporis adhuc in Polonia quoque passim reperti, et integras Ecclesias diu tenentes Ariani: ex qua Farnovianam factionem infra commemorabimus famosiorem. De Baptisino, eoque sive prorsus omittendo, sive adultis, libere aut necessario, conferendo, quae magna contentione animorum, inter multas distractiones, disquisita fuerint, Mart. inprimis Czechovicio ad extremum pertinaciter suis inhaerente opinionibus, quem fugiunt? Vt antiquiora de eodem argumento litigia silentio praetereamus. Accessisse et Ostorodianam a caeteris dissensionem, inferius ad Diarium Smalcianum demonstrabimus. De Bellis autem, Jurejurando, Magistratu gerendo et similibus, ut sint eo tempore permulta inter Socinianos agitata, tanto magis urgeri et reponi Smalcio, nostris insultanti, posset, quo promtiores in accusandis, immo damnandis etiam, nonnullis, paullo laxiori sententiae deditis, caeteri rigidiores fuerunt. Tacemus reliqua et minutiora, quae enumerare nimis longum esset, sententiarum divortia.] Quod ipsorum factum, ut sacris literis repugnat, sic vehementer Pontificios in ipsorum ignorantia confirmare potest; ad promovendum autem divinam gloriam remora est aerte non postrema. Sed multo magis deplorandus is est inter alios naevus, quod ii, qui alios amant et colunt, et amicitiam ipsorum fraternitatemque omni ratione captant, non tantum spe sua frustrentur, verum etiam quovis inimicitiarum, adeoque persecutionum genere ab illis ipsis repudientur et premantur. Vt enim natura ab illis abhorremus, qui a nobis diversum sentiunt, si nos ipsimet parum curent: sic ipsa non tantum religio, sed natura et ratio ad eos nos redamandos cogere videtur, qui, qualescumque tandem sint, amicitiam nobis offerunt. A quovis enim homine amari, beneficium est certe non minimum. Quanto ergo majus beneficium censendum est, si ab illis amemur, qui, nulla alia de caussa amare se nos, prae se ferunt, quam quod persvasum habeant, id omnino ita fieri debere, idque ad gloriam Dei, et nostram communem salutem necessario pertinere? Qualem inhumanitatem experti sunt hoc nostro seculo non semel, nec uno in loco, et etiamnum experiuntur Evangelici (qui vulgo Calviniani appellantur) a Lutheranis quos vocant. Nam etiamsi nihil non faciant Calviniani, quo unio fraterna inter eos et Lutheranos succedat: hactenus tamen ita omni fructu carent isti eorum conatus, ut nonnulli Lutheranorum ad Papatum recedere, quam ad Calvinianorum Ecclesiam accedere malint. [note: Si quae nonnullis exciderunt forte Syncretismi odio [gap: Greek word(s)] , ut facilis est in hisce a via regia declinatio, quando comparationes praesertim instituuntur varii generis; non tamen ea omnibus nostratium promiscue imputanda sunt. Neque etiam Apostatarum colores defectioni suae utcunque illitos pro veris mutatae sive mentis, sive professionis, caussis habere oportet. Quicquid vero horum sit, (quorsum enim spectet Smalcius, non satis liquet,) hoc tamen certum est, ab unione cum Calvinianis, vulgo sic dictis, nostros haud injuria abhorruisse, eo videlicet modo nunquam non oblata et adornata ab illis, ut sub involucris confessionum generalium et ambiguarum errores Ecclesiae puriori blande inferrentur. Cujusmodi in ipsa Polonia luculentissimum fuit Consensus, Sendomiriensis documentum, A. 1570. editum; quippe quo, post multas adversae partis, hyaenae vocem imitantis, tergiversationes, (consulto omittimus alia,) et simulationes nihil aliud effectum est, quam ut plurimi auditorum Calvini placitis sint infecti, multi ad Papatum redierint, quidam autem jam olim damnatas baereses, aut noviter excogitatas, approbarint, paucissimi autem sanam doctrinam retinuerint. Quae verba sunt Hist. A. C. verae, Apologiae Form. Conc. contra Ambros. Wolffium subjectae. Vbi porro, ejusmodi conciliationes semper infelicem et tristem sortiri exitum, et habere solere, idque universalem omnium seculorum experientiam testari, additur. Nobis itaque quibus duli, creberrime jam detecti, jure merito suspecti sint et lucem cum tenebris combinandi studium, cum Paulli verbis 2 Cor. VI. 14. sq. idem cum [gap: Greek word(s)] jugum trahere prohibentis, conciliari non posse videtur vitio id vertendum non est; si in rebus hujusmodi suspenso pede incedamus, utpote quibus neque de veritate divina deserenda, neque aliorum salute periculo vel levissimo temere exponenda, neque etiam totius Ecclesiae purioris doctrina sana cum corruptelis commutanda, aut inter minutias rejicienda, pacisci licet, sed [gap: Greek word(s)] potius [gap: Greek word(s)] fevere injunctum legitur.]

Experimur et nos, qui vulgo Arriani vel Photiniani priori titulo falso, posteriori captiose [note: De Arianismo equidem facile largimur, eum Socinianis falso, si accurate dogmata utriusque sectae expendamus, tribui, etsi [gap: Greek word(s)] propter negatam utrinque divinitatem Christi summam id fieri posse, nemo etiam temere abnuere possit. At captiose Photinismum Socini gregi adscribi, vix persuadebit cuiquam Smalcius. Quis enim nescit, hunc eadem prorsus, quae Photinus olim de Christo ante suam ex Maria virgine nativitatem, docere; unde non possunt non reliqui errores decumani consequi? Vtut tam dilucida de Photino ejusque doctrinae in capita fidei caetera diffusione praesto non sint, (pauca enim fragmenta citationum superesse constat,) quam systema doctrinae Socini exhibeat: qui tamen antiquorum momentorum defectus, ut captiose Photiniani dicantur, postquam mens eadem utriusque partis summatim clarissime exposita est et cognita, non sufficit.] audimus, parem vel etiam majorem inhumanitatem, [note: Quicquid sit de Pontificiis, quorum caussam agimus; de Lutheranor. certe et Calvinianorum inhumanitate injusta est Smalcii querimonia, a quibus nulla ipsis unquam vis est illata, si a Serveti et Val. Gentilis caussa, obscura valde et intricata, discedas. Quae enim de Ariano homine stammis ultricibus a Jacob. I. R. Angl. tradito Casaubonus in Dedic. Exerc. Anti-Baron. v. 3. narravit, non satis intelligimus, neque dijudicamus. Sed forte inhumanum illud esse opinatur Socini Schola, quod janua Socinianis ad disseminanda impia dogmata, ab utrisque, et nostris praesertim, qui nec Serveti supplicium sibi imputari sinunt, nusquam fuit aperta. At hanc nobis mentem non inhumanam, sed pro veritate coelesti, tanquam deposito divino, custodienda, vigilantiam ipsum Sp. S. imperare sciat, quotiescunque [gap: Greek word(s)] , et quidem [gap: Greek word(s)] , atque, ne [gap: Greek word(s)] ac [gap: Greek word(s)] irrepant in Ecclesiam, nos [gap: Greek word(s)] jubet. Cum Sp. S. itaque, non cum nostris, disceptet, aut errores missos faciat.] tum a Lutheranis, tum a Calvinianis. Nam nec librum sibi a nobis dedicari utrique ferre possunt, ut exempla Argentinensis Senatus, si

ipsorum consensu, id quod ante annum prodiit, editum est [note: Quorsum haec spectent, ex Cap. II. §. XLV. hujus Historiae L. B. addiscere poterit, ubi ex instituto hac de Dedicatione, scriptaque et eidem opposita Apologia, disseruimus.], et Illustrissimi Principis Landgravii Hassiae [note: Etiam hujus Dedicationis Moscorovianae supra l. c. §. XXXI. mentio facta est. Sed quis eventus fuerit audacis istius inscriptionis, minime, ut putamus, gratus, nondum distincte resciscere potuimus: etsi litteris forte scriptis Principem sapientissimum, magnopere sibi Nuncupationes hujusmodi displicere, non dubitemus esse testatum idque revera factum esse, legisse alicubi recordemur. Quemadmodum etiam de Heidelbergensi Academia, cui Smalcius ipse obtulit F. Socini Praelectiones Theol, et de Gedanensi Republ., cui nonnihil operum suorum idem dedicavit, nihil certi, quo exceperint affectu, constat.] docent, quod tamen Pontificii reges et principes, in viris Evangelicis et nostris, saepissime non iniquo tulerunt animo: [note: Non negamus, Regibus etiam quaedam inscripsisse et Principibus opuscula sua Socinianos, v. c. Catechismum Lat. Racoviensem Angliae Regi Jacobo I., et librum de Divinitate Christi Smalcii Sigismundo III. Polon. R, cui eum Jacobus Siennius Palatinides Podoliae [gap: Greek word(s)] dicavit, multaque in ea Epistola de Divinitate Christi, sed meris ambiguitatibus contecta, declamavit. Sed quemadmodum prior illa Moscorovii audacia execrabilis visa Regi, Casaubono teste, et feralibus flammis expiata est: ita mirum profecto non erat, Sigismundum, Regem licet Pontificium, non aegre tantam impudentiam tulisse: quoniam neque de Socinianis ille magnopere solicitus erat, neque de Dissidentibus, ut vocant, reliquis, immo nec de Pontificiorum ipsorum ab istis dissensu, sed rebus suis provehendis studebat enixius, atque hinc varias istas de Religione Polonorum opiniones in rem suam, et fovendo eas et tolerando haud illubenter, convertebat. Non erat igitur, cur Smalcius hanc Regis sui aequitatem, aliorsum spectantem, tantopere depraedicaret. Aliis de reliquo Regibus quae sint a Socinianis inscripta, cum cognitae nobis haud sint, non est, quod de istis magnopere laboremus.] ubi vero potestas ipsis Evangelicis data fuit, aliquem ex nostris capiendi et durissime tractandi, ibi nihil reliquum fecerunt plerique. Nam et Palatinus regni Vngariae non ita pridem Ministrum nostri caetus, qui in fines Vngariae visitandorum suorum gentilium et consangvineorum caussa venerat, et, ut fieri solet et debet, cum aliquibus de religione privatim collocutus fuerat, librosque, certe non multos, illis rogatu illorum dederat, per milites capi, carcere inhonesto detineri, compedibus ad truncum more Vngarico alligari, libros comburi jussit, combusturus fortasse, vel alia ratione

vita privaturus, aut in aeterno carcere detenturus, ipsum Ministrum, nisi Generosae nobilitatis polonicae diligentia et auctoritas vix aliquid clementius impertrasset, ut scilicet spoliatus omnibus rebus suis, a patria relegaretur [note: Quid illud rei fuerit, ignoramus. In Diario certe horum nihil, quod miramur, annotavit Smalcius. Vbi ergo circumstantiae desunt, in medio talia relinquere tutius est.] Senatus vero Norimbergensis, cujus prudentia hactenus alias Respublicas superare visa est, eo prolapsus est nuper etiam amari et praeposteri zeli, ut in paucos quosdam studiosos, quibus Deus id, quod nostrae Ecclesiae hactenus profitentur, alto suo consilio [note: Ita Smalcius hypothesium suarum amore abreptus. Alii enim aliter judicarunt, et ipsi quoque fascinati antehac deinceps agnoverunt.] revelarat, tam graviter animadverterit, ut nova papalis tyrannis [note: Quae tyrannis papalis, fi honesta ob alias caussas custodia adstricti, ex S. litteris de veritate libere disputando et colloquendo informentur? Nonne haec Christi et Apostolorum methodus fuit? Caetera enim civili de caussa facta esse, jam multoties estendimus.] eos invasisse merito dici possit. Homines enim liberos, [note: Non erant liberi, sed cives benesi. ciarii, ad rationes reddendas multis de caussis obligati.] catenis ligatos, [note: Nec alia ligationis, et quidem honestae, Syndico comite et ductore, quam prudens, ne elaberentur de perfidia suspecti, ratio fuit.] ex Academiis satis remotis Norimbergam deduci curavit, et ibi in carceribus squalidissimis [note: Ne squalidi quidem fuere carceres, multo minus squalidissimi, sed honestissimis civibus, etiam nobilibus, ob varias quoque civiles caussas destinatae turres. Quod nemo ignorat, qui vel a limine Noribergam salutavit.] per non paucos menses conclusos, minis etiam carnificinae [note: Falsa haec sunt et ex mendacissimo Fornero descripta.] propositis, tandem eo adegit, ut veritatem abnegarent, et publice etiam retractarent. O Deus, ubinam gentium sumus? Haeccine fieri decet inter eos, qui verum Christi Evangelium praealiis sibi revelatum gloriantur? En in medio illorum, qui Antichristum deseruerunt, Antichristus regnat? Quis tandem hujus tyrannidis finis futurusest? Num fortasse credunt, hac ratione divinam veritatem suppressum iri? At contrarium eos omnia, quae hoc seculo elapso in Europae potissima parte facta sunt, adeoque illorum ipsorum in religione profectus, docere poterant. Veritas [note: Ita est: Sed Socinismum pro veritate venditare nemo ausit, nisi Smalcius et Smalciani erroris misere decepti sodales.] ut palma premi potest, sed nullo oneri tamen cedit. Et videtur quidem ipse Deus calculo suo comprobare, quam vehementer illi istiusmodi omnia displiceant. Nam et Palatinus ille Vngariae, malam apud plerosque gratiam iniisse dicitur; et ipsemet, qui minas et mortem spirabat, paullo post diem suum obiit; pro nobis vero adversus Noribergenses ipsemet

Deus [note: Itane Deus excitavit, Smalci, scurram, si quis alius, petulantissimum insulsissimumque? Hoccine credibile aut memorabile, tanta vecordia innata cuiquam ut sit, quae id, quod Smalcius ait, approbet? Sed forte ad Simei istius instar, qui Davidi maledixit, haec intelligi vult Smalcius. Ita sane suspenso gradu, posse id dici, conscientia forte reclamante, affirmans, subinnuit. At male haec ad praesens negotium applicari, ipsa caussae ingens differentia ostendit.] eum excitasse dici potest, qui alioquin non minus nos detestatur, atque ipsimet Noribergenses, qui, rei indignitate motus, talem libellum conscripsit, qui satis superque docet, istiusmodi factum, viris judicio saltem sobrio [note: Aut non legit Casei ollaris impium illud maledici Forneri scriptum Smalcius, aut ipse non satis ab affectuum intemperie sobrius, haec dum scripsit, fuit. Provocamus ad Lectorum scurrilis Opusculi illius quorumcunque vel mediocrem aequitatem et judicium sanum, absque omni partium studio, utcunque institutum, ne dicamus, defoecatum: quos adstipulatores nos habituros minime dubitamus, et quovis pretio aut pignore interposito spondemus.] praeditis, minime probari. Sed et ipse coetus noster non intermittet, pluribus suo tempore docere, quam graviter hic ab iis, quos non pro fratribus habemus, [note: Habeant, per nos licet, Sociniani pro fratribus, quoscunque volupe est, hoc tam splendido, aut, si malis, suavi et amico nomine dignari. Nobis cum Paullo constitutum est, quibuscunque, qui aliud Evangelium praedicant, quam ipse annunciaverat olim, anathema dicere, insalutatosque, ut Johannes, moderatissimus caeteroquin discipulorum Christi, imperavit, res suas sibi ut habeant, jubere, et pro eorum tantisper conversione deprecari.] peccetur, adeo, ut id solum, si nihil aliud esset, sufficere possit ad eos vita aeterna privandos, nisi serio resipiscant, et ista male a se facta deplorent. [note: Solita haec est Smalcii ita, in transversum abrepti, praedamque sibi ereptam dolentis jactantia Nihil certe posthaec eorum, quae magno hiatu hic promissorum fert et ostentat, in lucem prodiit. Meliora vero errantes edocere, tantum abest, ut, vita aeterna privandos esse, qui id agunt, hinc consequatur, ut Jac. V. ult. inter primaria pietatis opera connumeretur.] Ego vero omissis istis omnibus, brevissime nunc docebo, quam vana sit consolatio et spes, quam ex ista duorum studiosorum Johannis Vogelii, et Joachimi Peuschelii revocatione (si qui sint, qui conceperunt) conceperint.

REFVTATIO EORVM. Quae in oratione Johannis Vogelii, de vera et aeterna Jesu Christi divinitate, habentur.

PRIMVM, non probatur in orationis tuae titulo verborum ambiguitas, Vogeli: Oratio de vera et aeterna Jesu Christi divinitate. Tu enim non potes nescire, veram dari et aeternam Jesu Christi divinitatem, quae tamen non sit ab aeterno: [note: Mali ominis exordium a tricis manifestis ductum. Quis enim dubitare poterat, de vera, non titulari, et aeterna, non precaria, atque ex gratia, sive ante sive post adscensum in coelos demum, concessa dignitate, sed essentia divina, qua Patri [gap: Greek word(s)] sit, et nunquam non fuerit Christus, orationem institui. Qua notione etiam vox aeternus, si absolute adhibeatur, ordinarie intelligenda est, h. e. ea, ut durationem etiam ab omni aeternitate, sine principio aeque ac fine, includat. Hoc ergo sensu, quando aeternum Deum Vogelius appellavit propitiatorem nostrum, sophistarum morem imitatus est Smalcius, et cavillationibus indulsit, in alium sensum vocabulum isthoc rapiendo; at hoc ipso documento, quantum sit confessionibus Socinianorum de vero et aeterno Deo Jesu Christo tribuendum, clare prodidit. Per nos licet summam substituant sycophantae; Sed neque hoc termino, quasi et nos subordinatum verum Deum, eadem voce utentes, perinde ut ipsi, concedamus, abutantur, rogamus, et contra eam calumniam protestamur. Quod reliquum est, utrum aeternam illam suam, sine fine nimirum, tametsi initio non careat, duraturam Jesu Christi divinitatem, cum potestate illa in judicio extremo tradenda et abdicanda, et subjectione 1. Cor. XV. commemotata, eumque in modum, ut Sociniani solent, explicata, conciliare possint, qui disputatorem hunc nostrum sequuntur, ipsi videant.] et dum istam ambiguitatem

non detegis, tacite apud incautos nos traducis, quasi de vera et aeterna Jesu Christi divinitate dubitemus, quam tamen proram et puppim nostrae religionis agnoscimus. Divinitas enim potissimum in potestate consistit, et vox Deus potissimum, immo proprie, ob potestatem iis, de quibus praedicatur, tribuitur. Cum vero ea sit Christi divina potestas, quae ad salutem nostram procurandam et perficiendam perfectissime sufficiat, eaque in aeternum duratura sit (nemo enim Christo Servatori successurus in gubernatione populi divini est) vere vera et aeterna est divinitas, adeoque Christus verus et aeternus Deus appellari jure potest.

Deinde priusquam ad ipsam probationem ejus, quod probandum sumsisti, accedis, satisdationis loco palam omnibus vis facere, quod omnem Photinianam blasphemiam detesteris, omnemque Socinianam impietatem averseris. Itane satis digni tibi visi sumus, nos et Socinus, in quos ita juvenili aestu involares? Cur nobis nomen affingis, quo nos appellari nolimus, [note: Quicquid sit de Photini caeteris hypothesibus, quae, fatemur, hodiernis temporibus obscurae sunt, postquam ipsius pariter et antagonistarum pleraque scripta injuria temporum interciderunt; hoc tamen dubitatione caret, praecipuum illud et capitale dogma, unde reliqua omnia promanant: Jesum ante nativitatem ex Maria virgine matre nullatenus extitisse; commune Socino atque asseclis ejus esse cum Photino, ac proinde a potiori et [gap: Greek word(s)] eos quoque, vel distinctionis gratia, maxime vero omnium, quod Ariani nolint appellari, denominari. Non erge satis caussae habuit, immo nihil prorsus caussae fuit, cur tantopere et Vogelio et Peuschelio propter cognomentum isthoc, in Socini scholam optime conveniens, denue insultaret, iisdemque juvenilem aestum, ac puerile quiddam impingeret. Vt taceam, a b. quoque Ittigio nostro in Historia, quam congessit praestantissimam, Photinium eadem, quae Sociniani, in reliquis quoque Theologiae capitibus docuisse, jam sic satis accurate esse ostensum.] quia id non deceat? Vtut enim idem nobiscum

de Christi persona senserit Photinus, tamen nos ea inre non illum sequimur, sed una cum illo ipsas sacras litteras, quae nisi id disertissime testarentur, quod sensit Photinus, nulla apud nos esset Photini auctoritas. Et puerile sane est, aliquem ab eo appellare, cum quo in una aliqua re consentit; cum fieri possit, ut in alia re, non minus gravi, ab eo dissentiat, cum alio vero consentiat, et sic ab alio esset denominandus etiam, cum quo ea in re idem sentiret. Quemadmodum plane incertum est, Photinum idem quod nos, de Christi munere, vel modo, quo noster servator sit, sensisse; et tamen Peuschelius nos Photinianos ita appellat, ac sic constaret, Photinum eandem de Christi munere nobiscum sententiam sectatum esse. Quae porro blasphemia in eo esse potest vel impietas, si quis confiteatur, Jesum esse suum Servatorem, Dominum, et Deum, et omnium haeredem, et judicem, quod Photinum confessum esse credibile est? De Socino vero qui id negare vellet, eum insigniter impudentem esse oporteret. Quidvis aliud, quam blasphemia et impietas, objiciendum est, si id, quod dixi, de Christo publica confessione praedicetur, [note: Inutilis est et ad rhombum nihil omnino faciens haec querimonia. Neque enim illud, quod fassus erat disputator, Christo Socinum tribuere, caussa est cur blasphemia ei cum grege eadem dogmata sectante adscribatur; Sed quod longius non progrediantur, et sermonibus, injuriam Propitiatori optimo inserentibus, divinitatem inficientur summam aeternamque, eamque pertinaciter illi denegent, et, quam videntur tribuere [gap: Greek word(s)] , precariam, factitiam, gratuitam, ipsi ut mero homini, tanquam officii mere prophetici rite peracti praemium, donatam, unde et consimilis invocatio atque adoratio si qua exhibenda sit, pendeat, confingant. Quae si cum regia ac sacerdotali dignitate, geminoque munere, sive prorsus improprie accepto, sive vicariis tantum partibus, ad tempus durantibus, circumscripto, compares, caeteraque systematis Sociniani non meliores, nec honorabiliores Christo ac Sp. S. quoque, hypotheses expendas, profecto sine injuria de summo Numine et sanctissimo Sospitatore atque Consolatore, eas neutiquam vel mente cogitari, nedum, ut fit in scholis Socinianis, tam proterve propugnari posse liquet. Caeterum et juvenum esse, cujusmodi Titus ac Timotheus erant, et virorum, [gap: Greek word(s)] contradicere, et scapham scapham appellare, immo etiam [gap: Greek word(s)] dicere, non solum communis Christianorum pro veritate zelus permittit, et Johannes Cap. II. Epist. I. docet expresse, sed Paullus etiam multoties districte imperavit. Ostensos vero errores esse, non tam confessio adversarii externa, quae raro convictione interna extorquetus, quam argumentorum ipsorum robur et virtus demonstrant.] etiamsi tandem falsum esset, quod quis de Christo confitetur, sed nedum ut blasphemias et impietates (quae certe convitia sunt gravia, praesertim in juvene) in confessione Photini, (quoad filium Dei) et Socini in omnibus aliis fidei christianae articulis hactenus

quis ostenderit, nec errorem minimum acutissimi etiam ostendere potuerunt. Jam si etiam considerasses, Vogeli, quid evangelii caussa Socinus reliquerit, et quomodo exul ab illustri patria et familia, in Polonia vitam suam per annos fere triginta traduxerit, ab istis protervis vocibus certo tibi temperasses. Talia enim qui hodie Christi caussa facere vel pati velint, pauci admodum reperiuntur: immo qui levi de caussa [note: Levi de caussa, an gravi, deseruerint cives nostri, glaucomate sophismatum antea decepti, haeresin ante approbatam, eamque publice recantarint, aequorum esto, argumentis utrinque bene comparatis, judicium. Adversarii sane pertinacis, [gap: Greek word(s)] , assertis, multa licet contestatione stipatis, temere nemo credet.] id, quod semel publice et sponte sua pro veritate salutari professi erant, revocant, et blasphemias deinde atque impietates id appellant, pii haberi volunt. Sed ne erres Vogeli, Deus non irridetur. Dies uniuscujusque opus manifestum faciet. Sed jam hoc Deo et pii lectoris judicio relicto, pergamus ad alia.

Instituis ergo probationem ejus, quod Christus sit verus et aeternus Deus, productis primum illis verbis Johannis: Et sermo ille erat Deus. Vbi statim videre potes, quam non respondeant tuae thesi verba Apostoli. Tu enim per Deum verum et aeternum, Deum illum unum, et summum intelligis, nisi monstri aliquid alis: Johannes vero tantum simpliciter dicit, sermonem esse Deum, non omnem vero, qui est Deus, esse Deum illum unum et summum, [note: Praestruit miser, esse praeter Deum summum, etiam subordinatum. Qua si nostri disputarent methodo alta voce, peti id, quod sit [gap: Greek word(s)] , exclamarent adversarii. Sufficit hoc loco, illum intelligi Deum, qui, quaecunque sunt facta, (non restituta) cuncta condidit, coll. Hebr. I. 10. cum comm 3. sqq. unde, Deum illum esse creatorem omnium a Deo distinctum creatore, eaque de Christo, sine accommodatione, non dici tantum quodammodo posse, sed a Sp. S. diserte dici, liquido patet.] res ipsa loquitur, et logica, cujus ductum te sequi fateris, docere te poterat. Et saltem in hoc caussam tuam claudicare agnoscere poteras, quod ne unum, ex tam vasto sacrarum litterarum codice, locum adducere potueris, in quo Christus Deus ille unus vel summus [note: Impudentissime haec postulas, Smalci! perinde ut solebas cum tuis, ipsum tibi Trinitatis vocabulum in Scr. S., ostendi exposcere. De rebus disputamus, Spiritumque S. tanta mysteria clare, sed sua, ut intelligeretur, significantissima [gap: Greek word(s)] enunciantem sequimur. Quanquam et, ipsum Jesum Christum [gap: Greek word(s)] atque [gap: Greek word(s)] eum appellare, supra jam in ipsa hac oratione demonstratum sit.] appelletur; sed consecutionibus ad id evincendum uti cogaris. Vnde constat, istam opinionem, etiamsi vera tandem esset, (cujus contrarium mox ostendemus) ad salutem tamen minime esse necessariam. [note: De veritate jam disputamus, non momento hujus controversiae.]

Omnia enim, quae ad salutem sunt necessaria, [gap: Greek word(s)] in sanctis litteris extare, [note: [gap: Greek word(s)] : Quod nemo, nisi laxae religionis homo, cui Dei cognitio inter postrema forte rejicienda videtur, totius licet cultus divini fideique inconcussae hoc fundamentum sit, affirmaverit, aut certe solide nunquam quisquam probabit.] jam omnibus constare potest.

Morem tu quidem Spiritus sancti notandum mones, quo appellationem Dei aliis etiam, qui verus ille Deus non sint, puta angelis et judicibus tribuat ille quidem: at nusquam tamen, sive de uno, sive de pluribus eorum diserte, citra omnem limitationem, seu aliam quamcumque additionem asserat, quod Deus aut dii sint, sed hoc honoris soli illi vero et uni Deo exhibeat. Sed et hic neminem te habere certum est, ex viris et auctoribus divinis, qui tecum faciat. Immo contrarium diserte testantur sacrae litterae. Nonne enim diserte citra omnem limitationem seu aliam quamcumque additionem, judices Dii appellantur, teste Davide, et ipso Christo verba Davidis absque ulla additione allegante? nam quod tu pro limitatione addis, Sed moriemini ut homines, id nonnisi inepte a te factum est. Haec enim verba non ad limitationem divinitatis, sed ad declarationem [note: Logomachia haec est. Nihil enim aliud per limitationem intellexit orator, quam declarationem istam illico subjectam; unde, quo significatu magistratus dicatur Deus seu potius dii, non proprie videlicet, sed translate, Lectorum quisque colligere queat.] naturae illorum, quos deos Deus appellarat, dicta esse nemo non videt. Jam si haec limitatio divinitatis censenda esset, Christus etiam non fuit, vel te ipso judice, verus et unus ille Deus, nam et ille cum in terris degeret, et Deus esset reipsa, mortalis fuit, et deinde mortuus. [note: Christus mortuus est, ut homo, neque tamen necessario, sed libere, nostraeque salutis promovendae caussa, aliter vero de hominibus illis, quorum l. c. fit mentio, mors commemoratur, nempe ut poena insolentiae eorum, qui summa in his terris potestate sua abutantur, ut vel tandem, se moriendo fragiles esse homines, sentiant, infligenda. Quae conjunctim spectata illam declarationem continent, ad quam digitum intendit Vogelius, verborum brevitatem sectatus, et in Christum [gap: Greek word(s)] neutiquam congruit.] Praeter hanc ineptiam, nescio an non dolus etiam in oratione tua lateat. De angelis enim, quos Deos appellari ipsemet asseris, non docuisti eos Deos non appellari sine limitatione, vel aliqua alia additione. [note: Nihil hujusmodi de Angelis consulto meminit Vogelius, quoniam vel ipsa Angelorum natura toties in Scr. S. descripta, quo sensu Dei aut Deorum forte nomen ipsis tribuatur, condocefacit. Ad haec vero sine dubio ea caussa accessit, quod incertum prorsus, aut certe valde obscurum est; utrum de Angelis unquam nomen Elobim revera usurpatum occurrat. De nomine Jehovah profecto res est expedita, nusquam illud creaturae datum reperiri, et si quando id videatur factum, vel Legatum Illum foederis divini, quem vulgo Angelum increatum appellant, apparuisse, vel nomen Domini, more passim recepto, ad praesentiam legati, aut ab ipso etiam legato, vicem Principis sui obeunte, adhiberi patet. At de nomine Elohim (El enim procul dubio validiorem quemque denotat, ex Ajil deductum) et nos dubitamus: quoniam Ps. 97. generatim Col Elohim, quicquid Dei est, ac proinde etiam Angeli, pars divini ministerii praecipua, Christum adotare jubentur; altero vero in loco Ps. VIII. ipse summus Deus intelligitur, a quo Christus ad tempus desertus sit, utpote qui Angelorum quoque ministerium eidem in statu humilitatis extremo denegaverit: ita, tamen, ut Paullus Hebr. II. non tam verba, quam sensum verborum expresserit. Si neque haec placeat l. c. utriusque explanatio, vel hinc tandem, etiam de Angelis [gap: Greek word(s)] nomen Dei, minusque proprie accipi, patebit, quomodo de Angelis ipse Sp. S. se vocabulum illud intelligi velle testatur. Cujusmodi de Christo translatae notionis documenta ex Spiritus divini verbo depromi haud possunt: quippe cui mere divina effentialia (nisi de humana ejus natura manifesto instituatur oratio) [gap: Greek word(s)] , tam facta, quam proprietates, atque nomina adhuc luculentiora, eaque communita epithetis significantissimis, divinamque essentiam arguentibus, cum cultu religioso, et similia constanter tributa leguntur.] Simpliciter

enim dicitur, Deum hominem paullulum minuisse prae diis, ut habetur in Hebraeo. [note: Quocunque modo I. c. vertas, nihil tamen aliud inde exsculpes, quam, quae generatim Ps. VIII. enunciantur, ea distinctius in Ep. ad Ebr. explicari, ut modus quoque definiatur: quod in eadem Epistola, Judaeorum more, cum quibus potissimum disputatur, saepius fieri v. g. ex Cap. XI. 21. et XIII. 15. coll. Gen. XLVII. 31. et Hos. XIV. 3. perfacile esset ostendere sr longius digredi vellemus. Caeterum conf. b. Thom. Ittigii Paullin. in Part. Ps. VIII. Commentar. expens. seu exercit. Theolog. ad Hebr. II, 9. opuscul. ejus var. insert. p. 56. sqq.] Jam, si verum sit, quod tu mones, angeli effent ille unus Deus, unde constare puto, quanti sit faciendum, quod tu inprimis notandum esse monuisti, et, pro more spiritus sancti, temere venditasti.

Apponam autem hic, antequam tua amplius examinem, aliqua eorum, quae vocis Deus in verbis Johannis limitatio sunt, et impediunt, quo minus Christus Deus ille unus sit, etiamsi simpliciter Deus a Johanne appelletur. Vnum est, quod sermo ille, qui Deus dicitur, apud illum Deum, scilicet unum, fuisse dicatur. Deus autem unus apud Deum unum esse dici non potest, sine ingenti abfurditate et contradictione, [note: Repetat tantum Smalcius de Deo, sive personaliter sive essentialiter considerando, tritissimam distinctionem, Scripturamque praeeuntem obsequio fidei pio, animoque rationi tumultuanti fraenis injectis, morigero sequatur, et facile spondeo, tam absurditas imaginaria, quam contradictio ficta evanescent.] nemo enim apud seipsum esse potest. [note: At quoties pater in Filio, et filius in patre, immo pater et filius simpliciter unum esse dicuntur? Quae sane, nisi illam essentiae unitatem, praesertim sr toties simul alium dici P. et F. et Sp. S. legas, cum personarum distinctione recte compares, [gap: Greek word(s)] videbuntur; comparata vero, ut par est, divinum illud, quo [gap: Greek word(s)] , mysterium aperte demonstrabunt.] Alterum est, quod prius de eo, qui Deus appellatur, dictum

sit, eum in principio fuisse, et apud Deum fuisse, et tunc demum additur, quod Deus fuerit. Jam si Christus ab aeterno fuisset, et apud Deum ab aeterno fuisset, non opus fuisset addi, eum Deum fuisse, nemo enim ab aeterno esse, et eo modo, quem vos confinxistis, apud Deum esse posset, nisi Deus. [note: Ipsemet igitur contradicens vim argumenti ex loco Jahannis deducti agnoscit; mirum in modum aurem hallucinatur, quando, ex praemissrs fundamentis conclusio ut inferatur, neque Johanni id facienti, neque Vngelio id factum esse ostendenti, concedi posse, perperam opinatur.] Reliqua mitto, brevitate enim tecum certare propositum mihi est.

Jam videamus, quaenam tu documenta afferas, quae cogant in loco Joannis per [gap: Greek word(s)] , unum illum Deum intelligere. Et primum quidem, quam infirmum sit, expende, dum ais: haberi haec verba in loco proprio, et locum proprium explicas, in ipsissima doctrinae de praestantia et excellentia Christi sede. Esto enim, ita rem se habere, ut ais, quaenam rogo ratio est consequentiae? Haeccine, quam addis, quod in ipsissima doctrinae de praestantia Christi sede, ut in omnibus scripturae locis similibus, a verborum sensu communi et proprio, absque caussa gravissima, eaque ex sola scriptura petita, recedendum non esse moneant theologi cordatiores omnes? At quid ista ratio aliud est, praeter nudam rei falsissimae assertionem? Quinam enim isti sunt theologi cordatiores, iique omnes, qui ita moneant? Certe praeter eos, qui nobis adversantur, [note: Soli ergo vident Sociniani, caeteri omnes in meridie coecutiunt, qui illis adversantur, nisi prorsus hi lumine etiam capti videantur. Vab! quantum supercilium! Certe hoc ipsum valde suspectam reddit Socinismi caussam, quod in explicatione Scr. S. non ab hominum tantum aliorum interpretatione, rationibus hermeneuticis, ex ipsa natura sermonis cujuscunque desumtis, innitente, soli recedunt, sed etiam huic singulari oraculorum divinorum ad praejudicatas systematis sur opiniones accommodarae detorsioni unice confidunt, eamque, utut in revelatione supernaturali mysteriorum versentur, rationis, adversus ea sese efferentis, fere meris [gap: Greek word(s)] communiunt.] nullos nominabis. At quid est aliud opponere adversario adversarii auctoritatem, [note: Non pugnavit auctoritate hominum Vogelius, sed ipsa potius sermonis humani, a quo divinus non recedit, in unaquaque lingua indole et universali consuerudine. Hanc itaque oppugnare satius fuisset, quam phrasm oratoris captare. Liceat de reliquo verba b. Hoepssneri, Lips. Theol., emunctae profecto naris vir, h. l repetere. Miror, inquit ille, cum Reform. de S. Coenae verbis disputans in Isagog. ad S. C. f. 30. sq. aut rationem a nobis petere non debent adversarii; quare non amplectemur sensum siguratum, quem illi tradunt, sed proprium sensum verborum Domini teneamus. Ac perinde est, ac si ex viatore regiam tritamque viam tenente, cur non alia via incedat, quaerere velles, aut cur domum ingrediatur per januam et non per fenestram. Hoc enim nemo sanus quaeret ab eo, quem aliter ire et ingredi non cogit necessitas. Itaque proprius sensus, sic ille recte concludit, verborum Christi (Scripturae S.) tenendus est, quia figuratum nulla necessitas postulat, immo, quod addimus, alia de Christo Script. testimonia omnino prohibent. Vides ergo, Smalci, non hominum auctoritate, sed sermonis naturali et universali conditione, interpretationem Scr. S. nostrae Eccl. usitatam niti, et inique Vogelii verba exagitari.] quam caussam suam prodere? Theologorum

auctoritas tunc demum alicujus fortasse momenti censeri posset, si in aliqua re omnes, nemine excepto, consentirent. At si theologi dissentiant in aliqua re, nulla quorumdam autoritas censenda est. Certe si ego theologorum nostrorum et nobis faventium autoritatem hac ratione vobis objectarem, rideres me procul dubio, nec immerito. Et tamen hactenus nec ipsemet video, nec quisquam probare potest, quanam in re, quae in divinis aliquid valeat, nostri theologi a vestris superentur. [note: Superantur utique a nostris Theologis vestri, sed eo modo, uti Thomas a caeteris Apostolis, qui, cum crederent, quod non viderent, ille solus, nisi manibus etiam palparet, quod credendum esset, se nunquam assensu suo approbaturum, sine tergiversatione edisserebat, eoque nomine ab ipso Servatore graviter objurgatus legitur.] Praeterea quam vana sit ista theologorum cordatiorum monitio, vel hinc patet, quod Johannem in hoc ipso loco, dum Christum sermonem, nempe Dei, appellat, a proprio sensu non recedere, hactenus omnes adversarii docere non potuerint: ipsimet vero, dum vocem sermonis explicant, a communi sensu ita recedant, ut nullus eo quem sequuntur, magis philosophicus et metaphysicus adeoque impropius vel cogitari possit, adeoque ex multis millibus vix uni non tantum idiotarum, sed etiam doctorum sit bene cognitus. [note: Aliena haec sunt a scopo praesenti. Quamcunque enim ob rationem Filius Dei caro factus [gap: Greek word(s)] appelletur, Deum tamen, et qui ante hunc mundum omnia, quaecunque facta sunt, complexum extiterit, eaque cuncta etiam produxerit, h. e. Deum summum, creatorem coeli et terrae, eum dici, jam satis est. Caeterum proprie, an improprie, [gap: Greek word(s)] dicatur, nemo credo certo intelliget, nisi, qui eum olim in Academia coelesti, [gap: Greek word(s)] , conspiciet: etsi, nunc quaedam ex Hebr. I. 3. et Col. I. 15. haud vana conjectura se assequi posse, nonnulli existiment.] Cum enim admodum obvium sit, quod etiam multos ex patribus antiquioribus sensisse ipsimet testantur adversarii nostri, Christum sermonem, nempe Dei, ideo appellari, quod per eum Dei voluntas ita nobis patefacta sit, ut per sermonem hominis voluntas illius patefit, vel quod Christus nomen a

re, quam revelavit, sortitus sit, quo sensu alibi creberrime jam lux et janua, jam vita et veritas appellatur, talem nobis in Deo sermonem, vel potius verbum (sermo enim hic non quadraret, cum sermonem talem in Deo nullum agnoscant) quod intus a Deo ab aeterno generatum sit, et adhuc generetur perpetuo, et in aeternum generandum sit, et quod tandem in personam a Deo distinctam desinat, idem tamen cum Deo essentia sit, confinxerunt, quo vix aliquid ineptius et monstrosius dici potest. [note: Haec si tam monstrosa videntur, aut Psalmum II. 7. ubi hajjom, unoquoque die, filium a Patre gigni, explanate affirmatur, sine vi verbis planissimis illata interpretentur accuratius: aut ad secreta poli altius, quam fas est, se adscendere, divinasque infinitas perfectiones finita mente sua perperam metiri velle agnoscant: Etenim, si quid de seipso clarissime testetur Deus, fide dignum et omnibus opinionibus nostris posthabendum esse, vel tandem verecunde fatebuntur dissidentes.] De quo non pauca jam extant coetus nostri scripta. [note: Extant, fateor, sed quae eadem [gap: Greek word(s)] , rationisque ferocientis lyra, qua Smalciana solent perpetuo oberrant, et veritatis luce, radiisque solis coelestis, satis superque jam discussa sunt saepissime.] Quid porro illud est, ut in omnibus scripturae locis similibus. Quinam sunt isti omnes alii loci similes, [note: Vel solum, si tuis non indulsisses persuasionibus, SmalcI, luculentissimum Cap. ad Ebr. Imum, id que totum, huic tuae jactantiae retundendae, si veritas tibi cordi esset, attente perlectum, suffecisset. Quod quam male habuerit Ostorodum, illum praeceptorem tuum, ex magistri communis epistolis ad discendum fuerat, ut alieno periculo saperes.] in quibus sit sedes aliqua doctrinae de excellentia Christi? nonne hic quidvis libere dicitur, quod probatione egebat? et quod procul omni dubio falsissimum est? nemo enim nescit, in plerisque scripturae locis, ubi sedes est (ut sic loquar cum Vogelio) doctrinae de excellentia alicujus rei, a proprio sensu recedi? [note: Audax profecto assertum, quod vix de uno alteroque, praesertim in N. T., si demonstrari oporteat, quantus labor sit, et quam vanus futurus, experietur, quisquis, vera dixisse Smalcium, vel suspicabitur. Nos ad contraria omnia provocamus, et denuo Epist. ad Hebr. totam huic argumento destinatam instar omnium commendamus, nostratiumque ejusdem Epist. interpretationes, cum argutiis Crellio-Schlichtingianis collatas, expendi jubemus.] Quod quia nunc tantum obiter quasi innuitur a Vogelio, nolo pluribus exagitare. Praeterea nonne temetipsum deseris, et pro nobis sententiam dicis, Vogeli, dum ais, absque caussa gravissima, eaque ex sola scriptura petita, a fensu communi et proprio recedendum non esse. Nos enim nunquam ulla in re quicquam statuimus absque caussa gravissima, eaque ex scriptura [sobrio sensu [note: Ad rationis decempedam prius exacto, et humana cum divinis, finita cum infinito Numine, componente. Egregia interpretis oraculorum Dei de se talia, quae nemo etiam, nisi ipse Spiritus Dei [gap: Greek word(s)] scrutans, cognita habeat, testantis sobrietas! Magnum periculum est, res fidei humanis committere rationibus; nihil hoc aliud est, quam ferrum candens, non forcipe, sed digitis contrectare. Sic magis sobrie Homil. V. in 1. Cor. II. Chrysostomus.]] petita, et hic idem nos facere paullo ante demonstratum

est. Quanquam nimis etiam libere id dictum esse putamus, caussam non nisi ex sacris litteris petendam esse, quam quis affert, cur a proprio et communi (apud alios scilicet) sensu recedat. Satis enim est rationem esse evidentem per se, [note: Immo vero satis non est, quamdiu, mysteria in Scr. S. patefacta esse, quae, quod ad rem, clare proposita sint, qua modum autem nos lateant, rationemque nostram superent aut excedant, (cujusmodi adhuc in praesenti esse toties repetitum legitur,) constat. Vr omittam, talia si nulla sint, inanem fuisse Paulli de ratione sub obsequium fidei, vinculis quasi injectis, redigenda 2. Cor. X. 4. sq. praeceptionem, et, ut caveamus nostrorum [gap: Greek word(s)] , ad versus cognitionem Dei insurgentia, commonefactionem, toties et tam solicite inculcatam.] etiamsi tandem in sacris litteris non reperiatur, vel aliunde etiam pendeat, de qua iterum nobis in responsione ad aphorismos Peuschelii dicendum erit. Denique probandum fuit, nos, dum vocem Deus de Christo explicamus, a sensu proprio recedere. Quicunque enim vocem Dei alicui ob divinam potestatem [note: Hoc ipsum est, quod, tanquam [gap: Greek word(s)] caussae pessimae, minus accurate substerni, neutiquam vero probari, querulamur.] tribui concedit et contendit, is proprie eam illi tribuit, licet non aeque excellenti modo ei tribuatur, quo aliis tribuitur; is etiam a communi sensu non recedit, si morem sacrarum litterarum attendas: si vero communem sensum intelligas eum, quem alii sequuntur, hunc ob id ipsum sectari non tenentur, quia illum sensum communem erroneum esse statuit. At addis in parenthesi, hunc sensum nominis [gap: Greek word(s)] esse, ut verum illum Deum notet, omnia sacrarum litterarum loca, quae unum tantum Deum quoquomodo ostendunt, testari. Vbi ipsemet vel quid dicas parum intelligere, vel quid sentias non expressisse videris, vel certe prorsus falsum dicis. Quid enim est dicere, nominis Dei hunc sensum esse, ut verum illum Deum notet, omnia loca, quae unum tantum Deum quoquomodo ostendunt, testari, nisi verba fundere otiosa, [note: Est manetque Deus unus, sec. essentiam; neque etiam nostra Ecclesia alia docet. Vtrum vero illa una Dei natura, sine partitione vel multiplicatione, communis sit pluribus, non a nobis, qui haec ignoramus, per rationis sibi relictae, quantacunque sit, sagacitatem, sed a Deo ipso, quem, sui optimum cognitorem, modeste, in hujusmodi praesertim rebus, nostros limites excedentibus, et venerabundi sequimur, edocemur. Atque illud est, quod sine nugatione innuit Vogelius, in Jesu Christi demonstranda una illa ipsa divinitate, cum Patre communi, occupatus.] et ad nugationem

quandam accedentia? Falsum autem esse, nominis Dei hunc esse proprium sensum, ut Deum illum verum significet, supra ipsemet confessus es, et nos rationibus etiam comprobavimus.

Secundum documentum facis, quod Sermo ille in principio fuisse dicatur. Sed primum non video, quomodo ex eo, quod quis in principio creationis rerum omnium fuerit, consequatur, eum illum unum Deum esse. Credebat enim Arius, Christum ante secula omnia fuisse, et omnia per eum creata esse, et tamen idem contendebat, tempus fuisse, quando non esset Christus, adeoque illum Deum unum esse negabat. [note: Ita est: Sed quam bene ea cum phrasi Sp. S. concordent, qua non nisi, quod ab omni aeternitate fuit, ante mundum hunc extitisse constanter dicitur illud est, de quo hic disputatur. Multos fuisse, qui [gap: Greek word(s)] docuere et adhuc docent, depravatae mentis homines, nemo profecto est, qui dubitet. Inter hos vero etiam Arianos, Deum verum, at sactum creatumque, statuentes, dudum connumeratos esse, parum caussam Socinianam, eamque multo, quam illa fuit, pejorem, utpote existentiae Filii Dei ante Mariam Virginem, manifestis testimoniis Scr. S. comprobatae, insuper adversam, juvabit. Error enim multiplex veritatem simplicem non tollit, sed magis dilucidat.] Deus enim unus semper fuit. Deinde nec illud video, quomodo probes, Christum in principio creationis rerum omnium fuisse. [note: Quid vero opus est probatione anxia, cum vel solum fuit ( [gap: Greek word(s)] ), jam tunc, quande omnia existere inciperent, [gap: Greek word(s)] hunc fuisse, neque postea demum coepisse, evidentissime demonstret?] Addis, ut mox patebit, sed mox etiam patebit, quomodo erres. Interim nos sugillas, qui per Principium, evangelii principium intelligendum censemus. Sed valde infirme. Ais enim, quid tribueretur Christo, quod ejus testi Johanni, cum quo is ibidem confertur, tribui non posset. At enim, si concedatur, a Johanne Baptista initium factum esse evangelii (ut ex initio Marci apparet) non a Christo, cujus tamen est evangelium, et a quo illud denominatur, certe non leve aliquid est, scire, Christum, etiamsi tunc nondum apparuerit, cum Johannes Beptista apparuit, jam tamen extitisse, et extitisse talem, qualem paullo post se exhibiturus erat. [note: Haec forte alicujus ponderis esse videri poterant, si de mera brevique existentia sermo h l. esset aliquot forte mensium, quibus Johannes Christum superarit. At huc respici, nihil omnino occurrit, quod vel leve et obscurum nobis indicium faciat. Aeternam contra et cum rerum omnium conditu conjunctam [gap: Greek word(s)] illud fuisse, in quo comparationis et praerogativae momentum praecipuum ponatur, et Johanni [gap: Greek word(s)] hactenus cumprimis praeferatur manifesta utriusque compositio ostendit. Eumque scopum Historici sacri amplius confirmat, quod, praemissis hisce, et Iongius repetitis, aliisque pluribus intermixtis, excellentiae infinitae Christi prae Johanne testificationibus, post [gap: Greek word(s)] hujus divini [gap: Greek word(s)] seu Jehovae, filii Dei unigeniti, non ex Mariae sed patris sinu orti ac progeniti, atque eatenus etiam ad Hebr. CVII. [gap: Greek word(s)] dicti, ostensam maxima haec omnium eminentia subjungitur.] Hac

enim ratione docetur, non debere ob prioritatem temporis, prioritatem etiam praestantiae Johanni Baptistae tribui: sed quia Christus, qui sermo futurus erat, jam erat re ipsa, eum pro Servatore mundi, Johannem vero pro ipsius praecursore, agnoscendum fuisse. Quod quidem omnibus seculis suam Christo conservat eminentiam prae Johanne Baptista, maxime vero tunc, cum Johannis Baptistae auctoritas, recens adhuc in animis hominum, qui ipsum pro Messia quodammodo habuerant, vigebat, necessarium fuisse, ut hic innueretur, et deinceps clarissimis etiam verbis explicaretur, nemo prudens non intelligit. Vnde constat, in his verbis non tam Christi excellentiam contineri, quam tacite ad id, quod eam apud imperitos minuere poterat, responderi a Johanne, ut alibi a nostris fuse comprobatum est,

Sed tertium tuum documentum expendamus. Explicari ais, ubi sermo in principio ille fuerit, nempe apud Deum. Sed nec hic explicas, quomodo ex eo appareat, Christum esse Deum illum unum. Nonne enim Arius concedebat, Christum ante omnia secula creatum, adeoque apud Deum in principio creationis fuisse, et tamen, Deum illum unum, esse, strenue negabat? [note: Negabat, sed quo jure? Eo nimirum, quo et Sadducaei errabant, quia Script. S. phrasinque ejus notissimam, ignorabant: qua, quicquid ante mundum dicitur esse aut fuisse, uti saepe jam ostensum fuit, tantundem est, quod aeternum.] nonne etiam haec ipsa verba produnt caussae tuae vitiositatem? cum nimis constet, apud Deum, scilicet illum unum, esse, et Deum ipsum unum esse, invicem repugnare. [note: Repetantur, quae de personali distinctione jam ante monita sunt, et repugnantia evanescet.] Nam et de Angelo quovis jure dici potest, eum propterea Deum non esse, quia apud Deum sit. [note: Ita quidem est: Sed sunt etiam Angeli, quemadmodum beati in Domino mortui, sic apud Deum, ut non sint ipse Deus, prout haec et similia plura h. l. de Christo leguntur.] Cujus rationis vim alii declinare volentes, non dubitarunt dicere, Christum apud Deum ita esse, ut sunt ejus proprietates. [note: Aliud sane loquendi genus est, quando de proprietatibus sermo instituitur, aliud vero, ubi de Personis, cujusmodi Christum esse nemo inficiatur, agitur. Atenimvero neque de proprietatibus divinis, usquam, eas apud Deum esse ( [gap: Greek word(s)] ), memini legisse. Bene ergo haec monet Smalcius, sed vicissim et ipse monendus erat, ex illa [gap: Greek word(s)] ) apud Deum esse, nostratibus nunquam simpliciter, Di initatem Christi demonstrandam, vel visum, vel dictum scriptumque esse.] Sed quam sit falsa ista assertio,

puto omnibus sensatis constare. Nemo enim, ea, quae Dei, vel de essentia Dei sunt, apud Deum esse, dicere potest, quemadmodum nec ea, quae in nobis sunt, apud nos esse dici possunt. Ais tu quidem, id de puro puto homine dici non posse, jam constare. Sed frustra. Hoc enim tunc demum verum esset, si constaret, verba in principio, de principio creationis omnium rerum intelligenda esse. Hoc vero tute confiteris, nondum a te probatum esse, sed in sequentibus probatum iri. Quomodo igitur ex eo, quod nondum est, [note: Erat jam probatum, principium creationis intelligi, tum quia absolute loquitur Johaunes, tum vero etiam ex rebus ab ipso hoc [gap: Greek word(s)] factis omnibus; at, uberiorem demonstrationem in sequentibus se daturum, non repugnat, si promisit Vogelius.] constare aliquid potest Ais iterum, id ulterius hinc colligi, quod haec apud Patrem existentia alibi manifestationi, ceu prius posteriori, opponatur. Sed certe aqua tibi haeret. Nam 1. Joh. I, 2. de Christo sermonem esse probari posse plane diffido. De re enim, hoc est, de sermone vitae ibi Johannem loqui, pronomen, quo res exprimitur, quater repetitum satis superque docere videtur. Nec opus est, ob verborum quandam similitudinem res similes esse statuere. [note: Ergone sermo vitae, praedicatum scil. verbum Evangelii, videri, oculis spectari, manibus tangi potuit? Apage has ineptias.] Sed efto, verba Johannis de Christo accipi posse, et existentiae apud Deum manifestationem opponi, num hinc sequitur, existentiam apud patrem respicere tempus creationis omnium rerum, et manifestationem ejusdem tempus ejus nativitatis? [note: Si hoc loco distincte haec non explanantur, alibi tamen planissime eadem, v. g. Joh. I. 9. 14. 18. et 1. Tim. III. 16., traduntur. Scripturae igitur [gap: Greek word(s)] opus est, ut, quae alicubi obscurius breviusque affirmantur, enucleatius alias clariusque enunciatis dilucidentur.] Quid est inepta efsutire, si hoc non est? nondum enim id probare conatus es, nedum ut probaveris, Christi apud Deum existentiam ad tempus creationis respicere, sed id probatum iri adhuc promittis. [note: Repetantur, si placet, quae sunt not. (a.) jam dicta. Nausea enim me capit coccysmi Smalciani.] Christi vero manifestationem tunc factam esse, quando unigenitus ille filius, a patre in mundum missus, natus est, et cum in mundum venit, ut destrueret opera diaboli, pronunciatum est priori sui parte prorsus erroneum, posteriori vero, in qua aliquid veri inest, pro nobis contra te pugnat maxime. Falsum est, unigenitum filium Dei tunc in mundum missum fuisse, cum natus est, nam sacrae litterae Christi missionem (vel adventum in mundum, quod idem est) non tantum a nativitate illius sejungunt, verum etiam nativitatem, in mundum missioni et adventui, anteponunt, teste

Christo: [note: Joh. XVIII. v. 37.] Ego in hoc natus sum, et in hoc mundum veni, [note: Imbecille profecto a phrasi gemina argumentum. Quis enim ignorat vel primis Scr. S. explicandae regulis, ex ipso stylo sacro passim obvio desumtis, imbutus, [gap: Greek word(s)] , seu phraseos unius per alteram sive praepositam, sive subjunctam, clariorem explicationem omnem paginam implere, diversosque actus proinde hinc confici non posse.] ut veritati testimonium perhibeam. Et sane isto loquendi modo temerario nimis libere id sumitur, [note: Non sumitur, sed probatur, quia jam in principio verum omnium factarum existentis personae his verbis missio et manifestatio in utroque loco Johanneo commemoratur.] de quo nunc controversia agitatur, nempe filium Dei antea extitisse, quam Jesus ex virgine nasceretur. Nam si filius Dei missus est in mundum, cum nasceretur vel conciperetur, ut vestra fert sententia, jam eum antea extitisse hoc ipso sumitur. Nam qui nondum est, is nec mitti a quoquam potest: [note: Recte hactenus: Si quidem de missione in mundum sermo est, et quidem per nativitatem, ut missio isthaec nativitati aequivaleat, ejusdemque quasi [gap: Greek word(s)] habeatur.] sed is demum mittitur, qui jam reipsa existit, ut de Prophetis, Johanne Baptista, et Apostolis legimus, eos missos fuisse, quando scilicet muneribus suis a Deo praefecti fuerunt. [note: Ergo tunc demum videtur missus in mundum Christus Smalcio, quando officium prophetae est aggressus. Magnopere vero errat miser Sophista; quandoquidem aperte [gap: Greek word(s)] mittere, absque additamento, et mittere in mundum, quae nativitatem denotat, commiscet sucumque sub illa fallacia compositionis ac divisionis, ut vocant, abscondit. Raptu autem illo fictitio in coelum, quem, tanquam ante officii prophetici exordium factum. audacter cohors Socini ad haec effugia utcunque munienda excogitavit, malae caussae pejus adhuc consuli, dudum ostensum est.] Jam si, quod res est, dicere velimus, Christum in mundum venisse, ut opera diaboli destrueret, et hanc destructionem operum diaboli, pro re cum adventu vel missione Christi in mundum conjuncta, accipiamus, ad oculum videre erit, Christi in mundum missionem tunc demum coepisse, quando Christus evangelium annunciare coepit. Tunc enim, nec citius ante, Christus opera diaboli, quae potissimum sunt etiam peccata, destruere caepit. [note: Non destruxit, aut destruere coepit Christus opera Diaboli, Propitiator optimus, cum munus prophetae incboaret publicum. Nam et natus est nobis puer, filiusque nobis, quod ait Esaias, datus, eumque in finem sine peccato, uti Ep. ad Ebr. aliquoties docet, conceptus, ut nostra hinc commaculata generatio emundaretur. Tacemus unionem cum Deo, fundamento in ipsa unione personali utriusque naturae posito, illico et ab initio instaurari coeptam; quam etiam ob rem ut [gap: Greek word(s)] natus mox ab Angelis Luc II. praedicatur. Vt alia omittamus, quae ex subjectione legis Gal. IV. posita, eaque jam a nativitate inchoanda, et circumcisione luculenter demonstrata, deduci possent. Neque enim his nunc nobis opus est, quoniam l. c. Epist. 1. Joh. c. III. non mera destructio, sed adventus Christi, eum in finem, ut destrueret opera daemonis mali, commemoratur, ac proinde, quandocunque demum ista executioni data sit, neutiquam, ex illo tempore tantum adventum quoque, praesertim cum [gap: Greek word(s)] in mundum, inchoari oportere, conficitur, sed scopus duntaxat nativitatis exprimitur.] Ais tertium, aperte id probari ex illis Salvatoris

verbis, quibus asserit, se apud patrem habuisse gloriam antequam hic mundus esset. Voculam hic a te additam esse, [note: Nihil a Vogelio additum est, sed quis mundus intelligi debeat, dilucidius explanatum. Factum enim, non refectum innui, h. e. creatum ab initio rerum omnium, quae praeter Deum existunt, non reparatum, (quanquam nec totus mundus reparationis Christi objectum sit,) ipse Johannes disertis verbis docuit.] non accuso, sed tantum indico. Hoc vero accuso, quod, cum probandum tibi esset, Christum apud Deum fuisse, tantum ea verba adducas, in quibus Christum aliquid habuisse apud patrem affirmatur. Nemo enim videt, posse aliquem habere aliquid, qui ipse non sit, quatenus praedestinatum id illi est a Deo, [note: Aliud est praedestinatum aliquid alicui esse a Deo, aliud simpliciter esse, et quidem ita, ut sit fueritque apud Deum, cunctaque crearit seu fecerit, quae nemo cum sola destinatione conciliabit unquam. Haec, non illud, de [gap: Greek word(s)] carne deinceps demum facto l. c. Joh. praedicantur.] nam et [note: Ephes. I.] fideles dicuntur electi fuisse ante constitutionem mundi, [note: 2. Tim. I, 9.] et gratia illis data esse dicitur ante tempora secularia, qui tamen tunc nondum erant; [note: 2. Cor. V.] et eosdem habere dicitur jam aedificationem ex Deo, [note: Hebr. X.] jam meliorem substantiam et manentem in caelis, quibus id tantum destinatum est. [note: Phrases hae praeter necessitatem cumulatae toto coelo a nostris hisce, [gap: Greek word(s)] etc differunt. Aliud namque esse electum esse, gratiam alicui datam esse, habere mansionem, et quae sunt reliqua, atque simpliciter esse seu existere, quotusquisque est, qui non intelligat? Recte igitur, aperte l. c. filii Dei [gap: Greek word(s)] hinc ostendi, asseveravit Vogelius, quia vix frivolis hujusmodi exceptionibus tu ipse, Smalci! obloqui aufus es.] Accuso id etiam alio nomine, quod, cum vix obscure, immo ne obscure quidem, id quod dicis, ex loco citato colligi possit, tu, spem verbis simulans, aperte illud ex illis probari dicere non dubitaveris. Sed et illud calvum est, antequam mundus esset, quod idem est, ac si dixisset, ab aeterno. [note: Monstra ergo alium hujus [gap: Greek word(s)] ex Scr. S. sensum, et victas dabimus manus. Cavillationes profecto rem non conficere, planum est et confessum.] Itane nunc loco rationum, quas ex sacris litteris, nec sine logica antea promiseras, solum tuum, quod idem est, ac si dixisset, supponere [note: Falsum est, haec supponi, cum demonstrata sint abunde rationibus invictis, ex ipsis verbis orationis Johanneae clarissimis et rationibus hermeneuticis solidissime depromtis.] non vereris? Certe isto modo dum peroras, istud tuum

ingenium prorsus perdidisti. Si hac ratione ego tecum agerem in sacris litteris explicandis, quid de me tu et tui jure dicere possint, tibimet considerandum relinquo.

Sed jam quartum prodeat documentum. Verbo huic, ais, asseri mundi et omnium rerum effectionem. Sed nec vocem mundi, nec vocem omnia hanc aspectabilem machinam, quae caelum et terra alias appellatur, hic significare docuisti; nec verba per ipsum caussam efficientem principalem denotare ostendisti, nec denique facta esse, idem esse, quod creata esse, probare cogitasti, quae tamen omnia ad sententiam tuam obtinendam necessario requiruntur. [note: Quid opus erat diffusa probatione sensus, quem nuda, simplex et naturalis verborum Johannis notio vel mediocriter linguae Graecae gnaro Lectori cuivis ingerit?] Addo nunc, ipsa Johannis verba argumentum validum suppeditare, quod non de creatione caeli et terrae sint accipienda. Ita enim concepta sunt, ut rerum, de quibus agitur, effectio, partim Christo, partim aliis extra Christum tribuatur. Dicit enim Omnia per ipsum esse facta, et sine illo ne unum esse factum, quod factum est. Quod de veteri creatione dici non potest, ea enim a Deo tota creata est, nec dici nisi inepte potest, sine Deo nihil creatum esse, si semel dictum sit, eum omnia creasse. [note: Impia vox, inepte si affiemes dictum, quod consultissime a Sp. S. hoc modo explanatum est. Vt enim taceamus [gap: Greek word(s)] Scr. S. ad uberiorem perspicuitatem creberrimas, neque profanis scriptoribus insolitas, etsi minus in his frequentes; hanc in praesenti [gap: Greek word(s)] etiam exigebant rationes temporum, quibus haec scripserat Johannes, quibusve, non summam duntaxat, sed unicam quoque eorum, quae praeter Deum existerent, omnium caussam esse, cum Patre et Sp. S. alibi nominatis, [gap: Greek word(s)] , ostendendum erat. Quod notare, inquit Cl. Lampius ad h. l., usu veniebat, cum Simonis Menandrique discipuli et duo rerum principia statuerent, et mundum (materialem) qb, angelis creatum praedicarent. Aptissima ergo fuit, ac propemodum necessaria, haec ipsa loquendi formula. Multoque magis ea necessitas confirmari potest, si, Manichaeismum etiam ante Manichaeos, quod Cl. Wolffius eleganti opusculo demonstravit, et ante Simonem quoque, inter Philosophos potissimum errores hujusmodi passim invaluisse, observes.] De nova vero rectissime id et eleganter dicitur, quatenus Christus ipsemet, cum in terris degit, omnia ad eam pertinentia fecit; [note: Commentitia haec est limitatio, verbis ad eam, novam videlicet creationem, pertinentia, expressa, et ex hypothesi praejudicata conficta. Ipse namque Johannes liquido testatur, de factis, seu creatis ab initio simul, omnibus, quae praeter Deum sunt, h. l. sermonem esse, quae non nisi fidiculis adhibitis ad nove creata, seu reparatum genus humanum, de quo altum hactenus fuit silentium, adstringuntur. Neque vero etiam reparatio, quam substituit h. l. Smalcius cum suis creationi, redemtio Christi ipsa, sed applicatio per regenerationem et solorum quidem hominum in Scr. S. audit. et luculentis simul additamentis, de ea sermonem esse, toties, quoties de illa agitur, significatur. Quae omnia ad h. l. neutiquam congruunt. Quibus positis reliqua etiam cuncta, quae de Apostolis, quibus illa nova creatio nunquam legitur tributa, artificiosa verborum calumnia a Smalcio subjiciuntur, corruunt. Caetera autem nugamenta vel ipsa verborum series supersiciarie inspecta refellit.] Vel quatenus omnia per eum facta sunt: et ea, quae

non per ipsum, sed per alios, nempe Apostolos facta sunt, immo ne unum quidem factum est, sine Christo. Hujus enim opera et spiritu perfectum est evangelium. Vnde constare potest, quam sit infirmum et vanum praesidium, quod tu in voce universali ibidem ampliata, et ad omnia absolute quaecumque facta sunt, extensa ponis. Haec enim ipsa ampliatio, si quid aliud, evincit, ibi non de creatione veteri, sed nova sermonem esse; et ita apparet, nondum patere, quod tu mox constiturum dixeras, Christum scilicet fuisse in principio omnium rerum: et proinde verum manet, Christum, qui sermo ob munus [note: Non inficias eo, ob munus forte [gap: Greek word(s)] esse appellatum Christum, sed utrum haec princeps caussa sit, valde dubito. Plures ex ipsa nativitate aeterna, et nomine Jebovab, haschschem Judaeis etiam dicto, cui h. l. vox [gap: Greek word(s)] respondet, jam ante adduximus: quas ex superioribus repetere suademus.] suum appellatur, licet ab initio evangelii statim non apparuerit, sed Johannes Baptista initium ejus fecerit, tamen propterea non esse postponendum Johanni, utpote qui tunc reipsa jam extiterit, et muneri suo obeundo destinatus fuerit; [note: Non destinatus tantum, sed ut existens ante Johannem, immo in principio rerum omnium, h. l. describitur Messias. Si vel unicum locum mihi Socinianus aliquis, quo [gap: Greek word(s)] , et quidem ita, ut existens ille alia non existentia, ut existerent, fecerit, pro destinatione accipiatur, ex universa Scr. S. ostenderit, erit mihi magnus Apollo. Vtrum vero ea quoque notio, si obvia esset, huc quadraret, nova disquirendi materia hinc demum exsurgeret. Quicquid ergo hoc est commmentorum, Servetum olet.] Johannes vero Baptista tanquam prodromus ejus missus sit, et pro tali tantum agnoscendus: eundem Christum, qui sermo est, apud Deum fuisse in illo principio, vel quatenus soli Deo notus fuit, vel quatenus reipsa etiam apud Deum fuit: eundem Deum etiam fuisse ob muneris, quod tum gerebat, amplitudinem et praestantiam; [note: Ergo jam a nativitate Christus Smalcio Deus videtur factus: quae ut cum praemio mortis, qua doctrinam suam obsignasse putant socii, atque nomine tunc demum dato, uti Phil. II. 9. legitur, conciliare queant, ipsi videant. Nos, de communicatae humanitati majestatis divinae usu plenario l. c. explicando, facilius omnes hos scopulos praeternavigaturos speramus.] per eundem denique omnia, quae ad evangelii negotium pertinebant, facta esse, et si quid alii ad illud complendum attulissent (jam enim tunc, cum Johannes ita scriberet, Apostoli quaedam talia attulerant)

id licet non per illum factum sit, tamen non sine illo factum esse, quae veram Christi praestantiam et excellentiam continent. Sed audiamus reliqua.

Quintum igitur documentum habes, quod huic Verbo tribuatur hominum vivificatio et illustratio, et ita quidem, ut eam nonnisi a virtute omnipotente (quae vero solius Dei est) proficisci posse cuivis appareat. Sed quis non intelligit, posse id, quod solius Dei dicitur, cum alio communicari, et posse de eo etiam dici, quod vita in eo sit, [note: Hoc sensu autem si verba Johannis intelligas, quae tandem Baptistae erit minor dignitas? Nugae ergo haec sunt, et pessimae caussae manifestissima documenta.] et quod sit lux hominum, qui talis est a Deo effectus, et per quem hominibus vita aeterna offertur, et donanda est, adeoque ipsi hac ratione illustrantur? Et a virtute tandem omnipotente id totum profectum esse concedi potest, quatenus ista omnipotentia ad Evangelium refertur, [note: Quid ita vacillas, Smalci! Si de Christi persona sermo antea fuit, cur jam ad Evangelium, eadem licet verborum de uno eodemque [gap: Greek word(s)] agentium serie continuata, delaberis? Qui fit, ut Evangelium omni potenti virtute instructum h. l. fatearis, cui praedicato (Christus enim ipse non nisi Enthusiastis videtur, dissentiente Scr. S., dici,) alias non nisi moralem vim totus Socinianorum grex tribuere solet? Novum desperatae caussae indicium!] quae quidem Dei solius propria est, quatenus ab eo solo profecta est, interim tamen nihil prohibet, quominus in Christo etiam salutis nostrae procuratore appareat. [note: Apparet sane plus satis in Christo, non tamen ut ministro mero, sed quatenus ea omnipotentia in illo, ut Deo, creatore omnium rerum, est per essentiam. De qua praerogativa Baptista, ut administer, tanquam de fonte lucis, ipsoque, ut comm. 14. habetur Filio unigenito Patris, testatus h. l. dicitur, eamque Apostoli quoque tot speciminibus deinceps conspicati admiratique, cum veneratione religiosa, leguntur.] Nam et alia Dei solius sunt propria, et tamen cum aliis [note: Si omnipotentia, Vita, Lux cum aliis communicata h. l. intelliguntur, quid erit tandem, quod praeter ea praestabilius in Christo supersit, cum et Apostoli miracula, et majora quidem, quam ipse Dominus, quemadmodum Christus ipsemet pollicitus est Joh. XIV. 12., patrarint?] communicata sunt, et communicanda.

Pro documento etiam sexto habes, quod Judaei proprii hujus Verbi dicantur, quos veri illius Dei populum, immo peculium fuisse, ex multis veteris instrumenti locis discamus. Sed et hic nullum est robur, potuit enim idem populus judaicus, qui antea solius Dei fuerat, Christi etiam populus fieri, quatenus eum Deus illis praefecit, et salutem illorum in manu ejus positam esse voluit, tamquam ejus, qui non ut Moses servus fidelis in domo Dei, sed filius futurus erat super

domum suam, ut acute loquitur auctor epistolae ad Hebraeos cap. 3, [note: Non de potentia, aut quid fieri potuerit, disquiritur, sed, quid stylo Sp. S. congruat, constantissime summo Deo hunc populum, tanquam peculium singulare, tribuenti, illud est, de quo Vogelius loquitur. Idemque sic quoque peculium Christi rectissime hanc gentem h. l. appellari commonstrat, ut non tunc demum Deum Patrem eidem Christum praefecisse ajat, sed hunc ad eam, tanquam quae jam pridem peculium ipsius fuerit, venisse, et a suis tamen diu ante peculiari foedere particulari Mosaico sibi unitis non esse receptum, cum tanti sceleris detestatione conqueratur. Quod si denique eo sensu super domum suam filius futurus erat Christus, quo assignatum fuisse hoc ei peculium Smalcius ait; videant Sociniani, quo pacto haec cum Eccl. Judaica, paucis exceptis, rejecta, et domo spirituali Dei ex gentibus aliis collecta constructaque, consistere possint. Nobis scopis, hoc quicquid est Smalcii effugiorum, dissolutis similius videtur. Potuit enim populus Judaicus Christi etiam populus fieri, sed factum esse cum constet, ad priora haec tempora divinamque Christi et [gap: Greek word(s)] et naturam humana praeeminentiorem respicere, in propatulo est.]

Vltimum documentum, ad probandum, Christum Deum illum unum a Iohanne appellari, affers, quod aperte caveatur ne quis verhum hoc, ob id, quod dictum erat, [gap: Greek word(s)] . Deum factum aut nuncupativum tantum existimet, dum mox subjicitur, Et vidimus gloriam illius. Certe non qua caro erat, (sic enim non erat ipsi forma nec decor, nec quicquam habebat pulchritudinis, despectus erat et contemtissimus virorum) sed qua erat in eo sublimius et excellentius, quod exprimitur satis clare, quando edisseritur, qualis illa gloria fuerit, nimirum [gap: Greek word(s)] , ex qua evidenter conspici potuerit, esse hunc Sermonem, sive hoc Verbum verum et unicum Dei filium, quippe vere et unice ab ipso genitum. Atque hinc esse, quod non nude dicat [gap: Greek word(s)] , sed [gap: Greek word(s)] , nec tantum [gap: Greek word(s)] , sed [gap: Greek word(s)] . veritatis siquidem non similitudinis notam esse particulam [gap: Greek word(s)] omnes hujus loci interpreies unanimi consensu fateri. Viden', Vogeli, istius tanti tui conatus vanitatem! Primum enim idem dicis, quod nos, Apostolos scilicet gloriam Christi vidisse, non qua caro erat, sed qua aliquid sublimius et excellentius in eo erat; nam et nos sublimius aliquid et excellentius in Christo agnoscere, [note: Ecquid vero illud est, quod excellentius praeter carnem in Christo putas jam ante adscensum in coelos fuisse? Divinitasne? At hanc ipsam tunc demum datam revera (quicquid sit de spe facta,) cum tuis arbitraris? Quare dignitas filii tandem illud erit quod conspectum ab Apostolis existimas. Cur vero Apostolus tantopere generationem ejus, et quidem, tanquam unigeniti, neque in Maria virgine, sed [gap: Greek word(s)] urget? Nonne haec sublimiorem originem, praesertim cum et Spiritui S., non Patri, creatio supernaturalis Jesu in utero matris, neutiquam vero generatio, tribuatur, manifestissime docent. Quae omnia Paulli Hebr. VII. 3. Melchisedecum, quatenus [gap: Greek word(s)] describitur, cum Christo comparantis testimonium, apertissimumque geminae naturae indicium, invicto robore firmant.] tu non potes

ignorare. Interim tamen tenendum est, nullius alterius gloriam Apostolos vidisse, quam ejus, qui caro fuit, licet non qua caro fuit. Deinde, nonne tui prorsus oblitus es, cum ifta et sequentia disseris? probandum enim tibi erat, Christum esse illum unum Deum: tu vero probas, Christum esse filium Dei? Si dicas, idem esse, Deum verum et Dei filium esse, ego dicam contrarium, nempe Christum, quia Dei filius est, non esse Deum, cujus est filius. nemo enim sui ipsius filius est. [note: Recte: Neque enim Jesus, ut Deus seu persona divina est, sui ipsius, sed Patris filius est, personaliter a filio suo distincti; ita tamen, ut essentiam eandem, quae Patris, per generationem, ante dies mundi jam communicatam, quo factum, ut Deus de Deo sit, Filius etiam habeat. Quae si ratio non capit, mirum quoque non est, si Smalcius, cui fides idem est quod credere illis, quae vides, tam proterve neget, aliter profecto, si Deum de his mysteriis testificantem audire pio fidei obsequio mallet, judicaturus. Caeterum Vogelius non male, Divinitatem Christi probaturus, Filium unigenitum patris esse demonstravit: utpote quo posito, nemo non, qui Filii geniti a Patre ideam ac definitionem novit, vel eandem specie, vel numero etiam, quod Divinae naturae convenit, habere essentiam Filium hunc Dei, intelliget.]

Quae deinceps post enumerata haec documenta, de gemino, quo Verbum istud a vero Deo distingui videatur, modo addis, ea dici a te non debuisse, quivis non imprudens intelligit; per ea enim totum id destruitur, quod hactenus extruere conatus es. Nam si Christus ita a Deo vero distinguitur, ut apud eum fuerit, quis non videt, eum ejusdem numero cum Deo essentiae esse non posse? [note: Immo vero contrarium hinc consequitur, eum nempe, qui apud Deum ab initio rerum omnium jam extiterit, et ipse Deus fuerit, ejusdem cum Deo, [gap: Greek word(s)] a se distincto, de qua Hebr. I. 3., essentiae non posse non esse. Personam enim divinam unam cum alia ita comparari, liquet, ut utriusque divina essentia communis substernatur.] Quis item non intelligit, si quidem prius a Iohanne dictum sit, Sermonem fuisse apud Deum, qui cum articulo describitur, et postea additur, eundem Sermonem fuisse Deum, nullo addito articulo, [note: Miror, et paene indignor, has de Articulo naenias, et fundamento solido destitutas, et contrariisjam revictas exemplis, toties crepari.] alio modo Deum a lohanne appellari illum Deum, apud quem sermo fuit, et alio illum Deum, qui sermo fuit. Is enim mos est divi Iohannis, quod, quando de re aliqua, vel ipso Deo loqui incipit, sine articulo, ut appareat, eum de eadem re, vel eodem Deo sermonem suum prosequi, in sequentibus articulum apponat. Vt cum hic v. 4. dicit, In ipso vita erat, nullus est voci vitae articulus additus, cum vero addit, et vita es at lux hominum, ut appareret, eum de eadem vita, de qua loqui coeperat, agere, articulum voci vitae addidit. Sic alibi etiam, cum dixisset de Christo, sciens, quod

a Deo exiverit, nullo ad vocem Dei addito articulo, ut constaret, eum in sequentibus verbis, et ad Deum [note: Cap. XIII. 3.] abiret, de eodem Deo loqui, articulum ad vocem Dei addidit. [note: Hoc solo itaque exemplo, quod ipse suppeditat Smalcius, eoque ex Johanne etiam desumto, quantum Articulo, sive addito, variis nominibus, sive omisso, tribui oporteat, demonstrari potest, et ficulnea proinde esse, quaecunque de ejus usu magna animi contentione congeruntur, hinc evidentissime patet.] Cum vero hic de Deo cum articulo loqui caepisset, et deinde Deum nominat sine articulo, certum esse debet, eum vocem Deus diversimode accipere. Et haec quidem expendenda tibi et aliis relinquimus. Nam quae de voce Dei, sine articulo de Deo vero quater usurpata, disseris, ea nihil huc faciunt, (quamquam et in isto quaternario numero vel allegatione versiculi error sit, nam v. 4. nulla Dei est mentio.) cum non id nunc quaeratur, an vox Dei sine articulo posita Deum illum unum significet, sed an verisimile sit, eadem ratione vocem Dei tributam esse Sermoni hoc in loco, quo Deo illi uni, qui pater est. [note: Non tantum verisimile id est, sed certum omnino et indubitatum; quia eidem [gap: Greek word(s)] , eadem, quae Patri, aeternitas, et opus creationis rerum universarum, et vita, tanquam sonti, et generatio a Patre [gap: Greek word(s)] , et peculium idem Judaicum, et [gap: Greek word(s)] ante Joh. Baptistam, aetate naturali sine dubio seniorem, aliaque plura attributa legas.]

Sed jam loco hoc absoluto ad alterum transis, in quo Christus a Paulo [gap: Greek word(s)] , appellatur. Hic vero primum, cum aliquid adversus nos docendum tibi esset, alios exagitare conaris, qui diversum a nobis sensum his verbis tribuunt, et aliter etiam, quam nos, ipsa verba Apostoli legant, [note: Quasi vero cum solo Smalcio disputandum fuerit. Plures, ex eadem cohorte, aliasque elabendi rimas circumspicientes, non minus, quam hunc unum ostentatorem, et nominare, et vias hujusmodi occludere, institutum praesens jubebat.] quod quo fine factum sit, tute nosti. Equidem id otiose [note: Immo necessario id faciendum erat, ne quid dissimulusse videretur.] factum esse, jure dicere possum. Nam quae contra Erasmum tacite affers, ex nostrorum libris sunt deprompta, nec ab ullo fortassis alio observata, et ita nostra repetens [note: Fatetur igitur Smalci us, pseudo-critic talia commenta in Socinionorum non omni no nullis libris reperiri. Non ergo, otiose haec quoque repetita esse, inficiari ipsemet potuit, suaeque ipsius, qua paullo ante in Vogelium invectus est, reprehensioni o ntradixit.] tuam apud auditores commendasti caussam, quam quomodo ex hoc loco fulcire coneris, videamus.

Credimus, ais, Christum esse Deum existentem super omnia, hoc est, altissimum illum et benedictum in secula, atque sic unum illum Deum. Sed ostendendum erat, esse super omnia necessario significare altissimum, non

vero per, hoc est, id quod tu sentis, explicandum, [note: Quid opus erat, hunc sensum operose ostendere, quem notio vocabulorum, super omnia, unde sane ipsa vox supremus orta est, non tam offert, quam menti sibi constanti nullisque anticipatis opinionibus indulgenti ingerit?] hujusmodi enim explicationes exsibilari merentur. Potest enim super omnia is etiam esse, cui omnia sunt ab alio subjecta. [note: Mitto putidum illud et scepticum, ut dicam, quod res est: Potest hic esse sensus etc. effugium, atque, ne concipi quidem posse tanquam super omnia Deum, eumque in aeternum benedictum, cui haec dignitas sec. naturam divinam, a carne distinctam, phrasi inter Judaeos praesertim non nisi de summo Numine usitata, competat, illum, qui gratuito subjectionem hanc rerum omnium acceperit, plane arbitramur. Vt taceamus, ne syllaba quidem de subjectione rerum precario facta mentionem h. l. fieri, sed ex praejudicata illa Smalcii atque sociorum de factitia Christi divinitate eam confingi.] Sic enim alibi Paulus ea de re loquitur: [note: 1. Cor. XV. 27.] Omnia subjecit sub pedibus ejus. Cum autem dicit, quod omnia subjecta sunt, manifestum est, quod praeter eum, qui ipsi subjecit omnia. [note: Hunc locum quando objicit Smalcius, humanae Christi naturae donata [gap: Greek word(s)] cum congenitis ab aeterno i. e. essentialibus proprietatibus, de quibus h. l. ad Rom. fermo instituitur, ubi carni altera natura opponitur, manifestissime consundit. Vnde nec mirum est, subjectionis a Patre factae sec. carnem Christi, ad majestatem evectam divinam, illic meminisse Paullum, ad Rom. IX. autem silentio eam praeteriisse; quia de naturali perfectione et excellentia summae divinitatis heic loqui instituerat.] Ad altissimum autem constituendum, non tantum requiritur, ut sit super omnia, verum etiam, ut sit talis a se ipso [note: Est et Christus Deus a se ipso, quia eadem, quae et Patris, communicata licet generando, summa divinitate exsplendescit, atque hactenus cum Patre unum est; tametsi illam supremam super omnia naturam non babeat a se ipso, sed per generationem. Ex hac vero origine personali non aestimanda est summa [gap: Greek word(s)] eminentia, sed ipsius essentiae rationibus. Quae cum ita sint, et filius atque Pater, licet diversi sint, unum nihilominus maneant, quod toties Christus ipse repetiit, tum natura Deum esse, tum a nemine quicquam, tanquam inferiorem a superiori, eidemque subjectum, habere, atque ut Deum accepisse, manifestum est.] et natura, et a nemine quicquam subjectum habeat. Adde, quod vox Graeca [gap: Greek word(s)] , tam per omnes, quam per omnia converti possit. Vnde magis constat, Christum non esse altissimum. Super omnes enim, nempe homines, is etiam esse potest, qui non sit altissimus. [note: Vox [gap: Greek word(s)] , sine additamento h. l. occurrens, eo sensu accipienda est, quo alia hunc in modum usurpata adjectiva solent, i. e. neutro. Quem et ipsa Socinianorum Versio sensum expressit, et locus notissimus Matth XXVIII, 18. confirmat.] Et mirum sane esset, Christum, etiam si Deus appelletur, nuspiam tamen vel unum, vel altissimum Deum appellari, quod de patre diserte legitur, nisi hac ratione Spiritus S. indicare voluisset, patrem esse Deum natura, Christum Dei beneficio, ob divinum suum munus, et potestatem divinam. Ex eo vero, quod Christus benedictus etiam appellatur ut Deus pater, colligere, Christum

esse eundem Deum, qui pater est, unum scilicet illum, an ejus sit, qui artes didicit liberales, tibi relinquo expendendum. Equidem, nisi doceas, de solo uno Deo dici, quod sit benedictus, nihil te agere dico.

Iam tertium locum adducis, verba angeli de Iohanne Baptista: Et multos siliorum Israel convertet ad dominum Deum suum, et ipse praecendet ante eum in spiritu et virtute Eliae. Et primum leviter sane rejicis, quod de verbis angeli a nostris dictum est, nempe progredietur vel ambulabit ante illum, nempe Deum, ita accipi posse, quod sit in conspectu Dei ambulaturus, quae phrasis est hebraica, et significat vitam cum vera pietate traducere. Hoc enim admisso, argumentum tuum debilitari saltem necesse est, quod ita verba illa accipit, quasi de praecedendi modo temporis respectu accipienda sint. Nec quicquam refert, quod tu istum modum improprium appellare velle videris. Saepissime enim sensum verborum improprium proprio praestare, et ad rem [note: Scripturae S. fatis comprobatam veritatem aut dogma aliquod revelatum si intelligat, recte haec affirmantur a Smalcio; si vero principia rationis praeceptasque inde animo persuasiones substernat, male h. m. Scripturam ad regulam illam sallacem inslecti, nec ipsi adversae partis Doctores modestiores abnuent. [gap: Greek word(s)] sane [gap: Greek word(s)] et ipse Apostolus, ut principium interpretationis Scr. S. princeps, commendat, sed rationis analogiam nusquam ita cum Fide conjunxit, ut cynosuram credendorum esse jusserit, ut compedes etiam ei injici, si mysteriis patefactis obloqui ausit, districte velit.] accommodatiorem esse, nemo theologorum nescit. Deinde admisso isto verborum sensu, nihil tamen proficis, nisi doceas, non, quod lohannes ante Deum Israelis, et ante Christum praecesserit, sed quod ante neminem alium praecedere debuerit, vel praecesserit, quam ante Deum Israelis; quod sane nunquam ostendes. Alias autem constat, tunc jure dici potuisse, praecessisse ante Deum Israelis Iohannem Baptistam, quando ante Christum praecessit, non quod Christus esset Deus Israelis, sed quod personam Dei Israelis gereret. [note: Etiam haec a Smalcio ad incitas redacto fingi, cum silentium de Legato, in his locis omnibus, quibus ad Christum Esaiae illustre illud vaticinium applicatur, ostendit; tum vero etiam praerogativa, quam Christo ipse Johannes, huic. Prophetico testimonio innixus, ut Domino et sponso Eccl. tribuit, confirmat. Huic enim sola Legati a supremo Numine dignitas constituendae non sufficiebat, quam sane communem utrique fuisse nemo negaverit. Atque hinc ex his vicariis partibus, falso Christo tributis, verum verborum utriusque Prophetae sensum peti haud posse, sed ipsum Christum verum summumque Deum fuisse, ut eum nuncupat, cujus adventum Baptista anteambulo praesignificare, eidemque viam sternere debuerat, inde recte a Vogelio demonstratum est.] Quicquid

enim legato exhibetur, id in eum, cujus legatus est, redundat. Atque ex his verus sensus verborum tum Zachariae tum etiam Malachiae peti potest.

Sed ecce ultimum ais, non obscure Christum innuisse, se Deum illum unum esse, quando se fuisse, antequam Abraham fieret, esset, aut nasceretur, non nude affirmavit, sed asseveratione gemina confirmavit Ioh. 8. v. 58. ubi te statim doli vel erroris accuso, qui ausis affirmare, Christum dixisse, se fuisse antequam Abraham fieret, nec enim Christus dixit, Amen amen dico vobis, priusquam Abraham fieret (ut nunc istud admittam) ego fui, sed tantum dixit, Ego sum. Quae ipsa verba sensum, quem tu Christi verbis affingis, nulla ratione ferunt vel admittunt. Esset enim in Christi verbis talis soloecismus, qualis nullus habetur in universo sacro codice Novi foederis. [note: Esto, nullumque hujusmodi formae loquendi in N. V. reperiri exemplum, coll. tamen ante Apoc. IV. 5. concedamus. At Graecis tamen haud inusitata est, etiam profanis, haec temporum Enallage, cujusmodi passim ab aliis collecta non repetemus exempla, sed unicum jam pridem a Grotio ad h. l. ex Psalmo XC 2., quod ita huic simile est, ut ovum ovo, observatum temeritati Smalcianae opponemus, inque soloecisinis fingendis parciorem de reliquo esse jubebimus.] Quem quidem te observasse video: at quomodo ad illum responderes non invenisti, nisi verba Christi mutares, quod tibi non licere nosti. Solent theologi, dum a nobis ita urgentur, dicere, Christum ita loquendo aeternitatem suam expressisse, et ad id colorandum verba ista Dei, Sum, qui sum, accommodare. Sed jam (ut ex multis paucissima dicam) pueris notum est, aliter Deum locutum esse, nempe, Ero qui ero. Ipsa etiam res loquitur, differre istas locutiones Ego sum, et Sum, qui sum. Haec enim perfecta est, licet figurata, locutio, et significat Deum esse sui similem, in promissis scilicet, ut hac de re eleganter super hunc locum disserit Brentius: illa vero prorsus elliptica est, et semper est adimplenda. Quomodo autem hic adimplenda sit ex v. 12. cap. diserte constat, ex 24 vero et 28. colligi potest. [note: En laudacissimum [perhaps: laudatissimum] hominem, qui, postquam Enallagen praesentis temporis pro Imperfecto aut Perfecto Soloecismi accusaverat, ipse nunc, pro auctoritate et lubitu, in Futurum illud mox convertere non verecundatur. Vt taceam, ad remotiora isthaec asserta neutiquam respicere verbum [gap: Greek word(s)] posse; quoniam ad alia jam disputantes dudum digressi fuerant, et de aetate Christi, atque existentia, recentine an prisca? ipsumque adeo Abrahami aevum antevertente, lis tandem mota erat. Ob arrogatam certe Lucis mundi dignitatem, non nunc demum, sed jam ante, lapidandum, furor sceleratorum hostium jussisset. Qui cum ad haec verba pronunciata, objectioni sane ex asse respondentia, ad extremum erumpat tam subito, tamque vehementer, quis non videat, novum quiddam et proximis dubiis, de aetate Christi injectis, congruens sublimiusque assertum [gap: Greek word(s)] tantae saevitiae ansam dedisse? Plura ex Annott. ad Vogelii orationem repetantur.]

Sed te audiamus disserentem: Judaeorum verba citas: Tu nondum quinquaginta annos habes, et vidisti Abraham, et responsum ad ea Christi

addis, [gap: Greek word(s)] , et hinc concludis, sensum esse horum verborum, vere vobis affirmo, me esse ante, ut ita dicam, fientiam, existentiam, vel nativitatem Abraham. Satis sane frigide, et sine omni probatione. Iam enim ostensum est, Christum ita loqui non potuisse, nec sensum talem admittendum esse, nisi dicatur, Christum aliter locutum esse, quam locutus est. [note: Immo vero rectissime locutus est, uti res ipsa et interrogatio objectantium Christo nuperrimum existendi initium postulabant. Quicquid sit de illa Vogel I in explanatione verbi [gap: Greek word(s)] subtilitate. Supra enim, ita Graecos de existentia atque nativitate, si verbi notionem retineas, loqui, ostendimus.] Addo nunc, valde imperite ex eo, quod Christus respondisse legitur, colligi, eum directe ad id, quod sibi objiciebatur, respondisse. Dantur enim multae responsiones obliquae, quando scilicet interrogationes aut objectiones vel parum sunt appositae, vel, quod majus est, captiosae, adeoque calumniosae. [note: Et apposita erat (si Judaeorum de Jesu Nazareno, mero homine, nuper ex Maria nato, spectes persuasionem,) objectio, et clara atque plana, minimeque captiosa. Quid ergo opus fuerat responsione obliqua? Cujus quoque in ipsis verbis, ex mente Laelii Socini, qui autor est hujus perversissimi obscurissimique sensus, nec vola nec vestigium extat, simpliciorem autem illam interpretationem nostram, et antecedentia dicta, et, cum responsionis planissima usitataeque vocabulorum omnium significationi consentanea sententia, quae subsequuta sunt, facta condocefaciunt. Quorum illa non de eo: Vtrum Jesus Lux mundi esset, nec ne? Sed de recentissima origine atque aetate vix virili, agebant; haec autem apertam blasphemiam, lapidatione dignam, pronunciatam, aut certe ita visum esse Judaeis, arguunt. Quam nisi ex affectata, ut illi opinabantur, divinitate vix exculpes, eamque contra disceptationis materiam h. l. fuisse, si conferas Cap. X. 33-39., inficiari, nisi adversus solem loquaris, vix poteris.] Exempla habemus in hoc ipso evangelio Iohannis cap. 12. v. 23. ubi etiam Christum respondisse legimus, sed certe nimis indirecte. cum enim essent qui ipsum videre volebant Graeci, et hoc curiose ab Apostolis Christo nunciaretur, Christus ita respondit: Venit hora, ut glorisicetur filius hominis. Amen amen dico vobis, nisi granum frumenti lapsum in terram mortuum fuerit, ipsum solum manet, si autem mortuum fuerit, multum fructum affert, et tamen ista responsio plena sapientia, et vere digna Christo fuit. [note: Aliter longe comparata erat haec C. XII. quam nostra Cap. VIII. responsio. Illa enim manifesto de futuro tempore, quo visuri sint Christum Graeci in terris ipsorum inposterum praedicandum, loquuntur, et non tam obliquum videtur responsum illud, quam [gap: Greek word(s)] dicendum. Cujusmodi et sequentia sunt, quibus sola haec adjecta verba: Tunc intelligetis, quae de me dixi, deque exaltatione mea etc. lucem affundunt. At in colloquio Christi cum Judaeis priori nostraque illa, de qua hic disceptamus, responsione, nihil prorsus, quod vel [gap: Greek word(s)] , vel obliquam orationem, aut abruptam imperfectamque, quoquo modo indicet, vel ad futurum tempus nos respicere jubeat, occurrit. Quae aperta sunt [gap: Greek word(s)] coactae et ad praeceptam animo interpretationem attemperatae signa.] Sic etiam versu 34, 35, 36. aliquid habetur huic nostro admodum simile. Cum enim turba Christo objiceret: nos audivimus exlege, quod Christus maneat in aeternum, et quomodo tu dicis oportet

exaltari filium hominis? Quis est iste filius hominis, ita Christum respondisse legimus: Adhuc modicum tempus lux vobiscum est. Ambulate, dum lucem habetis, ne tenebrae vos comprehendant, qui ambulat in tenebris, nescit, quo vadat. Dum lucem habetis, credite in lucem, ut filii lucis fiatis. Christum vero tali responsione hic uti potuisse, adeoque usum fuisse, objectio Iudaeorum, si bene consideretur, docere nos potest. Mera enim erat cavillatio, immo calumnia, nam Christus nec dixerat, se Abrahamum vidisse, nec id, unde id colligi posset. Tantum enim dixerat Christus, Abrahamum exultasse, ut videret diem suum, et vidisse et gavisum esse, vel (nam et hic sensus admitti potest, ut alibi docuimus) Abrahamum exultaturum fuisse, ut videret diem suum, et si vidisset, gavisurum fuisse. [note: Nova detorsio, planissimisque Christi verbis, quibus, vidisse revera diem suum Abrahamum, diserte inquit, e diametro adversa, novoque documento, Smalcium, semel iterumque praesentia et praeterita in futurum convertentem, id sibi licere, quod soloecismum nostris justis de caussis enallagen praesentis pro perfecto statuentibus interpretatur, demonstrans. Quis ergo non indignetur tantae hominis arrogantissimi petulantiae!] Si prior sensus admittatur, qui, licet eum plerique sequantur, non est tamen ita ad rem accommodatus atque alter, non dixit Christus, se vidisse Abrahamum, sed Abrahamum vidisse tantum ait, non se, sed diem suum. Poterat autem Abrahamus videre aliquid, quod re ipsa non erat tunc, cum viveret. [note: Quicquid sit de die alicujus conspecta, quae vix concipi potest, quin simul et hunc, ab illo spectatum spectatorem vicissim suum vidisse concedi oporteat; sufficit in praesenti fieri haud posse, ut, qui conspectus ab altero sit, eo die, quo is natus est, (neque enim alius hicdies intelligi vix poterit) haud existat. Caeterum, quo pacto diem Christi viderit Abraham, nunc non disputabimus, neque enim ad praesens institutum multum id refert nosse aut nescire; hoc tamen certum est et indubitatum, a majori ad minus verisimile h. e. altius et sublimius mysterium, quod non aliud esse potuit, quam existentia ante Abrahamum, Christum progressum esse, eaque asserta lapides in sanctissimum caput suum a lapideis hominibus conjiciendos provocasse.] Prophetarum enim (qualis etiam erat Abraham) erat futura videre ut praesentia. Si vero alter sensus admittatur, quem verba Christi, hebraismo in illis, non admodum inusitato, admisso, admittunt, multo magis Iudaeorum perversitas apparebit. Quid enim verius, quam Abrahamum exultaturum fuisse, ut videret diem Christi, et si vidisset gavisurum fuisset, adeoque non similem futurum fuisse Iudaeorum, qui Christi diem videre nolebant, et tamen Abrahamum patrem suum esse subinde jactitabant. [note: Inepte ad haec Christi verba Hebraeismum, nescio quem, applicari, vel sola h. l. explanate facta quinquaginta annorum mentio commonstrat, quae, si de conditionata quadam visione sermo esset, prorsus non ad colloquium hoc quadraret. Tantum abest, ut haec sententia aliis praeferenda sit.]

Quid vero perversius, quam ei, qui sic loqueretur, ita respondere, quemadmodum Iudaeos Christo respondisse legimus? Quae omnia, et alia non pauca nuper a nostris, et a nobis etiam dicta sunt non uno in loco. [note: Dicta sane, sed neutiquam probata, et sic quoque dicta, atque ad nauseam usque repetita, ut vel ipsos Remonstrantes tam perspicuae orationis, offusis dedita opera nebulis, obscuratae pudeat.]

Iam, quid post nudas [note: Non sunt nudae Vogelii assertiones, sed sermonis clari planique, ex indole nativa orationis, ad [gap: Greek word(s)] Christi ante Abrahamum, nec per decretum, (de quo altum est silentium) sed ipsum [gap: Greek word(s)] , seu existentiam veram atque realem applicationes: quas non nisi veram aeternamque Christi divinitatem, contra Socinianum gregem potissimum, adstruere vel manibus palpari potest.] tuas assertiones adversus nos dicas, expendendum etiam est, ubi hoc praemonuero, non tam tibi curandum fuisse, quid nos de versione loci dicamus, quam demonstrandum, versionem, quam tu cum vulgata sequeris, esse legitimam, et sine intolerabili soloecismo [note: Denuo comminiscitur soloecismum Smalcius, quem jam ante vel unico loco Psalmi XC. diluimus. Legitimam contra versionem esse, si non alia, hac fola tamen ratione solidissime evincitur, quod nostra haec interpretatio interrogationi aut objectioni respondet ex asse, Smalciana autem et verbis ipsis planis et scopo disceptantium Christi atque Judaeorum vim apertam infert.] tolerari posse: sensum vero, quem verba illa continent, esse Christo dignum. Nam, ut hoc praeterea dicam, nonne Christus, isto sensu admisso, talis a vobis fingitur, quales plerique sunt hodie, qui res tractant divinas, qui, cum de re aliqua controversa disputant, id quod est in controverso sumunt, et ita adversarium ludificant? Christo enim homini objectum erat, quod non haberet quinquaginta annos, et tamen Abrahamum a se visum esse gloriaretur? Iam si Christus dixit, se, qua Deus erat, fuisse antequam Abraham nasceretur, nonne terminos et statum quaestionis mutavit, et jure se ridendum adversariis praebuit? [note: Ergone status quaestionis mutatur, si a majori ad minus in dignitate praesertim alicujus hominis contumeliose tractati proceditur? Neque vero insolitum fuisse Christo, vel solus ex Psalm. LXXXII locus adductus Joh. X. 34 36. ostendit. Dignam vero esse Christo hanc ante Abrahamum existentiam, nemo nisi incredulus aliquis Socini discipulus atque dignitatis Messiae verae hostis negare ausit; Quodsi vero a Vogelio ex h. l. Joh. VIII. 58. [gap: Greek word(s)] probante, argumento sane invicto, id quod in controversia est, sumi, uti a Smalcio est factum, dixeris, nae hoc modo per compendium omnem demonstrationem ex firmissimis principiis petitam evertere, et vitii [gap: Greek word(s)] insimulare licebit. Quod utrum sanae mentis hominem, nedum disputandi peritum, arguat, judicent, quibus laeva mens non est, et vel mediocris etiam naturalis Logices cognitio in pretio adhuc esse solet.] Sed nunc id, in quo tibi cum Doctore Frantzio places, videamus. Mirarite, ais, istam versionem et sensum, cui omnes

interpretes favent, a nobis ob solam regulam grammaticam de natura aoristorum infinitorum, qui scilicet temporis definitionem accipiant a verbis, quibus cum junguntur, rejici, et non constare, ais, utrum ea perpetuo obtineat apud eos, qui quam purissime graece sunt locuti; nec deesse etiam in ipso sacro codice exempla, quae habeant contrarium. Ego vero mirari jure possum, te istud ausum fuisse dicere, quod ob solam regulam grammaticam istam versionem et sensum rejiciamus, cum non nescire potueris, nos alias easque gravissimas ejus rei caussas habere, quarum nonnullas in hoc ipso scripto exposui. [note: Quae vero illae fuerint, jam vidimus; non aliae videlicet, quam quod ratio Deum a Deo distinctum, h. e. filium Patri [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] , capere non possit, et Sp. S, id affirmanti toties, credere nolit.] Quamquam et illud, quod de regula sola grammatica dicimus, non est de nihilo. Quae vero tu contra eam affers, certe non multum valent. Prius enim inaniter dicitur, nisi ex auctoribus Graecis exempla diversum testantia afferantur: posterius vero admodum infirmum est. Nam in citato exemplo Iohannis 14. satis manifestum esse videtur, vocem [gap: Greek word(s)] praeteriti temporis pro praesenti usurpari. Hoc enim vocula nunc illi praeposita exigit quodammodo, et ita ratione istius enallages vocem [gap: Greek word(s)] per fiat efferendam esse. Immo hoc ipso magis premi potestis. Nam si tunc etiam aoristum, vel vocem [gap: Greek word(s)] , vel verba [gap: Greek word(s)] , per fiat, vel priusquam fiat, interpretari quandoque possumus et cogimur, quando cum praeterito junguntur, quanto magis tunc id fieri posse et debere censendum est, quando cum praesenti ponuntur? Quod vero ex Psal 90. adducitur, id non est par huic, de quo agimus. Nam aoristi isti [gap: Greek word(s)] diversi sunt ab eo, de quo nunc agimus, et ei similibus, [note: Ingens profecto differentia inter Aoristum primum et secundum! Mirum homines, tanta Philologicae eruditionis opinione tumentes, in tantis rebus tam imbecillibus ratiunculis niti, omnesque alios, quasi qui cornicum oculos soli configant, contemnere.] ideoque isto modo, quo conversi sunt, converti possunt. Praeterea cum de Deo dicere vellet auctor psalmi, eum semper fuisse, esse, et futurum,

eleganter uno tempore praesenti expresso, ad reliqua nempe praeteritum et futurum elliptice accommodari debere, docuit. Vt enim nemo accurate loquendo dicere potest de Deo, tu es in secula, sic cum dicitur, tu es, antequam montes nascerentur, vel a seculis, intelligendum est Deum fuisse, vel extitisse ante creationem montium, et a seculis. [note: Immo eadem prorsus est oratio Christi: Qui de reliquo ad secula anteriora ipsam sui ante mundi existentiam, quod l. c. Psalmi factum est, proferendo progressus non est, quia comparatio adversariorum cum Abrahamo ad hujus eum aetatem revocaverat, hominemque ante Abrahamum extitisse, qui tamen cum Judaeis coram colloqueretur, vel sic satis divinitatis significationem faciebat luculentam.] Qualis oratio prorsus non habetur in loco Iohannis, ut antea docuimus. Quae deinceps adversus Arii sectatores disseris, ea studio praetermitto. Nam nihil ad nos pertinent, qui simpliciter negamus, Christum ante extitisse, quam ex virgine nasceretur. [note: Atque illud ipsum est, quod Vogelio proxime demonstrandum fuerat, non ignoranti, hanc si ostendisset ex l. c. [gap: Greek word(s)] suam, aperte et sine circuitione inde deductam, victas Socinianis, ab Arianismo, eam quoque ob caussam, abhorrentibus, manus dandas nobis esse.] Quamquam et illa non magni sunt momenti aut ponderis. Nam etiamsi non legatur, Christum esse factum aut creatum, hinc tamen minime sequitur, non esse factum aut creatum. [note: Non solum illud hinc consequitur, sed etiam, quando omnia per Christum facta dicuntur, quaecunque facta sint, palam id asseritur; quia his verbis, praeter solum conditorem rerum cunctarum, inclusa sunt, quae facta sunt, omnia. Angelos vero nusquam legi creatos, vix credibile est serio heic affirmare Smalcium, qui, totius exercitus coelorum ambitu comprehendi Script. S. phrasi perquam usitata, quem a Deo conditum esse, in ipsa Creationis historia dictum est, nescire vix potuit. Vt invisibilium thronorum et potestatum etc. creationem per Christum (creationem inquam, non restitutionem, qua neque Angeli boni indigent) Col. I. 16. testatam omittamus.] Satis enim est id aliunde constare posse, quod crediderunt Ariani. Nam nec de Angelis legitur in sacris litteris, quod creati sint, (quantumvis tu contrarium dicas) et tamen creatos esse credere cogimur ob caussas valde urgentes. Quae vero iteras, quod Christus in principio fuerit, et per eum omnia creata fuerint, ea quam falso dicta sint, ex supra dictis satis constare puto. Peroras verba Iohannis recitans: Scimus quod filius Dei venit, et dedit nobis mentem, ut cognoscamus illum, qui verus est, et simus iu illo vero, iu filio ejus Jesu. Hic est ille VERVS DEVS, et VITA aeterna. Sed et vitiose illa recitas, si contextum graecum consulueris; [note: Nihil vitii in hac recitatione haeret, quod ex contextu graeco, si quid praesto fuisset, haud silentio praetermississes Smalcins. Novum ergo hoc puto jactantiae specimen, et lyncei acuminis ostentatio!] et, quod caput rei est nullo verbo doces, verba: [note: Quid opus fuerat haec operose docere, quoniam ad proxime praecedentia pronomina relativa, aut sensu saltim eo usurpata demonstrativa, referenda esse, naturalis loquendi consuetudo exposcit? Hoc vero insuper loco, non ad patrem respici, sed filium, ipse orationis scopus, de quo utrum verus sit Deus aut Messias, disputabaeur, efflagitat. Non de re denique sed persona agi, et genus et [gap: Greek word(s)] cum praecedentibus manifesta evincunt.] Hic est verus ille Deus, ad filium Dei referenda esse:

ad patrem autem ea referri posse, luculenter non uno in loco a nostris demonstratum est: Immo etiam, nec ad patrem nec ad filium, sed ad rem ipsam, de qua antea Iohannes egerat, relata, sensum egregium continere, ex commentario Socini, nuper amplissimo Senatui Argentinensi per me dedicato, videre est. Et haec pauca pro tua oratione, Vogeli, refutanda sufficiant. Quam deinde gratiarum actionem adnectis primum ad Deum directam, ea alio sensua quovis etiam, qui nihil revocet, haberi posset: alteram vero ad Senatum Noribergensem habitam, timor tibi exprimere potuit. [note: Quo in pretio sint hujusmodi, a posse ad esse, ratiocinationes, cum haud ignorarit Smalcius, quem et ipsam gratiarum Vogelii actionem suspectam reddere non puduit, putidum est, denuo illud posse h. l. ingeminari; quando timorem potius haec expressisse, cujus nulla caussa fuit, debuerat probari.] nimis enim eorum erga te benevolentiam depraedicas, a quibus catenis ligatus et in carcerem squallidum conjectus fueras. [note: Caussas, quare in patriam non libere remeare jussi, sed vincti utique retracti sint primipili hi apostatae, multoties jam exposuimus. Nunc denuo, squalidum fuisse carcerem, uti finxit Smalcius, fama a malevolis sparsa, ut mitissime sentiamus, deceptus, negantes et pernegantes, non hanc fuisse [gap: Greek word(s)] caussam, sed curam potius et solicitudinem pro veritate legitima informatione recuperanda, commonemus, et ne ipsum quidem rigorem illum, dormientibus, ut evigilarent, commovendis prudenter adhibitum, gratae mentis confessione indignum fuisse, censemus.] Ego tibi, aut bonam, aut certe meliorem mentem a Deo ex animo precor.

REFVTATIO EORVM, Quae in oratione Joachimi Peuschelii, de sanctissima, ut ille loquitur, Domini nostri Jesu Christi satisfactione continentur.

QVANTA sit utilitas sententiae de Christi persona, qua statuitur, Christum hominem illum, quem Deus ex virgine conceptum et natum, in mundum missum, et in mortem traditum resuscitavit, et ad dexteram suam collocavit; et praeter vel ante eum, neminem alium esse unigenitum Dei filium et servatorem nostrum; quod scilicet per eum vera summi Dei gloria asseratur, et nostrae in ea salutis firmitudo consistat: quanta item utilitas ejus de Christi munere sententiae, qua creditur, Deum absque ulla satisfactione, ex mera sua gratia peccata

nobis remittere, si in Christum credamus, quod scilicet per eam ab omni vitiorum habitu [note: Omissa scil. justitia, quam toties Apostolus per fidem, ut instrumentum, [gap: Greek word(s)] sine operibus testatur, eidemque a peccato liberationi per imputationem et remissionem ad Rom. VI. 22. et alibi virtutis habitum novum, quem in sanctificatione Sp. S. ingeneret, tanquam fructum consequentem subjungit.] retrahamur, et ad veram sanctimoniam, sine qua nemo Dominum videbit, perpetuo extimulemur, plurimis in locis a nostris disputatum est satis fuse. Nunc audiamus te, Peuscheli, quomodo Christi satisfactionem adstruas, hoc est, quomodo probes, Christum pro peccatis nostris praeteritis, praesentibus, et futuris, justitiae divinae, quae peccata non possit non punire omnia et singula, ita satisfecisse, ut id, quod nobis luendum erat, ipsemet luerit, adeoque Deum iratum ob peccata propitium nobis effecerit. Haec enim satisfactionis, quam vos sectamini, natura est.

Primum igitur ais, Christum esse nostrum salvatorem, et ad id probandum satis otiosa [note: Minime otiose locis quibusdam Scr. S. repetitis Christum Servatorem dici probavit, sed parce et breviter Peuschelius. Hoc enim ordine a re ipsa ad modum procedere necesse erat. Quem si neglexisset, haud dubie [gap: Greek word(s)] accusasset eum adverfarius morosus.] quaedam ss. litterarum loca affers. Quin potius ipsam rem agas, et quod probandum fuscepisti, probes. Producis igitur arma militiae tuae, [note: Alia itaque sunt arma militiae Socinianae: Philosophica nimirum, quod fieri sane cum Paullo dolemus et improbamus, transitumque hunc [gap: Greek word(s)] Peuschelium quoque approbare amplius noluisse, gladioque Sp. S. h. e. verbo divino pugnare maluisse laudamus.] ut ais, eaque praecipua. Primum locum habet testimonium Esaiae, in quo dicitur, quod iniquitates hominum ipse (scilicet, Christus) bajulaturus sit. Quid hinc extruis? Christum pecrata nostra portasse non nuda ablatione, sed oner osa portatione, quod Deus in cum fecerit incurrere iniquitates omnium nostrum. Sed inepte portationem, quae fit per ablationem, extenuas, eam nudam appellando. Nullus enim modus est, quo peccata verius portari dici possunt, quam si ita portentur, ut etiam simul auferantur. [note: Hoc si largiatur Smalcius, edisserat quaeso cum suis, quomodo onus illud peccatorum, et ipsorummet quidem delictorum nostrorum non minus quam poenarum, pro delictis impositarum quas nos gestare debueramus, Christus gestarit bajulando, nisi justitiae, aut irae si malit, divinae satisfaciendo, et vices nostras passionibus tantis receptis explendo? Quicquid praeter hunc modum comminiscetur, luculentissimis Oraculorum divinorum testimoniis, tametsi forte ingeniosis Magistri sui persvasionibus et phantasmatibus, non consentaneum esse, eorumque vim minime exhaurire, evidentissime patebit.] Deinde contrarius est tibi

Matthaeus, qui tunc [note: Tunc portasse Matthaeus neutiquam affirmat; etsi Christum tot aegros sanantem eum fuisse, qui nostra crimina, ut [gap: Greek word(s)] portet, idque vel hoc documento demon stratum dederit, non negemus l. c. subinnui. Liberata igitur ab ambiguitate particula tunc, sive pro ratione formali accepta, sive de tempore rectius intellecta, salva res erit.] Christum portasse dolores nostros affirmat, quando morbos abstulit. Vnde constat, tunc etiam dolores spirituales a Christo portari vere, quando auferuntur. [note: Ita est, si de satisfactione in cruce praestita sermo sit; at de habitu vitiorum extergendo si quando loquitur Scr. S. eoque beneficio, quod per sanctificationem nobis obtingit, h. e. altero redemtionis seu mortis Christi (quem solum admittunt Socini asseclae,) effectu, auferri quidem et exstirpari intrinsecus delicta concedimus, sed, caussam praestructam, eamque in ipsa satisfactione exhibita positam, atque justificationem per imputationem antegressam, non negligendam esse, iterum iterumque monemus, Paullumque Rom. III. IV. V. atque VI. capp. haec conjungentem sequimur.] Nec quidquam valet, quod tu ex tuo et Chrysostomi sensu de verbis vel allegatione Matthaei affers, tantum enim rerum nudarum incerta ea est assertio; Et unius Apostoli auctoritas plus valere debet, quam omnium hominum. Sed esto, peccata portare esse onerosam eorundem portationem, num onerosa portatio infert ita onerosam, ut quis poenas luat? [note: At poenas utique luisse, unde pax nobis, placato Numine, redderetur, de Christo testatur Esaias; quando castigationem ipsi, tanquam onus grave, incubuisse, et, quod nobis praestandum erat, exactione rigida ab ipso, [gap: Hebrew word(s)] , requisitum expensumque fuisse, ut officium sustineret piacularis hostiae, pro nobis substitutae, semel iterumque affirmat. Vt restitutionem eorum, quae nos contraxeramus debitorum, patiendo praestitam, et Ps. LXIX. tam dilucide descriptam sileamus, aliaque vicariam maledictionis Gal. III. susceptionem ei tribuentia testimonia omittamus.] nonne satis est ad efficiendum, ut quis dici possit peccata alicujus onerose portare, si occasione peccatorum alicujus [note: Altum de occasione mera in locis omnibus silentium, ubi potius perpetuo ipsa delicta delictorumque, promeritae poenae commemorantur, variis nominibus v. g. dolorum, castigationis, vulnerum, mortisque ipsius, quae peccati stipendium seu poena est haud dubie, expressae. Immo vero cum rerum adsint testimonia, quid opus est verbis?] multa ei mala sint perpetienda, etiamsi poenas peccatorum nullas luat? Esto denique, onerosam portationem peccatorum esse, poenas peccati luere, num idem sunt peccati poenas luere' et pro peccatis satisfacere? nonne peccati poenas is etiam luere dici potest, qui ob peccata alicujus, gravem quidem, sed nec parem, nec aequivalentem peccatis poenam sustinet? [note: Fatemur, eum, qui poenas pro altero luit, non aequivalentem semper, sed aequitate acceptantis temperatam interdum satisfactionem praestare; at qui [gap: Greek word(s)] , subcundo ipsam pro nobis maledictionem, exhibuit, per pretium [gap: Greek word(s)] , ex filii Dei dignitate aestimandum, et quidem [gap: Greek word(s)] , talem haud praestitisse, dicendum est, nisi velimus Scrae S. de Servatore nostro acceptilatione potiora Rom. V. 18. VIII. 4. 1. Petr. I. 17. Hebr. X. 14. explanate docenti praefracto animo obloqui.] Cum vero ais, tam eum legi satis fecisse dici posse, qui obedientiam praestitit quidem, at poenam tamen inobedientiae a lege requisitam subit, quam alius quispiam, qui fecit prius, hoc est, qui activa, quam vocant, obedientia,

quod lex jubet, peragit, primum obscure rem explicas. Ita enim loqui videris, ac si Christus obedientiam legi non praestiterit, sed tantum poenam inobedientiae a lege requisitam subierit, vel saltem ac si quis poenam inobedientiae a lege requisitam subire possit, qui obedientiam non praestitit, quod nimis absurdum est; deinde id, quod maxime probandum est, tacite pro concesso sumis. Christum scilicet poenam inobedientiae a lege requisitam subiisse, quo nihil falsius dici potest. Poena enim inobedientiae a lege requisita est aeterna maledictio. Christus vero eam tantum maledictionem subiit, quae morte quidem crucis, adeoque maledicta, sed tantum triduana [note: Quasi vero aeternitas poenarum pro peccatis propter Deum insinitum laesum luendarum sola duratione contineretur; quae mora tam longa et nunquam finienda non aliunde nisi ex imperfectione delinquentium, luentiumque, cum Deo infinito collatorum, oritur. Personae ergo in Christo Filio Dei praestantia, quam de industria Sp. S. multoties simul cum ipsa [gap: Greek word(s)] commemorata conjungit, id, quod merorum hominum infirmitati deest, supplevit, et infinitam justitiam vindicem, infiniti pretii morte pro toto genere humano ultro suscepta atque tolerata abundantissime explevit. Quae etiam caussa est, cur pro divinitate praedis nostri tam fortiter decertemus, eaque negata in tantas errorum syrtes adversarios praecipites agi, doleamus.] continebatur. Quod nostrum argumentum validius est, quam ut a vobis hactenus everti potuerit.

Progrederis deinde ad ea scripturae loca, in quibus nos Christus redemisse dicitur. At non nesciebas, vocem hanc improprie accipi in ss. litteris plerumque, et nudam tantum liberationem [note: Nimis audacter haec asserit Smalcius, plerumque ita accipi vocabulum praesertim [gap: Greek word(s)] , vel [gap: Greek word(s)] et similium, affirmans; quibus contraria facile, si enumeranda essent Scr. S. loca demonstrari possent. Sed faciamus, ita sumi haud raro Graeca haec cum nomina tum verba, ex origine sua procul dubio pretii quandam expensi notionem complexa, ( [gap: Hebrew word(s)] enim Hebraicum latius videtur patere) inde ne ad reliqua omnia, ubi pretii etiam pro liberatione soluti explanata fit mentio, ratiocinari licet? Taceo ea quoque, quae pro nuda populi Dei in V. T. ex hostium potestate liberatione adducuntur exempla, tametsi hostibus non sit [gap: Greek word(s)] persolutum, aliam ob caussam facta haud esse, quam propter Christi satisfactionem, voluntate jam olim firmatam, et reapse [gap: Greek word(s)] perficiendam; ad quam tota illa V. T. oeconomia respexit.] significare. Supponis igitur vocem emendi, et acquirendi. Sed et ista non majoris sunt momenti. Nam eandem ob caussam, ob quam proprie accepta redemtio non conceditur a nobis, propria etiam emtio et acquisitio non conceditur, quae est, quod nemini quicquam pro nobis datum

sit, quod ad proprie acceptam redemtionem, emtionem et acquisitionem pertinere nemo non videt, et tute non diffiteris. Promittis enim te effecturum, ut cognoscamus, Deum ipsum esse, cui pro nobis pretium sit datum. Rem magnam praestabis, Peuscheli, si id effeceris. Legimus enim, ipsum Deum redemtionis auctorem esse, immo nos redemisse. Quomodo igitur ei pretium persolvi potuit? [note: Aut persona, quae secunda est S. Trinitatis, eademque incarnata, redemtionis officio perfuncta opponatur personae patris et Sp. S., aut Officium [gap: Greek word(s)] distinguatur a Dei Trinunius, inprimis Patris, munere, quo ut Judex hujus universi fungitur, et salva res erit. Deum certe mundum secum ipso conciliasse, non dubitavit affirmare Apostolus 2. Cor V. 19 coll. Col. I. 20. cui, addito vel Senatoris ex Collegio Senatus praestito toti Senatui placamine haud insolito, tutius acquiescimus ajenti, quam omnibus ferocientis rationis, divinam personarum oeconomiam vix primis digitis attingentis dubiis temere in re sibi incomperta, solaque Dei ipsius revelatione nitente, motis.] Sed audiamus te. Deus, ais, est is idem, cui se redemptor et hoc ipso pontifex noster obtulit, testante Apostolo Eph. 5. 2, et auctore epistolae ad Hebr. 9. 14. Sed hic nihil recti dicitur. Nam non hoc ipso Christus pontifex noster est, quod redemptor est. redemtor enim etiam est propter mortem: at pontifex reipsa et perfecte non nisi post exaltationem, propter curam, quam nostri in caelis gerit in administranda nostra salute. [note: Permiscet Smalcius hac ipsa responsione Pontificis munia conjunctim spectata cum redemtionis actu seu expiationis cura, quae primas inter ea tenet, omniumque hinc primo loco praemittenda erat: de qua placatione Dei per sacrificium in cruce peractum h. l. sermo est. Quamvis igitur ad Pontificis officium fateamur pertinere, ut interpellet pro placatis, eaque pars altera sit muneris ab eo, ipsoque adeo Christo, Pontifice summo, administrandi, non tamen ad ipsam expiationem, sed praestitae jam antea applicationem spectat; atque hinc tantum abest, ut Deo sacrificium, tanquam Pontifex offerre, in his terris non potuerit, ut potius, nisi hoc placamentum per mortem antecessisset, alter Deprecationis actus, consequutus haud fuisset. Est itaque Pontifex et propter mortem, tanquam actum hujus officii principem, et propter intercessionem, ut actum consequentem, atque falsum proinde est, hoc ipso Christum Pontificem non esse, quod Redemtor est, quoniam absque hoc actu primario sacrificii piacularis Deo praestiti, uti olim [gap: Greek word(s)] , ita heic [gap: Greek word(s)] ne quidem Pontificis munus animo concipi potest.] Deinde loci Ephes. 5. 2. et Hebr. 9. 14. inepte conjunguntur. In hoc enim diserte dicitur, Christum se obtulisse Deo, et, utaddit auctor, inculpatum per spiritum aeternum; in illo vero tantum dicitur, Christum seipsum tradidisse pro nobis, oblationem et hostiam Deo, in odorem suavitatis. Differunt autem offerre se Deo, et tradere seipsum pro aliis. Hac enim phrasi, tradere seipsum, cum de Christo sermo est, perpetuo mors illius exprimitur: adeoque sine additione vocis Dei, cui se tradiderit,

usurpatur: At offerre se, cum de Christo dicitur, perpetuo actionem significat, quae mortem consecuta est, [note: Ingens temeritas, cui Epistola vel sola ad Hebraeos toties, quoties oblationis fit mentio, reclamat, ita, ut non solum [gap: Greek word(s)] et mortem cum [gap: Greek word(s)] , tanquam synonyma cap. IX. 25. sqq. conjungat et permutet, sed luculentissime etiam [gap: Greek word(s)] , quod in cruce moriendo semel factum sit, actu transeunte, [gap: Greek word(s)] , actu continuato adhuc, distinguat. Quemadmodum etiam in cultu Levitico Hebr. Korban ab ingressu in adytum, nunquam priori hoc nomine designato, distingui consuevit, quam etiam ob rem Eph. V. 2. utraque, et [gap: Greek word(s)] quidem praemissa, illico per [gap: Greek word(s)] explicata, junctim de Christi morte, cum traditione hoc ipso, dum mortuus est et se obtulit, facta, praedicatur.] adeoque phra sis ista nunquam sine addita, vel saltem subintellecta voce Dei, intelligi potest. Addo, quod phrasi tradendi seipsum, res semel facta et praeterita indicetur: phrasi autem offerendi seipsum Deo, praesens etiam exprimitur. Vnde rectissime dicitur. Christum et obtulisse, et offerre se Deo pro nobis: [note: Quid inde? nihil profecto hinc evincet Smalcius, quam, offerre se Christum, eo sensu, quo alias [gap: Greek word(s)] sislere sese usurpamus, quando coram Deo etiamnum apparet, dici quodammodo posse. At hac notione in Ep. ad Hebr. accipi, nondum opinor esse demonstratum; ubi potius actus ille [gap: Greek word(s)] , quam [gap: Greek word(s)] appellatur, atque huic lle, tanquam antecedenti aut antegresse in terris, et quidem in cruce, ubi sanguis piacularis, ut [gap: Greek word(s)] , fusus est, etiam tempore postponitur: quod liquidissime omnium Cap. X. comma 12. coll. c. VII. 27. demonstrat. Vnde simul et vocabuli offerendi notionem, in praesenti argumento, non ex qualicunque Latinae aut Graecae linguae usu, sed stylo, ubi de sacrificiis sermo est, biblico, aestimari debere patet.] at Christum tradere se pro nobis, nemo sanae mentis dixerit. Verba vero, quae sequuntur apud Apostolum, oblationem et hostiam Deo in odorem suavitatis, jam non quid Christus fecerit, sed quam acceptum id, quod fecit, Deo fuerit, docere, satis fuisse a nostris, loco prorsus simili ex epistola ad Philip. [note: Philip. IV. v. 18.] adducto, comprobatum est. Ibi enim iisdem plane verbis recte factum Philippensium etiam commendatur. [note: Ita est: generalis haec phrasis rem omnem per se non conficit; at quando, Christum ad odorem suavitatis suum, quod obtulit, per [gap: Greek word(s)] , sacrificium tanquam [gap: Greek word(s)] obtulisse, Scr. S. inquit, aliam fuisse hujus, ut proprie sic dicti piacularis, nostri loco, sacrificii rationem, docetur.] Vnde constare puto, quam inepte ex his locis colligatur, Christum Deo pretium pro nobis dedisse. Ista enim pretii solutio semel in cruce facta fuisse creditur: haec vero oblatio hodie etiam fieri dicitur. [note: Vbinam? Ne unicus quidem locus Scripturae praesto est, in quo, adhuc se osserre Christum Deo, dicatur. De repraesentatione enim et apparatione coram Deo hic nemo litem movet. Quo sensu autem, et jure, phrasis ista [gap: Greek word(s)] accommodari possit, jam ante observatum est.] Et tantum abest, ut, cum Christus se Deo obtulit, Deo pro

nobis pretium dedisse dici possit, ut potius tunc praemium illi a Deo datum esse dici debeat. [note: Praemium hoc si ut consequens exantlatum obsequium ad mortem usque piacularem continuatum, praeeunte Paullo Phil. II. 9. coll. Luc. 24. 26., non ut promerita merces, spectetur, recte sese habet; modo de exaltatione ad usum divinae Majestatis, Christo ut homini jam ante communicatae, plenarium, sec. eandem naturam, intelligatur. At pretium pro nobis tunc Deo Christum dedisse, etsi repraesentaverit jam datum in cruce, neque nos docemus; Stylo vero scripturae tunc etiam ipsum fe demum obtulisse, negamus et pernegamus.] Tunc [note: Immo vero non tunc demum se obtulit, sed postquam jam ante oblationem illam suam, cum immolaretur per modum cruentae [gap: Greek word(s)] in cruce, obtulerat, Hebr. X. 12. ad dextram Dei, interveniente inter hos actus adscensu ingressuque in sanctuarium seu coelum, consedisse dicitur.] enim cum Christus sese Deo obtulit, immortalis effectus et ad dexteram Dei collocatus fuit. Quia vero, cum tradidisse se pro nobis Christus dicitur, nunquam Dei, cui se tradiderit pro nobis, fit mentio, [note: Nisi frontem perfricuisset Smalcius, vel solus toties inculcatus Eph. V. 2. locus haec eum docere potuisset, ubi Dativus, [gap: Greek word(s)] , utrum cum Verbo [gap: Greek word(s)] , quam nomine, rectius cohaereat aut connectatur, qui constructionis hujusmodi gnari sunt, judicent. Quod alibi vero haec saepius repetita non sunt, in caussa fuit notissima sacrificiorum ratio, quae soli Deo ea exhiberi debere, nemo ignorabat.] pretium a Christo pro nobis Deo solutum esse ne cogitari quidem debet.

Jam quod ais, Nullam realem inter hostiam Christi, et [gap: Greek word(s)] intercedere differentiam, rem dicis ab omni verisimilitudine alienam; dum vero eam sic probas, quia idem quod fuit hostia Christi Deo oblata et ab eo acceptata, simul etiam fuit istud, quod in redemptione nostra intervenit precium, agnosce, quaeso, ipsemet, annon incertum per aeque incertum probare coneris, vel potius, an non sit quaedam in istis verbis nugatio? [gap: Greek word(s)] enim Christi in morte potissimum consistit, quae in hac terra facta est: [note: Inepte tricatur Adversarius in vocabulo Hostia, perinde uti offerendi actum ad [gap: Greek word(s)] , eumque solum, putat rapiendum: cum tamen notissimum sit, hac voce sacrificium ipsum usitate appellari. Quod porro si physice spectes, utique [gap: Greek word(s)] non est, si vero morali respectu seu officii ratione, in quantum vices peccatoris sec. dispositionem Dei sustinet, consideres, quidni et hostiam et [gap: Greek word(s)] sine nugatione dici posse atque oportere constet?] At Christi hostia, (nempe illa expiatoria) non nisi in caelis [note: Hoc vero illud ipsum est, quod gratis, utut sine fronte, affirmatur, refragante tota scriptura, quae hostiam, cum sanguis funderetur, [gap: Greek word(s)] oblatam seu traditam, eoque actu conciliationem factam esse multoties repetit, et consummatum id esse, quod Col. I. 20. etiam Christo Propitiatori tribuitur, ipse Servator Joh. XIX. 30. proclamat. Vt alia testimonia 1. Petr. II. 24. Rom. V. 10. Ebr. IX 24. sq. omittamus.] [quorum typus erant Sancta legalia] fieri potuit, adeoque facta est, quemadmodum etiam Christus prius pontifex noster reipsa nec fuit, nec appellatus est, quam in caelis consedit ad dexteram

Dei. [note: Novum et temeritatis incredibilis assertum, cui Epistol. ad Ebr., quanta quanta est, refragatur; nusquam certe Sacerdotis, seu Pontificis, quod perinde est, summi Jesu Christi munia sacerdotalia coelo includens, sed partim in coelo consequenti repraesentationis actu, cum interpellatione pro nobis perpetua, partim in his terris primario peracta ea fuisse, in ipsa morte suique ipsius victima, docens, nulla prorsus praeparationis merae, quae a Socinianis hic fingitur, et sacrificiis quoque V. T. repugnat, (ubi extra aram ea facta est,) mentione facta. Immo tam clare et dilucide Christum sacerdotem in hoc mundo adhuc viventem et crucifixum appellat Paullus, ut Cap. V. ad Ebr. com. 6. [gap: Greek word(s)] et immolasse [gap: Greek word(s)] , et [gap: Greek word(s)] Sacerdotem sec. ordinem Melchisedech fuisse, caussamque salutis omnibus ad ipsum accessuris, applicatione scil. acquisitorum beneficiorum sacerdotalium jam ante partorum, factam esse affirmet. Quae Cap. IX. iterum iterumque repetuntur, actusque gemini et hostiae per mortem semel patiendo oblatae, et oblatam victimam repraesentandae in coelis, accurate distinguuntur, ambo vero ut sacerdotales, apertissima cum V. T. ministris et victimis comparatione instituta, describuntur. Cap. VIII. autem [gap: Greek word(s)] vel terrenum illum Leviticum umbratilem modum significate, vel peracto sacrificio in terra manere non debuisse, apertissime, ex ipsa corporis cum umbra collatione, constat.] Vnde constat, quam inepte redemtionem, quae facta est per Christi sanguinem, cum eo, quod Christus propitiatio est pro peccatis nostris et Deo se obtulit, conferas. Quanquam ista etiam comparatione admissa, nihil ex eo, quod te juvare possit, colligi potest. Nam nulla oblatio satisfactionem infert; ea vero omnium minime, quae verissima est, ut pote quae in caelo demum facta est. In caelo enim nullus satisfactioni locus est. Ac ita verum manet, si quidem probari nequit. alicui pro nobis aliquid solutum esse, nullam dari proprie acceptam redemtionem, adeoque nec satisfactionem. [note: Inania ergo erunt significantissima [gap: Greek word(s)] pro omnibus sanguine a Christo fuso dati, [gap: Greek word(s)] seu pretii, quo emti simus, multo quam aurum et argentum esse solent [gap: Greek word(s)] exhibiti, [gap: Greek word(s)] per [gap: Greek word(s)] , maledictionis in cruce pro nobis susceptae, sacrificii [gap: Greek word(s)] etc nomina.]

Sed nunc pergis ad verba Johannis: Sanguis Jesu Christi emundat nos ab omni peccato. Quae sane mirum est a te, ad probandam satisfactionem pro peccatis, afferri potuisse. Vt enim me breviter expediam, Johannes in loco citato per peccatum, non peccata ipsa, ut alibi, sed poenam peccatorum [note: De peccatis ipsis, eorumque reatu tam culpae, quam poenae loquitur Johannes illis inquam, de quibus paullo post, confiteri nos debere [gap: Greek word(s)] istas et [gap: Greek word(s)] , ait: quae de poenis tantum interpretari, perabsurdum esset. Caetera distinctione inter acquisitionem et applicationem facile solvuntur.] intelligit. Ait enim eos, qui ita in luce ambulant, ut Deus in luce est, sanguinem Christi emundare ab omni peccato. Eos vero, qui in luce ita ambulant, ut Deus est in luce, jam ab ipsis peccatis liberos esse res ipsa loquitur, cum ista verbis tantum differant, re ipsa vero idem sint. Vnde patet, parum recte hunc locum, cum altero

Heb. 9. v. 14. quo dicitur, sanguinem Christi conscientias nostras purgare ab operibus mortuis, conjungi. Praeterea, quaenam haec est consequentia: [note: Optima sane: Cum enim neque testificatio, neque confirmatio neque viae per sanguinem fusum ad gloriam Christi comparatio, verborum Apostoli significarum expressissimum, ipsum [gap: Greek word(s)] per Filii Dei sanguinem fieri aut factum esse ajentis, exhauriat; quoniam et physicae ex eo puritatis ratio habenda non est: necesse profecto erit, moralem quandam Deum placandi atque remissionem hinc nobis peccatorum, [gap: Greek word(s)] seu [gap: Greek word(s)] , salva Dei justitia, concedendi vim ei inesse. Quam fatisfactionem vicariam et piacularem quando appellamus, hujus emundationis modum, alibi distinctius paullo explanatum, compendiosius enunciamus, Scripturamque, ut par est, ex Scriptura explicamus, atque a violentis Socinianorum sycophantiis, verborum planissimae perspicuitati inhaerentes vindicamus. Quo sensu vero adhuc nos sanguis iste Filii Dei emundet, jam ante dictum est; de instrumento autem applicandae emundationis hujus acquisitae, inque omnem aeternitatem valentissimae, alibi disserendum est. Heic per [gap: Greek word(s)] lucem [gap: Greek word(s)] h. e fidei in Christum, tenebris ignorantiae et [gap: Greek word(s)] passim oppositam, indicari, tribus verbis monuisse satis esto.] Sanguis Christi nos emundat ab omni peccato. Ergo sanguine Christi pro peccatis nostris Deo satisfactum est. Nonne ista scopae sunt dissolutae? Quae hic de loco Levit. 17. inseris, ea postmodum, ubi de illo ex professo agis, examinabimus.

Nunc ex eo etiam, quod Christus pro nobis, seu propter nos traditus, passus, et mortuus sit, docere satisfactionem anniteris. Sed primum te a proposito detinere id debebat, quod eaedem scripturae, quae Christum pro nobis traditum, passum, et mortuum esse asserunt, propter nos eundem mortuum esse dicunt. Nam siloco nostri Christus mortuus fuisset, et id per ea verba, quod pro nobis mortuus est, scriptura indicare vellet, nunquam id diceret scriptura de eadem morte, quod istam sententiam priorem in dubium vocare posset. [note: Quasi vero, quod alibi distincte magis effertur, ut modus paullo pressius definiatur, generatim enunciare haud liceat! Cujusmodi discrimen cum inter phrases hasce existat, quid obstat, quo minus modo hac, modo ista Sp S. uti placuerit?] Verborum enim, propter nos, longe alius sensus esse potest, quam loco nostri. [note: Quae ergo. quando de Christo usurpatur, sententia subsit, vel ex ipsa Servatoris dignitate et officio, vel locis aliis, ubi, quo modo pro nobis mortuus sit, explicatius edisseritur, cognoscere oportet. Qui cum surrogatione [gap: Greek word(s)] , ut [gap: Greek word(s)] , tanta cum efficacia, ac si omnes mortui essent, pro quibus mortem occubuit, 2. Cor. V. 14. Tim. II. 6. et Matth. XX. 28. teste Sp. S. contineatur, ineptissime per speciem, ut vocant generis, seu formulae generalis dilucidatio carpitur.] Quod idem etiam ex eo colligi poterat, quod promiscue scriptura, Christum et propter peccata, et

pro peccatis mortuum vel traditum esse, affirmat, non affirmatura, si pro peccatis, significaret loco peccatorum, quod per se ridiculum est. [note: Ridicula haec sunt, qui ea mentis imbecillitate laborant, ut, rem universe expressam per modum adjectum dilucidari haud posse, non intelligant, vel ea impietate agitantur, qua gentibus crucem Christi [gap: Greek word(s)] esse, jam pridem cum gemitu questus est Apostolus. Hoccine, an illo animi morbo cum Socino suo implicitus affligatur Smalcius, an denique utroque, determinare proclive est.] Sed nunc attendamus, quo modo probes, pro nobis, idem valere, quod loco nostri. Ex tabernaculo, ais, posteriori respiciamus ad prius, hoc est, intueamur sacrificia veteris foederis, et dispiciamus, num de illis dicipossit, quod vice seu loco hominum, quorum peccata inse accipiebant, et pro quibus offerebantur, fuerint mactata. Inspiciamus sane, siquidem ita tibi videtur ex umbra rem ipsam eruere. [note: Ex umbra recte eruitur expiationis, quae per victimam Christi, quatenus [gap: Greek word(s)] , nobis acquisita est, modus, quoniam hactenus ita corpus et umbra concordant, ut haec sola mutuatitia ex corpore, corpus autem sibi insita perfectione plaendi peccatorem cum Deo conciliet, utrinque vero placamentum irae divinae vere praestitum locum habeat.] Affers iterum verba Levitici 17. quae sic habent: Anima carnis in sanguine est, et ego dedi eum vobis super altare ad expiandum animas vestras. Ipse sanguis est pro anima expiatio, vel ipse sanguis expiat animam. Hinc tria iterum otiose ponis. Quid enim ad rem facit, 1. quod vita pecoris sit in sanguine, et 2. quod Deus constituerit ut pecus occidatur, in hunc finem, ut expientur animae illorum, cum probandum est, pro hominibus aliquid factum esse, significare, vice vel loco illorum factum id esse; [note: Id vero demonstravit Peuschelius, quando animam pro anima l. e. a Deo postulari docuit; alibi vero multories pro [gap: Greek word(s)] adhibitum [gap: Greek word(s)] in Levitico adhuc evidentius ostendit.] etiamsi tandem scriptum extaret, pro hominibus id factum esse. Sed praeterea, quae haec est probandi ratio, ex loco, ubi, vi hebraici textus, non habetur quicquam de re pro aliquo facta, probare velle, quid verba pro aliquo significent? Sic enim tantum verba habent, et ego dedi eum ad expiandum animas vestras. Sanguis enim animam expiabit. Quid etiam ineptius dici potest, quam cum legitur, sanguinem expiare animam, dicere, hoc idem valere, ac si scriptum esset, sanguinem pro anima expiare, [note: Coecus fuit, aut impius Smalcius, qui, cum explanatis verbis l. c. Lev. XVII. 11. addatur; Ego dedi vobis sanguinem bestiarum, ut pro animabus vestris expiationi inserviat etc. haec vel oscitantia abreptus non animadvertit, vel, dedita opera, verba Mosis male in latinam linguam convertit, immo pervertit. Pro alio certe ad expiationis usum dari, idem esse, quod loco ejus immolandum concedi, praeter confessionem peccatorum, cum manibus rei, et sacrificium pro se offerentis, impositis, editam, ipsa particulae [gap: Greek word(s)] notio in hunc sensum perfrequens et rebus ipsis consentanea, alteriusque dilucidioris [gap: Greek word(s)] non minus creberrimus usus evincit. Vt proinde caussae nihil habuerit Smalcius, cur sanctissimam de satisfactione J. C., pro nobis victimae piacularis facti, doctrinam opinationis exili titulo contemtim, suoque haud dubio, quod expertus jam novit, malo, eapropter, immo universe traduceret.] et rursus pro anima idem esse, quod loco animae? Videat

igitur, cui oculi mentis non sunt eruti, quibus ista de satisfactione Christi fundamentis nitatur opinatio, ego nunc aliud prosequor.

Ad multa, quae a nostris sparsim dicuntur, elevanda, aphorismos annectis, qui quanti sint momenti, operae precium est expendere. Dicimus primum, necesse esse, ut omnes articuli fidei in ss. litteris expresse extent. Tu id necesse esse, negas, triplici motus caussa: 1. quod hoc nullibi in ss. litteris dicatur. et 2. quod sufficiens ratio rei istius a nemine proferatur. 3. et a nobis ipsis in doctrina de fide, de modo salutis per Christum partae, et aliis religionis punctis similibus, contrarium non leviter stabiliatur. Prima hic nominari non debuit. Nec enim necesse est, omnia in ss. litteris extare, quae vera sunt: sed satis est, ea sic se habere, aliunde [note: Vnde vero? Ex revelatione, an ratione? Edisserendum id fuerat clarius. Ad illam, quo minus credamus, hanc assertionem respicere, in caussa est, quod neque hic, neque alibi locum ex Scr. S. produxit antagonista. Haec vero, in praesenti argumento, quanti sit habenda, multoties jam ostensum est; etsi, neque inde id, quod perperam jactitatur, demonstrari posse, certum sit.] constare. Hac ratione Pontificii recte vos premerent, qui dicitis, Missam non esse sacrificium pro peccatis vivorum et mortuorum, quum id nuspiam in ss. litteris dicatur. [note: Immo satis perspicue, Missam non esse sacrificium proprie sic dictum, in Scr. S. dicitur, quoties, unico sacrificio [gap: Greek word(s)] consummasse Christum omnes et omnia, dicitur. Eodemque etiam modo per legitimam pronamque consecutionem articulos fidei necessarios cognitos esse sufficit.] Altera injuria nobis objicitur. Probamus enim id, quod affirmamus, dum dicimus, ea, quae ad salutem praecise sunt necessaria, ita comparata esse debere, ut omnes, etiam simplices, ea capere possint, cum nemo sine scientia eorum, quae ad salutem praecise sunt necessaria, servari possit. [note: At horum quoque omnium ex Scriptura cognitionem, sive [gap: Greek word(s)] dictorum, sive per facilem et naturalem consequentiam ex clarissimis Scripturae S. verbis deductorum, hauriri posse, indubitatum est, ut nec simpliciores, qui ratione utcunque pollent naturali, de obscuritate conqueri possint. Difficiliora autem cognitu esse. quae nostri pro necessariis venditant, dogmata, temere magis a parte adversa affirmatur, quam probatur: praesertim si de rebus ipsis, non vocabulis compendiosis et subsidiariis, disquisitio instituatur, quorum circa illas fides communis omnibus occupata est; haec scholis et Theologis [gap: Greek word(s)] commodiorem relinquit.] Quam rationem tu quidem vellicas, sed frustra. Immo te ipsum jugulas, dum ais, id verum esse de illis, quae difficiliores sunt, et longiori disquisitione,

adeoque acumine opus habent. Tales enim sunt pleraeque, quas vos ad salutem tamen necessarias esse creditis. Vt, in una numero essentia plures esse personas; vel, tres esse, quorum unusquisque sit Deus, nec tamen tres esse, Deos, sed unum esse Deum: Christum ab omni aeternitate ex essentia Dei patris generatum esse, generari, et generandum esse in aeternum. In Christo duas esse naturas, quarum altera sit persona, altera nescio, quid, nam nec persona est, nec accidens: et tantum abest, ut, quantumvis longa disquisitione accedente, intelligi ea possint, ut tandem dicere necesse habeatis, ea credenda esse, etiamsi intelligere non possimus: et vulgus hominum, licet jam a non paucis seculis doceatur ista, tamen sponte sua fatetur, se ea non capere. [note: Haec ad invidiam clarissimae, si revelationem consecteris, de Christo [gap: Greek word(s)] doctrinae movendam perperam effutiit Smalcius. Quotusquisque enim est, qui non capiat, aut intelligat, Christum Deum esse et hominem, una persona geminam hanc naturam, quarum illa, natura [gap: Greek word(s)] , seu ipse potius [gap: Greek word(s)] , hanc, humanam puta naturam assumtam, [gap: Greek word(s)] , hoc est, personaliter sustentet, complexum; etsi modum de reliquo, unionisque illius personalis rationem distinctam ratio non comprebendat, sed tanquam [gap: Greek word(s)] , quo nomine ab ipso Sp. S. insignitur 1. Tim. III., admiretur.] Quod idem etiam evenit in hoc satisfactionis articulo. Non enim sine longa disquisitione assequi aliquis id potest, quod Christus Deo pro universis universi mundi peccatis satisfecerit, cum nimis multa obstent, [note: Quae qualia sint et quam levia, jam ante audivimus, et multis modis d scussimus. Nunc longe ea intricatiora esse, quam quae nostri de vicaria Christi propitiatione e clarissimis Scr. S. verbis docent, paucis addimus.] quae istam opinationem non admittant. Vnde constat, necesse esse, ut ea, quae ad salutem praecise sunt necessaria, ita sint comparata, ut quivis ea, sine ulla disquisitione, dummodo mentis sit compos, capere possit. [note: Applicentur haec ad nostrae Ecclesiae doctrinam simplicem, et non tam per disquisitionem longam, quam verborum perspicuitatem obtutui cujusvis; cui sana mens est, propositam; et facile, spondemus, hanc quoque Smalcii regulam in ea quae modestiores e nostris necessaria creditu esse statuunt, convenire apparebit.] Quae vero ejus sunt generis, ut ab homine sacrum codicem assidua manu volvente, quaeque in illo scripta reperiuntur, in timore Domini sedulo perpendente, nec non et opem divinam anxie petente, intelligi tandem possint, ut tute scribis, ea ad salutem non praecise necessaria, sed utilia tantum, et potius ad religionem [note: Ad peritiam forte sidei, dicere voluit, non ipsam fidem constituendam; etiamsi ad explicandam, firmandam defendendam, illustra dam etiam esse, nemo neget. Religio latius patet, quam fides.] quam ad salutem pertinere censenda sunt. Adeo, ut jure dici

possit, non eo fine potissimum ss. litteras legendas, ut quae ad salutem necessaria sint discamus. Haec enim semel audivisse satis est. Sed ideo tantum leguntur, utin iis paucis, quae ad salutem necessaria esse scimus et credimus, confirmemur; ea vero quae ad salutem utilia sunt, quorum infinitus prope est numerus, quotidie magis magisque, quisque pro captu suo [note: Ita tamen, ut in his quoque multa sint, quae, ut fides consistat, negare haud licet temere; non tantum, si contra conscientiam novaturienti ac petulanti animo id fiat, sed etiam ne primaria illa fidei capita, sine quibus aut fides existere nequit, aut Ministerium Ecclesiasticum, quo minus officio suo satisfacere possit, impeditur, labefactentur. Vnde errores, quos vocant haud paullo leviores, quam qui haeresin pressius dictam gignunt, secundi ordinis, uti b. Dürrius noster appellare consuevit, oriuntur. Quae monere visum est, quia nimis jejune et exiliter de his noster disputat.] addiscat. Jam tertium quod affers, plane falsum est. Quantumvis enim nos ab aliis in doctrina de fide, de modo salutis per Christum partae, et aliis religionis punctis [note: Modum inprimis percipiendi istam gratiam per Christum partam per Fidem tantum, sed recte explanatam, et cum sanctitate vitae atque operum, contra Sp. S. mentem, hanc ab illa perpetuo, ut consequentem distinguentis, neutiquam, ut Socinigrex solet, commixtam. Quae profecto tam necessaria sunt, ut ex ignorantia illius modi et repudiatione proxime tristis pernicies totius syangogae Judaicae, paucissimis exceptis, nata sit, et Antichristianismi etiamnum animam spiritumque infelicem, quem trahit, in his erroribus quaerendum esse, palam sit. Et tamen haec leviora esse censet Smalcius? quae inter praecipua Gal. V. 4. coll. comm. 9. numerat Paullus. Nempe et Racovia Romam olet et ubi non placet, odit.] similibus diversum sentiamus, et hactenus ea vera esse, non sine successu [Deo est laus [note: Conf. cum hac benedictione Dei Psalmus X. comm. 3.]] comprobemus: nihil tamen eorum ad salutem praecise necessarium esse statuimus, et haec caussa est, cur omnes, qui hacin re a nobis dissentiunt, si nihil aliud obstet, quod salutem concernat, [note: Quidnam vero obstat? Sola haud dubie obedientia, praeceptis Christi, quae perfectiora ac nova insuper finguntur, praestita. Ita scil. ut Socinismus vel tandem in Naturalismum, exemplo Christi ntcunque, et, ad modum Socraticae disciplinae, dilutum desinat. Cujusmodi vitium jam pridem in Pelagianismo, qui totus a Socinianis sua jam civitate donatus est, Enarrat. in Joh. b. Phil. Melanchthon notavit.] pro fratribus agnoscamus, non agnituri, si id, quod tu de nobis affirmas, persuasum haberemus.

Secundus aphorismus accurata etiam eget censura. Vt enim verum est, quod dicis, a via regia in scripturae interpretatione temere non esse declinandum, ita valde dubium est, [note: Quidni? Regium namque in hujusmodi argumentum non est, quod elegans et ornatum dicitur, quo Tropi verborum et flosculi sententiarum referuntur, sed nativa significatio, quae et princeps jure meritoque audit. Hoc enim sermonis indoles, phaleris fucoque opposita, efflagitat, et Scripturae S. simplicitas cum scopo docendi etiam simpliciores, quos inprimis sapientes reddit Ps. XIX. 8. sq., exposcit. Aliud postulat admittitque genus loquendi Prophetarum stylus.] an via regia sit sensus scripturae litteralis

et proprius, ut tu assirmas. Qui enim nescit, dimidium fere ss. litterarum esse allegoricum et figuratum, is theologi nomen tueri nullo modo potest. Cum Christus sermones tales affectasse [note: Ita tamen, ut, quae ad diligentiam inquirendi Judaeorum periclitandam hoc modo, inter Judaeos perquam trito, ac proinde faciliori, proposita sunt, vel illico interrogantibus explanaret, vel alibi clarius et evoluta magis repeteret, ab Apostolis deinceps e tectis, quasi mira perspicuitate sine ullo involucri genere nota et, ut pueris, veluti praemansa, ulterius inculcanda: ex quorum scriptis summa potissimum mysteria ad oculum demonstraria nostris solent.] quodammodo videatur, et diserte alicubi dicatur, eum Dei consilio os suum in parabolis aperuisse, et abscondita ab origine mundi enarrasse. Vnde etiam virorum in Ecclesia insignium omnibus fere aetatibus libri extant de tropis ss. litterarum, quibus vix aliquid utilius [note: Ad loca v. g. poetica aut prophetica, ubi styli potissimum locum habet granditas schematibus expolita, et ob graves caussas usurpata, Rhetorum has observationes si applices, recte haec congruentia dicuntur: ubique vero talia, ubi styli etiam rationes ea nec postulant nec permittunt, crepare ineptum est, et hominem arguunt, qui ita sentiat, sine caussa obscuram orationem reddentem, quam planam et claram esse, ipse dictionis tenor nativus sua luce, qua radiat, demonstrat.] cogitari potest. Quod vero addis, non esse recedendum etiam a communiori sensu, ridiculum sane censeri potest. Vnde enim constat, quid sit communior ille sensus. Nam si quod tu cum tuis sentis, communiorem sensum appelles, nonne te ridere possunt omnes, qui tibi adversantur? et jure quidem. Nam et vos jure rideretis alios quosvis, si communiorem sensum eum appellarent, quem ipsimet sequuntur. [note: Calumnia haec est. Neque enim ex sensu animo nostro praeconcepto eum verbis Scripturae inferimus, ut Sociniani solent, ad systema Theologiae suae a mysteriis liberae (quod [gap: Greek word(s)] erat ejus extruendae,) dicta et verba Oraculorum divinorum, quemadmodum supra Smalcius ajebat, accommodantes; Sed propositum pia et simplici veneratione, fide que sincera sumimus accipimusque. Qua via id, quod in Theologia tutum est, quam maxime contineri. tam diu persuas sumus, dum contraria solidis argumentis stabiliantur.] Porro ipsemet hunc aphorismum destruis, et nos egregie excusas, dum addis ea verba: nisi evidentes suppetant rationes. Hoc enim nemo se non facere credit, et nos id semper [note: Ita est; si rationes ex principiis philosophiae seu rationis noster intelligat, quas potiores esse revelatione, inprimis Smalcio, non injuria toties conquerimur. At hujusmodi rationes, nisi forte eas excipias, ubi haud commentitia varii generis rerum permixtarum, sed meridiana luce clarior contradictio locum habeat, neutiquam intellexit Peuschelius; utpote qui ad fidei potius analogiam, et Script. S. testimonia, alibi occurrentia, et cum locis obscurioribus, per justum [gap: Greek word(s)] , componenda respexit. Quo sensu evidentissimas etiam in revelatione demonstrationes dari, et quod videamus, claris verbis a Deo revelatum esse, credendum nobis esse, non male contra Maresium defendit, in Theologia pacifica, acutissimus Wittichius.] accuratissimo observare jure videmur gloriari

posse, nec contrarium unquam a vestris probabitur. [note: Immo toties jam probatum a nostris est, quoties etiam in simplicissimo orationis genere non aliam ob caussam, quam quia rationis principiis mysteria non omnino congruunt, (a quibus tamen, quod mysteria sunt non possunt non discrepare seu disconvenire) tropos a Socinianis perperam confingi, et sermoni lucuiento affingi, ostensum est. Tale quid etiam illud est, quod absque hujusmodi etiam caussa, scepticorum illud refugium: Potest ita explicari etc. quasi hoc in Hermeneutica etiam profana sufficiat, obtendunt.] Non necesse est autem, rationes semper esse evidentes, sed satis est esse veras, quanquam studendum est, ut, quantum ejus fieri potest, quam evidentissimae [note: Aut ludit ambiguo hoc vocabulo, et evidentiam rei seu idearum, et testimonii denotante, antagonista: aut per veras intelligit, quae sunt syntagmati artificiose, aranearum ut telae solent, a Socino demum post crassiores Serveti ductus, texto consenteneae. Huic enim accommodanda esse omnia, alibi nec profiteri veretur noster.] afferantur. Quae vero sequuntur verba: eaque non ex ratione, quae mensura fidei nunquam esse potest aut debet, sed ex eadem scriptura petitae, quam inepte sint dicta, expendat cordatus lector. Vtut enim optimas esse rationes, quae ex scriptura petuntur, confiteamur, alias tamen, quae ex ipsa ratione petuntur, repudiandas minime esse jure contendimus. [note: Neque nos rationes ex ratione petitas, et justo loco positas spernimus; Sed quisnam coetus, nosterne, an Socinianus eas obsequio fidei subjiciat, aut praeferat, judices, quoscunque velint adversarii, a partium studio alienos, deposcimus. Quo jure vero id fiat, ipse Sp. S. docet, quem jussisse equidem [gap: Greek word(s)] in Scr. S. lectione, et ut [gap: Greek word(s)] nos [gap: Greek word(s)] saepius novimus; at vero eundem fidei imperium tribuisse, rationique in revelatis divinitus derogasse, ex 1. Cor. II. 14. et 2. Cor. X. 5. bene etiam scimus.] Ratio enim recta Dei donum est, et aliqua in re religionem ei contrariam [note: Etiam nostratium eadem mens est, qui, cum unicam veritatem interprete Grauero profiteantur esse, et Hoffmanni duplicem illam veritatem, ambiguitatibus vocabulorum revera obvolutam, (sic enim inspecto Hoffmanni opusculo deprehendi) rejiciunt, eamque ob rem, nuper admodum, rationem contradicere reapse mysteriis, neque ullatenus conciliari cum illis posse, in Apparatu quodam litterario defensum esse, mirati sumus. At, ex principiis rationis mysteria hinc dijudicanda esse, nequaquam existimamus, sed justis limitibus, intraque ambitum rerum finitarum atque creatarum (ubi multum etiam adhuc est, quod ignoramus,) coerceri volumus. Ipsam vero Scripturam esse rationem, nisi ab attendentibus ad verba, ad quae etiam Christus nos jussit [gap: Greek word(s)] , intelligi posse putet Smalcius, incommode saltim dictum arbitramur.] esse, doceri potest minime; immo sacra scriptura ipsa est ratio. Vndecunque igitur ratio sumatur, modo sit evidens vel saltem vera, pro legitima, et dummodo ss. litteris non contradicat, [note: Ergo litteris sacris primas deberi fatetur adversarius; quem pariter in singulis controversiis hujus asserti memorem fuifse, optandum erat. Parum autem abest, quin ipse, undecunque ratio sumatur etc. h. l. affirmans, sibi ipsi contradixerit.]

sufficiens censenda est. Christus resurrectionem demonstraturus ex verbis Dei, Ego sum Deus Abrahami, Isaaci, et Jacobi, quanam, quaeso, ratione usus est? Vtrum ex ipsis ss. litteris petita? certe minime. Nuspiam enim legitur in scripturis, Deum non esse Deum mortuorum sed viventium, et tamen ratio Christi, ex ipsa ratione [note: En sophistam! qui cum antea de principiis rationis seu regulis, axiomatibus et thesibus, unde aliae conclusiones deducuntur, locutus esset, jam subito haec ad consecutiones applicat: de quibus aliter profecto, quam istis, sentiendum est, nec fundamenta cum instrumentis demonstra tionum theologicarum confundere decet.] desumpta, firmissima est. Paulus probaturus in illis verbis: Subjecit ei omnia sub pedibus ejus, Deum non includi, dicit manifestum esse, quod excepto eo, qui illi omnia subjecit, ratione satis firma, non tamen ex ipsis ss. litteris, sed ex ipsa ratione, [note: Rectius per rationem, qua firmiter, eum, qui alteri omnia subjecit, ab ipsa subjectione illa, passiva quam vocant, eximi concluditur. Caeterum, Patrem filio omnia subjecisse, ex ratione innotescere, non autumo, tam impudentem fuisse Smalcium, ut statuerit.] idque non satis clare deprompta. Et non aliter rem se habere, quivis confitebitur, qui ss. litteras diligenter legere voluerit. Importune autem illud obtruditur, rationem fidei mensuram esse nec posse, nec debere. Quasi vero id mensura fidei dici debeat, quod cum fide tantum convenit, et fidei non dominatur, sed perpetuo ancillatur. [note: Ita quidem universe Smalcius h. l. non male docet; Sed ubi ad rem ipsam et singulares quaestiones de Deo Christoque accedendum, quam egregie patiantur rationem revelationi ancillari Sociniani, infinitis documentis constat.] Mensura fidei est revelatio divina in verbo ipsius, praesertim vero in Evangelio proposita, quae omnem quidem rationem superat, at eidem nullatenus adversatur, sed perpetuo cum illa conspirat. [note: Conspirare h. l. Smalcio idem est, quod ex asse convenire, ut neque, quod supra rationem sit, quicquam remaneat. Quam Theologiam nuper Anglus aliquis, Smalcii similis, Evangelium nudum h. e. omnibus mysteriis exutum, et in Philosophiam paullo magis dilutam conversum impie appellavit.] Et hinc apparet, quam otiose sunt illata ista: secus si fiat, fidei Christianae rectitudinem mutilatum iri: et perpetuis nos dubitationum ventis circumferendos. Jam enim ostensum est, Christianam religionem, si non potiori, saltem bona ex parte, in sensu allegorico et figurato fundatam esse, [note: Falsissima haec sunt, si ab [gap: Greek word(s)] crebriori, etiam in Evangelicis scriptis occurrente, discedas, et credenda sane omnia, si non ubique, in scriptis tamen Apostolorum, et potiori sede, verbis propriis et simplicibus efferri ac doceri, manifestissimum est.] et rationes,

quibus tum Christus tum Apostoli usi sunt, aliunde etiam interdum saltem quam ex ss. litteris petitas. [note: Aliter Paullus Act. XXVI. 22. Immo et ipse Christus, qui, cum Sadducaeis disputans, non nisi ad Scr. S. provocavit.] Et certe praestat, prudenter in omnia ss. litterarum dicta inquirere, et an figuram aliquam, sive ea sit allegoria, sive metaphora, sive metonymia, contineant, dispicere, et ita tandem verum earum sensum eruere, quam in litterali et proprio, et, quod ait Peuschelius, communiori acquiescere, [note: Vtcunque forte res sit, sive morum honestas, sive fidei veritas, sive denique ratio arrogans et superba, quae Socinianorum solet esse latibula hujusmodi quaerendi caussa, jubeat. Hoc vero illud est, quod nostri, suffragantibus cum linguarum omnium indole sanioribus cunctis, aegre ferunt. Tutius, nisi priores rationes caedemque genuinae obstent, verbis planis et perspicuis inhaerent, qui doctam etiam in divinis cum Paullo ignorantiam profitentur, et, Deum talem esse, qualem nos fateamur, investigare non posse, id ubi ipse testatur, credunt. Certe, si licet tropos pro lubitu fingere, non erit Script. S nisi arundo a ventis agitata, aut vertumnus aliquis, ut olim L. de Serv. Arbitr. scripsit Lutherus, ita nunc quoque repetendum esset.] et ita in varios, eosque absurdos errores, seipsum praecipitem agere.

Tertius etiam aphorismus, subordinata se mutuo non tollere, sed saepius ponere, ideoque ab unius inclusione ad alterius exclasionem bonam non dari consecutionem, verus quidem est, sed non ostensum, subordinata illa esse: Christus pro nobis, (quae verba injuria omisit Peuschelius) paslus est, ut [note: Pessime haec, quae Participii forma ( [gap: Greek word(s)] )e Petro efferuntur, per particulam ut explicantur, quae, ut mos fert omnium prope linguarum, inprimis vero Graecae, per et rectius reddenda erant, ut, et vicariae satisfactionis et exempli subministrandi genuinae patientiae finem fuisse passionis Christi, doceretur. Quod etiam [gap: Greek word(s)] praecedentis commatis, ( [gap: Greek word(s)] ) subindicat, et scopum geminum fuisse, cur ita pateretur Christus, principem alterum, alterum secundarium, significat, et subjuncta uberior vicariae pro nobis mortis toleratae, proque alienis delictis passionis tam dirae in cruce exantlatae explicatio confirmat. Quae caussa, quoniam aerumnarum, quas Christus, ut sponsor noster, sustinuerit, magnitudo longe superet et qualescunque servorum calamitates ab iniquis heris illatas, non tantum efflicacissime patientiam adversorum promovere poterat, sed etiam ipsam crucifixionis Christi plenam rationem penitus exhaurit, et, ne quis in unico illo secundario fine hareret, h. l. addenda fuerat. Quam etiam ob rem alibi ut plurimum, primario commemorato, accessorius iste, cui institutum Petri in hac consolatione ansam dederat, prorsus omittitur.] relinqueret nobis exemplum cnnstantiae, patientiae: Ergo non ut pro peccatis nostris satisfaceret. Nam, si Christus pro nobis, hoc est, vice nostri pro peccatis nostris omnibus, tam praeteritis quam futuris, satisfecit, nonne ipsa res loquitur, frustra a nobis requiri, vi passionis et mortis ejus, ut peccatis mortui justitiae vivamus? [note: Immo res ipsa loquitur, eos, qui per Christi sanguinem cum Deo placato conciliati sunt, praeter beneficium creationis, per hanc gratiose susceptam a Christo et inter tot perpessiones pereactam [gap: Greek word(s)] h. e. jure redemtionis multo magis Domino huic tam benigno et evergetae ad perpetuum obsequium obstrictos, et ne quidem amplius sui juris, sed quasi soldurios ejus esse, qui non sibi, sed ad nutum et arbitratum hujus tanti tamque dulci nos beneficio justitiae suae donatae afficientis Domini, ut Paullus testatur 2. Cor. V. 15., in solidum vivant, eidemque per omnem vitam liberati gratae mentis instinctu quicquid agant, habeantque virium ad urnam usque consecrent. Quae multoties etiam in ipso Codice divino Ps. CXXX 4. XXII. 27. et 31. sq. Es LIII. 10. sq. coll Ps. CX 3. Luc. I. 74 Rom VI. per tot. Hebr IX. 14. XII. 28. 1 Petr. II. 21. Tit. II 14. et Luc. V. I. 40. sqq. cumprimis luculentissime demonstrantur: tametsi animo non servili, sed filiorum amorem substruente obedientiam hanc fieri debere, itidem diligenter inculcetur.] Contraria

enim prorsus sunt, pro peccatis alicujus omnibus morte Christi satisfactum esse: et, mortem Christi in eum finem factam esse, ut nosmet ipsi peccatis moriamur. [note: Ita esset, si nobismet ipsis sanctitatis studium, ad mortem usque porrectum, et, si ita serret divina voluntas, morte quoque, ut habetur Hebr. XII. 3. sqq., obsignandum, tanquam satissactio aut meritum injunctum esset. At hunc in finem, non tantum nusquam docet Sp. S, id Christianos decere, sed etiam, si quis cum Christi merito et justitia, unice coram Deo ad justificationem valente, vel conjungat, cum gratia Dei Evangelica Christique participatione excidere, asseveranter Gal. V. 4. ait. Quae vero genuinae sint universae sanctificationis, ut fructus consequentis, ipsorumque adeo bonorum operum in via ad falutem plenam contendentibus necessariorum caussae, non opus est, ut h. l. repetamus; quoniam passim, praesertim 2. Petri I. 3 sqquelonga serie enumeratas, et satis superque definitas esse constat.] Jure igitur isti rationi multum tribuimus, et vos, quomodo nos refutetis, nunquam estis inventuri.

Quartus aphorismus, quaedam esse in typo, quae non sunt in antitypo, et vicissim, quaedam esse in antitypo, quae non sunt in typo, et satis esse, si conveniant typus et antitypus in re, utut in modo rei discrepent, quantum vis sobrio sensu concedi possit, nihil tamen caussam Peuschelii, et aliorum in justificationis negotio juvat. Dummodo enim firmum stet, in re typum cum antitypo convenire debere jam id quod volumus, obtinuimus, et omnes adversarii caussa ceciderunt. Miror autem Peuschelium in re tanti momenti, tam brevem et obscurum fuisse. Nam si, quid velit, latius exposuisset, et exemplis illustrasset, statim ad oculum apparuisset, quam otiose iste aphorismus appositus sit. [note: Quae caussa fuerit, cur hunc quoque Aphorismum inter caeteros, ubi de sacrificiis typicis et Antitypico Christi actum erat, adduxerit in medium, si nescivit Smalcius, aut dissimulavit non potuisset eam compendiosius investigare, quam si b. Wolffg. Franzii de Sacrificiis Tract. integrum, ipsissimis Smalcii naeniis oppositum, consuluisset, superiori A. 1616. primum in lucem datum: in quo, quam non otiosa fuerit haec Peuschelii commonefactio, Dispp. omnino XX. ostenditur.]

Non minus etiam otiosus est quintus aphorismus: immo calumniae aliquid in se continet. Nec enim nos loca scripturae, quae gratiam et misericordiam Dei in Christo nobis exhibitam commendant, opponimus

aliis, quae nos per Christum, vel, per ejus sanguinem ut [gap: Greek word(s)] redemtos esse insinuant, quod nobis affingit Peuschelius: sed loca de gratia et misericordia Dei in Christo nobis exhibita, opponimus sententiae Peuschelii, et aliorum de redemptione per sanguinem Christi facta, quae est, quod per sanguinem Christi pro peccatis nostris satisfactum sit. [note: Quo sensu [gap: Greek word(s)] proprie dictum, (quippe ut [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] , quam aurum sit et argentum, a Petro descriptum,) appellet. h. l. sanguinem Christi, illico ab ipso Smalcio cum stupore audiemus. Nunc misso hoc fuco, iterum iterumque repetimus, gratiam illam Dei, quae in Christi passione satisfactoria patefacta est, non merito in universum omni, sed nostro, nostro inquam, opponi, cui alienum substituendum fuerit. Quod cum a Deo ipso substitutum sit sapientissime, et jam procuratum indulgentissime, et applicatum clementissime, et ad vitam denique aeternam usque per illud fide nobiscum misericorditer communicatum, [gap: Greek word(s)] quoque efficacissime, nisi spernamus aut abjiciamus petulanter, valeat; profecto ita simul gratiam Dei extollit, ut nihil possit magis.] Redemtio per sanguinem Christi, ut per [gap: Greek word(s)] optime cum gratia et misericordia Dei convenit. Nam redemtio per sanguinem Christi ut per [gap: Greek word(s)] , gratiae illius auctio est et confirmatio: [note: Peregregia profecto [gap: Greek word(s)] , quod adhuc significantius est, et 1. Tim. III. 6. habetur, explicatio! Quam si vel unico Graecae linguoe probato scriptore probasset, coronandus esset Smalcius; Sin minus, quod in aprico positum, ridendus, immo petulantia haec, ex quolibet quodlibet fingendi, ipsasque vocabulorum notiones receptas pro lubitu, in sacro hoc potissimum argumento, immutandi, detestanda est.] At gratiam Dei, eamque, ut Paulus loquitur, gratuitam, cum redemtione tali, quae satisfactionem eamque perfectam includat, consistere nullo modo posse ipsa res loquitur, et ipsimet adversarii sagaciores non diffitentur, dum praeter gratiam vel clementiam liberalem, aliam clementiam, hoc est, inclementiam [note: Justam Dei judicis adversus peccata commissa et connata iram sycophantice inclementiam vocat antagonista, et hoc ipso, quid sit justitia Dei, ejusque cum misericordia temperamentum, se nescire miser prodit: Cunctasque adeo divinarum proprietatum essentialium rationes, quibus, Deum Ens barmonicum esse, dudum demonstratum est, cum ignoret, quid mirum, si ubique, coecorum instar, impingit. Quae hoc minus toleranda aut laudanda in Socini schola est oscitantia, cum in ea plerique, perinde ut C. Vorstio visum est, ipsa illa attributa ex parte ipsius Dei, cum inter se, tum etiam a Dei essentia, tanquam veri nominis accidentia, reapse distincta esse, doceant.] excogitarunt. Qua de re nuper non pauca scripsimus in Refutatione libelli Smiglecii Jesuitae de satisfactione Christi.

Sextus aphorismus, quo affirmatur, ipsissimam esse veritatem, a conditionibus rerum humanarum et carnalium, adrerum divinarum et spiritualium negationem, non semper progressum dari legitimum, quem sensum habeat, equidem non percipio, et, an satis recte propositus sit, dubito. [note: Mirum elabendi artificium, quae refutare nequeas, ut, te non intelligere aut percipere, ajas? Quotusquisque enim est, qui, linguae saltim latinae mediocriter gnarus, verborum hujus Aphorismi: Non licere a rebus finitis et creatis ad infinitum Numen, quod toto coelo et amplius perfectius est rebus a se productis finitisque pro arbitratu suo, accurate ratiocinari; sensum esse, non videat, eumque etiam ab ipso Sp. S. tradi Hiob. XI. 7. sqq. Eph. III. 20. et alibi tradi, ignoret?]

Quid enim ad hujus aphorismi explicationem facere potest id, quod de Christi generatione, vere et proprie sic dicta, quae tamen citra viri operam peracta sit, adducitur? [note: Huc ea faciunt, ut insulsa Socinianorum objectio, contra veram et proprie dictam generationem Filii Dei a Patre coelesti, ex materiali rerum corporalium propagatione desumta, infringatur, neque, a veritate ad modi ejusdem rationes argumentari licere ostendatur. Quod sane tanto minus licitum est, quo certius constat, neque generationem animae ex anima, per traducem spiritibus consentaneum, ad liquidum, sive affirmetur, sive negetur, adhuc perductum esse, dubiaque non spernenda multis videri, quae contra creationem, cui ipse alioquin addictus erat, L. I. Retract. c. l ex commixtionibus hominum cum bestiis praecipue, observavit Augustinus, aliique de generatione quoque Angelorum vel possibili disputant.] Illud vero alterum, quod nos, dum pietatis studium (vel potius ipsam pietatem) ab hominibus, qui salutem aeternam expetunt, exigi contendimus, hac ratione satisfactionem qualem qualem a nobis postulari, dicamus, nescio quid continere videtur contrarium ejus, quod hactenus asseruisse visus est Peuschelius, qui scilicet omne illud, quod nos ad consequendum aliquid facere tenemur, satisfactionem appellare non dubitat. [note: Non memini Peuschelium Christianorum sanctitatem satisfactionem appellasse. Quodsi vero id factum sit ab ipso, aut aliis potius, non satisfactionem ad iram Dei placandam, quae et meritoria ad beneficia Dei jure quodam nostro consequenda, dici possit, intelligi a nostris, sed, quae voluntatem Dei praestare studet, seu ad placendum, nemo dubitat, et toties repetitae cum Pontificiorum disceptationes condoce faciunt.] Quae pontificiorum hactenus sententia habita est, et ab omnibus Evangelicis repudiata, vel certe jure repudianda. Nec enim ut pro peccatis praeteritis Deus placetur, vel ei satisfiat, sed ut Deo et Christo, cum quo victuri sumus, similes, et ad vitam illam futuram, quam Deus nobis praeparavit, apti reddamur, pietas a nobis pro singulari Dei sapientia, quam in omnibus suis actionibus, in primis vero in distributione praemiorum exprimit, exigitur. Quanquam et illud valde puerile est, qualem qualem satisdationem comparari cum ea, de qua nunc in negotio justificationis nostrae contentio est, hoc est, cum absolutissima et perfectissima. [note: Fatemur et ipsi, obscurius paullo haec pronunciasse Peuschelium; at si caussam hujus obscuritatis, quam supra ad ipsam Orationem quaedam commentati exposuimus, animo expendas, haud dubie majotem, quam antea, lucem ex iterata verborum ejus lectione tibi affulsuram experieris.]

In septimo aphorismo recte dicitur, Non damnare rem ipsam abusum rei, nec id quod est ex eventu confundendum esse cum eo, quod est per se: Sed male illud tum ad propositum Peuschelii, tum ad nostram sententiam accommodatur. Doctrina enim Lutheranorum de Christi satisfactione talis est, quae per se efficere potest, [note: Non quid fieri quoquo modo possit, sed quid doctrina aliqua per se efficiat, disquiritur. Neque vero etiam hanc nostram, ipsiusque adeo Sp. S. de Satisfactione I. C. sententiam veram et Evangelicam per se, si recte quis eam atque integram teneat, efficere posse corruptionem motum concedimus, contrariaque potius omnia hinc profluere consectaria, veram nimirum ex his principiis demum pietatem gignentia et Evangelicam obedientiam, cum Apostolo ex Cap. VI. 1. sqq. ad Romanos paullo ante ad oculum demonstravimus, calumniasque has disjectas jam esse a Sp. S. monuimus.] ut homines vel de vera pietate nihil cogitent, vel saltem non ita cogitent ut par est, [note: Immo; substrata satisfactione Christi et fidei fundamento ei innitente, tunc demum de genuina pietate et cogitari potest, et de ea quoque cogitant, ut par est, et sanctificationis necessitas atque ordo postulat, regeniti atque justificati; uti l. c. et alias saepius, cum Christo magistro, Paullus inculcat discipulus.] nempe sine ea neminem servari posse, quod disertissime affirmat scriptura. [note: Ita est: Sic enim Hebr. XII. 14. coll. comm. 28. et Cap. X. 36. coll. Rom. X. 10. atque 2. Cor. IV. 17. legimus. At necessitas ordinis a Deo constituti, justificationem jam impetratam cum salute gratiae consequentis, cum caussoe necessitate et respectu ad salutem caussali, non confundenda est. Quo sensu etiam, si qui vocabulo medii utantur, itemque vioe regni, et similibus, intelligendi omnes sunt. Scriptura namque S. quotiescunque et justitiam et salutem credentibus tribuit, ita fidei nostra ex parte soli adscribit, ut ab ea caussoe dignitate opera, etiam a regenitis patrata, constanter excludat, etsi ut necessaria consequentia seu fructus, aliasque ob rationes necessitatis, sedulo urgeat, atque ita urgeat, ut opera seu novam obedientiam a fide, in Christi satisfactione recumbente, ejusque natura seu ratione formali diligentissime distinguat.] Hinc etiam omnes Lutherani una cum aliis Evangelicis, constanter negant, opera bona ad salutem esse necessaria: immo in venti sunt, qui dicere non verentur, eadem ad salutem esse noxia. Qua de re insultant etiam vehementer illis pontificii, et ex parte saltem non immerito. [note: Non erat, cur Pontificiorum cavillationes vel ex parte approbaret Smalcius; quippe qui haud ignoravit, qualem illi necessitatem B. O. commendent, meriti videlicet dignitate exsplendescentem; etsi inter scopulos adhuc de congruo aut condigno haereant. Quam hypothesin tamen, Scr. S. oraculis e diametro repugnantem, nec ipsi Sociniani videri volunt sibi probari, neque, etiam si candide nobiscum agant, diffiteri possunt, nostrates, dum in oppugnanda illa phrasi: Necessaria esse B. O. ad salutem, uti antehac, ita post L. Interim eam callide admodum incrustantem paullo, vehementius laborarunt, et adhuc occupantur, sensum Pontificium duntaxat, aut qualemcunque caussae respectum notare, eaque de caussa a formula ambigua abstinere suos jubere. Quod enim non omnem necessitatem eorum inficientur, inde patet; quia et salvandis et ante salutem (gloriae puta) immo, ut partem etiam ordinis divini, ipsiusque salutis gratiae, jamque inchoatae quodammodo gloriae, ea necessaria esse, quia debitores lumus Dei, largiuntur, eosque etiam, qui paullo praecipitantius: Nullo modo ad salutem necessaria esse: affirmarunt, plerique palam reprehenderunt. Vt omittam neque ipsam illam phrasin, de qua primario disputatur, in omnibus Ecclesiis, praeter eas, quae Formulam Concord. receperunt, quo minus usurpetur cum interpretatione sana, prohibitam esse. Amsdorffium de reliquo meliori sententia, quam verborum adhibitorum prudentia: Noxia seu perniciosa esse ad salutem B. O., aliquando pronunciantem, sed illico a formula illa, cum monitus esset, abstinentem, tanto minus objicere decebat, quo certius est et in vulgus notum, neminem unquam eidem suffragatum esse, sed a forma illa loquendi offendiculo plena cunctos abhorruisse, eamque adhuc horrere atque detestari.] Videat, qui velit, quid nuper Frantzius in thesibus de bonis operibus scripserit, et experietur, doctrinam Lutheranorum, quantumvis id illi negent, ita esse comparatam, ut nemo, qui vim illius attendat,

unquam pie sit victurus, [note: Audacissimum hoc obtrectatoris assertum jam ante rejecimus, ostendentes, ne posse quidem, nisi qui doctrinam Lutheranorum, quae Apostolorum et Christi ipsius est, teneat, veram pietatem, quae ex Fide oritur, consequi, neque fuco qualicunque, Paullo judice 2. Tim. III. 5. coll. Rom. XIV. 23., rem confici.] et si tamen aliqui, quod nos non negamus, pie vivant, id aliis de caussis fieri dicendum est. Fit scilicet saepe, ut Deus non permittat doctrinas istas erroneas vim suam, in hominibus probae mentis, exerere, sed efficit, ut homines magis verbum Dei, quod bona opera perpetuo requirit, quam istas parum religiosas de bonis operibus glossas, [note: Quo sensu religiosae sint, aut parum religiosae glossae quorundam, de B. O. necessitate rigidius disserentium, jam ante dictum est. Nunc illud adjiciendum putamus, si parum religiosas glossas eam nostrae Ecclesiae solicitudinem appellet, qua, de Justificatione [gap: Greek word(s)] , Apostolo praeeunte, primum, tum vero de Sanctificatione sincera ex fide per operum continuum exercitium deducta distincte agendum, atque utrumque beneficium Dei diversimode consectandum esse, recte docet; ipsum profecte parum religiosum, et genuinae Evangelicae religionis simul oppido ignarum esse, hinc liquido elucere.] attendant. Non nescimus Lutheranos statuere, neminem Christi satisfactionis, quam asserunt, participem futurum, nisi in Christum credat, et per hanc fidem satisfactionem istam Christi sibi applicet: sed haec fieri non posse, nisi quis novum hominem induat, carnem cum concupiscentiis crucifigat, et secundum spiritum ambulet, non facile, ut porro ait Peuschelius, persuaserit ei, qui libros Lutheranorum ea de re unquam legit. [note: Crassissima calumnia, quam de Fide et B. O., quotquot extant, Lutheranorum libri practici, ipsiusque adeo b Lutheri scripta, ex quibus nuper huc pertinentia praestantissima, quaeque collegit Cl. Ramhachius, retundunt: quippe in quibus distinctio cum necessaria conjunctione ubique inculcatur.] Vel, si tamen id verum

esse censendum sit, talem istarum phrasium explicationem audiet, quae non tantum multas infirmitates, verum etiam peccata, adeoque peccatum habitus [note: Res omnis ad Pecc. Orig. redit, cujus radicem omnino per poenitentiam, uti a Socinianis quoque describitur, evelli, probandum fuerat, non simpliciter affirmandum aut ponendum. De habitu vero qualicunque acquisito, magis magisque in renovatione continua, ne dominetur, eradicando, ea, nostri docent, quae, cum sint Scr S. conformia, nec ipsi Sociniani negare queunt, utpote qui et ipsi talem exstirpationem docent esse necessariam.] in renatis restare, usque ad ipsum vitae finem permittet. Nihil nunc dico de eo, quod parum recte phrases istae, veterem hominem exuere, et novum induere, et carnem cum concupiscentiis crucifigere, jungantur cum illa, secundum spiritum ambulare. Nam secundum spiritum ambulare is vere dicitur, qui jam superatis omnibus vitiorum habitibus, semet ipsum custodit, et bonam conscientiam conservare studet, vel, ut Christus [note: Apoc. XVI. v. 15.] ait, vestes suas custodit: at qui veterem hominem in praesenti exuit, et novum induit, et qui carnem cum concupiscentiis crucifigit, is nondum ad virtutis habitum pervenit, sed in eo acquirendo tantum versatur quod ad veram pietatem, et ad salutem consequendam parum omnino esse vel hinc constat, quod Paulus diserte scribit; Qui sunt Christi, carnem cum concupiscentiis et cupiditatibus non crucifigunt, sed crucifixerunt. [note: In vocabulis phrasibusque variis, sed diver simode acceptis, cum Smalcius heic oberret, et paene ipsas Paulli loquendi formulas carpat, in illis certe tricas varias nectat, non videtur operae pretium cum eo operose disputare.] Recte quidem fit, et saluti proximum est, si quis novum hominem induere satagat, et carnem cum concupiscentiis crucifigat; [note: Quid ergo opus fuit, in verbis p. a. ex Ep ad Gal. excitatis, et tempore praeterito, ubi de initio jam facto renovationis sermo erat, aliquid captare?] et hinc ad ea jugiter nos commonefaciunt ss. litterae: sed nisi, antequam ex hac vita discedamus, veterem hominem ita exuerimus et novum induerimus, et carnem cum concupiscentiis ita crucifixerimus, ut a peccati habitu prorsus [note: Aliter Paullus Rom. VII. de se jam regenito et longius progresso loquutus sentit, qui non nisi per mortem a radice peccati in se habitantis, sed non dominantis, liberatum iri sperat, eaque de caussa mortem optat coll. Ebr. XII. 1. Gal. V. 17.] simus liberi, actum est de salute nostra, si vis novi foederis sola attendatur. Quod vero ad nostram sententiam attinet, ea huc referri minime debuit. Ea enim per se veram pietatem necessariam ad salutem esse statuit, et nihil tale continet, quod homines in pietate [note: Sed spuria, h. e. ea, quae ex fide in Christi merito posita non profluit, etiamsi valde speciosa.] segnes

efficere queat. Licet enim statuamus, nos misericordia Dei justificari, tamen diserte docemus, istam justificationem ad effectum perductum non iri, nisi veram sanctimoniam, quae fidei est anima, [note: Non anima, nisi quatenus Jac. I. ult. anima pro halitu sumitur, vitam praesentem adhuc demonstrante; sed fructus Gal. V. 6.] sectemur, et licet non pro principali salutis caussa pietatem habeamus, habemus eam tamen pro tali, sine qua salus nullo modo [note: Et quidem ex nostra parte unica contra Paullum, qui novam obedientiam seu [gap: Greek word(s)] a justificatione et salute, quatenus caussae esse perhibentur, [gap: Greek word(s)] atque excludit Eph II. 8. sq. et alibi constanter.] contingere potest. Quod dicere Lutheranis religio est.

Octavus et ultimus aphorismus otiosus etiam prorsus est. Fatemur enim, non licere nobis opera divina ad nostri judicii normam exigere, multo minus, quod vel sine vel cum laesione justitiae suae facere potuerit, aut non potuerit, extra expressum Dei verbum decernere, et dum istud ita simpliciter pro aphorismo venditat Peuschelius, iterum nos calumnia premere velle videtur, quasi scilicet nos simus, qui opera divina ad normam judicii nostri exigamus, [note: Protestatio factis contraria.] vel quid Deus facere potuerit aut non potuerit in nobis servandis, extra expressum Dei verbum decernamus, quo vix aliquid dici potest iniquius. Ipsimet enim adversarii fatentur, dogma satisfactionis [note: Aliud est vocabulum, aliud dogma et res ipsa; quanquam [gap: Greek word(s)] ex asse haud dubie respondeat.] expressum in verbo Dei non extare: nos vero nec ex illo deduci id posse, quod adversarii contendunt, docemus firmissime, refutatis omnibus, quaecunque ad istam sententiam comprobandam afferri solent. [note: Jactantia!] Quanquam, etiamsi dogma illud ex scripturis deduci posset, tantum constaret, verum id esse, sed tamen non constaret, ad salutem esse etiam necessarium, cum, ut antea dictum est, omnia, quae ad salutem sunt praecise necessaria, expressa ut sint in verbo Dei, prorsus sit necesse. [note: Si fides necessaria, quidni etiam objectum cognitum, in quo recumbit fides, quae ne quidem sine eo animo concipi potest?] Acquiescimus igitur nos in Dei voluntate, quam in verbo suo manifestavit; vos vero illo non comtenti, consequentias ex illo nectitis in Deum injurias simul et perniciosas, quas, non vero verbum Dei, nos perpetuo impugnamus, et expugnatas, tum ob gloriam Dei asserendam, tum ob salutis viam expeditiorem reddendam, cupimus. Et haec caussa est, cur negemus insontem loco sontis, praesertim si is praesens sit, Deum plectere posse, aut solere; Vrgeamus autem, insontem in nostrum commodum [note: At Scr. S. etiam modum determinat vicarium: qui negligendus haud est.] in mortem

traditum esse. Vt enim illud, tanquam cum justitia et rectitudine divina pugnans, fe non facturum clarissime Deus in verbo suo pronunciavit: ita hoc, tanquam sapientiae et misericordiae divinae [note: Omissa est justitia Deo naturalis, ut judici mundi, qui se abnegare haud potest.] admodum congruum, eum fecisse, disertissime idem Dei verbum testificatur.

Post aphorismos istos duo restant, breviter perstringenda potius, quam exagitanda prolixius. Alterum est, quod gratias agis tum Magistratui, quod te mediis Magistratum christianum et catholicum reformatum (haec tua sunt verba) decentibus, illoque dignis, in viam caelestem reduxerit, tum theologis, quod in conversione tui procur anda curas et vigilias exantlarint, et erga vos dissentient es mites fuerint et mansueti. Ergo magistratus Christiani officium est, dissentientes a se, idque non ex animo, sed tantum discendi aliquid caussa (ut tu de te profiteris) catenis ligare, per urbes ligatos ostentare, in carcere squalido per menses non paucos detinere, et, fi sententiam mutare nolint, in perpetuum ei addicere? [note: Crambe multoties cocta, heic denuo apposita, ne digna quidem est, quae attingatur: Vt exaggerationes et [gap: Greek word(s)] , si mollissime loquamur, taceamus. Postremum etiam falsissimum est. Vel superiora enim docent, non de sententiae mutatione, quam testificatione, per jusjurandum actum esse.] Et theologi mites sunt et mansueti, dum ista permittunt, et quos verbo Dei solo expugnare debebant, adhibitis carceribus et metu tormentorum [note: Cur custodiae dati miseri hi Cives Novibergenses, et perfidi beneficiarii, saepius jam dictum est, metu autem tormentorum expugnatos, ignoscet Smalcius, si mendacium esse dicamus.] expugnant? Quid igitur, dum adversus vos Papatus ita se gerit, reprehenditis ista tamquam ab Antichristi spiritu profecta? Nonne videtis, novam tyrannidem papalem inter eos, qui Evangelici audire gaudent, mutatis tantum personis, jam obtinuisse? [note: Caussas civiles commiscet calumniator cum Ecclesiasticis, et conscientiam fidemque attinentibus: quanquam neque istas satis intellexisse videatur.] Et frustra sane autorem libelli, quem titulo CASEI OLLARIS inscripsit, nec timoris Dei, nec pietatis, nec veritatis rationem habuisse, verbose quereris, si ita, ut antea commemoravi, a magistratu et theologis tractati fuistis. [note: Sed ita tractatos esse, et putido casei Ollaris scriptori et Smalcio nunquam concedimus.] Quod si factum esse negare etiam velis, deploranda certe est ista servitus, qua magistratus vester et theologi tantum vobis incussere terrorem. Alterum est, quod lectionem librorum nostrorum studiosae juventuti dissuasurus, argumento usus sis valde infirmo,

et dissuasionem tuam ipsemet refutaris. Nam, quod quidam lacte nutriendi essent, non solido cibo, id tanquam factum non tanquam jus recenset, et reprehendit auctor ille divinus: tu vero id tanquam rem sacram aliis commendas, et praecipere quodammodo videris. Deinde vero, si tandem lectionem librorum nostrorum liberam esse dicas, praesertim illis, qui prius ss. litteras affidua manu versarunt, jam frustra erit, quicquid ante dissuaseris. Nam quicunque ss. litteras assidua manu versat, quantum vis nescio quos catechismos, vel locos communes, et commentarios, quam familiarissimos sibi reddiderit, is statim, cum nostrorum libros vel semel inspexerit, si animo fit a pietate non alieno, et non tam in [gap: Greek word(s)] , quam in [gap: Greek word(s)] theologiae consistere, (quod tu persuadere etiam aliis conaris,) persuafum habeat, intelliget, quantum distent aera lupinis: [note: Quasi vero soli ad praxin pietatis discipulos suos manuducerent Sociniani! Mira profecto et audax arrogantia, atque ostentationi Pharisaei illius, alios omnes prae se contemnentis, Luc. XVIII., haud multum absimilis. Vt omittam, quid distent aera lupinis, qui norunt, facile intellecturos, ad pietatem Socinianam, ab ingenua quippe, quae ex fide vera oritur, longe remotam, neutiquam, sed nostram Ecclesiam, istorum coetui praeferendam, rectius quadrare, quicquid unquam de praxi Christiana in Scr. S. docetur.] immo quo quis perfectius istos catechismos et locos communes tenuerit, tanto citius, lectis nostrorum libris, ad eos amplectendos incitabitur. [note: Contraria omnia experientia docet. Si qui vero sunt, qui lectis hisce sophismatis desciscant nihilominus a veritate, inter eos referendi erunt procul dubio, quos [gap: Greek word(s)] Petr. 2. Ep. III. 16. significantissime vocat. Tales autem a. quovis vento doctrinae in alteram partem commoveri, quis mirabitur?.] Nam, ut Paulus de lege alicubi argute ait, se per legem [note: Gal. II. 19.] legi mortuum esse, sic etiam per istas catecheses et locos communes, quam rectissime homines sensatos et probos, [note: Omnes ergo alii, praeter Socinianos, insensati et improbi sunt? Vah! quanta hominis impudentia. Certe vel hinc, quis Smalcius fuerit, intelligi potest, ut vel verbum addere tot tantisque hujus Thrasonis turpissimae ostentationis documentis, jam ante datis, atque in fine denique tam impudenti assertione obsignatis, pigeat.] a catechesibus et locis illis communibus avocari posse, et avocatos esse, experientia rerum magistra nos docuit. Et haec pauca tuae orationi opponere hoc tempore ipsa veritas coegit. Faxit Deus, ut ii, qui errant, errores suos agnoscant et corrigant, error enim omnis peccati fomes est; veritas autem pietatis genitrix, et veritas nos a morte liberabit.

VIII. JOACHIMI PEVSCHELII, Norimbergensis CONFESSIO FIDEI INTEGRA, QVAM, VT EAM REDDERET JVSSVS, NORIBERG AM, A. 1615. INCLINATO, JENAMISIT, ANNOTATIONIBVS ET SCHROEDERIANIS et NOSTRIS NECESSARIIS SED PERBREVIBVS CONFVTATA.

Responsio [note: Cum qua comparentur Cap. III. Sect. I. §. VII. VII. et XIII. Vbi paucula quaedam ex his decerpta, cum integra responsoria ante Confessionem Epistola ad Curatores Acad. Altorphinae Perillustres perscripta, ipsaque cumprimis Interrogata, ad quae si. gillatim quaedam heic regessit Peuschelius, reperias.] generalis ad 12. quaestiones M. M. N. N. et A. A. Dominorum Scholarcharum.

Quaeso, Lector, ut memor tribunalis Domini et de judicio tuo te intelligens judicandum, non personas loquentium, sed causam consideres.

Quaestio I.

An utraque Symbola, Nicenum et Athanasii, sacris litteris in omnibus sint conformia.

Resp.

Responsio ad hoc ex litteris generalibus [note: In quibus multa de innocentia sua querulatus, et utrumque horum symbolorum falsa profiteri pleraque, jam edisseruerat.] patet. Nunc duo adhuc addam. 1. quid Augustinus et Calvinus de Symbolo isto priore, Niceno puta, senserint [note: Ad haec, quae b. Schröderus notaverat, supra jam adduximus. Quibus nunc reliqua, quae ad marginem nostri exemplaris sua ipse manu alleverat, succedent, addito praeter characterem alium, quem cursivum vocant, ipso nomine SCHR. signanda, et a nostris h. m. discernenda.] 2. quid in eo desiderari adhuc jure possit. Primum quod attinet, Calvinus [note: Diu multumque frustra revolutis Calvini scriptis, locum hunc perquam notabilem, ab Andren Dudithio, [gap: Greek word(s)] , in Epist. ad Joh. Lasicium, Eq. Polon., primum protractum in lucem, animadverti; Vnde vero eum depromserit, cum l. c. (ut habetur epistola illa in Bibl. krr. Polon. Tom. I. f. 513. (a)] non distincte indicarit Dudithius, ignorans, in Lib. tandem adversus Valent. Gentilem edito eum reperiri, deprehendi; Sed Calvini etiam amicos atque asseclas jam in nodo hocce solvendo, aut ictu certe declinando, elaborasse observavi, Samuelem inprimis Maresium, Junium item et Chamierium. Quorum ille ex professo in Biga Fanaticorum eversa (cujus prior Dissertatio Epistolae istius Dudithianae totius Examen [gap: Greek word(s)] exhibet,) A. 1647. 12. Groeningae evulgata, verba haec discussit, reliqui autem obi: es ejusdem objectionis meminere. Vtut sit, nihil certe caussam Peuschelii haec juvare poterant. Vt enim taceam, Calvinum non fuisse, quo praeceptore uti vel debebat, vel consueverat, in Ecclesia patria, ipsa quoque verba Calvini contra Val. Gentilem ejusmodi sunt, ut non multum Symboli istius verba identidem ea objicientem adversarium caussamque ejus juvare posse, recte commonstrent; quippe quae humana sint, solaque Ecclesiastica auctoritate prae caeteris valeant, atque Filium Dei quoque esse [gap: Greek word(s)] significantissime doceant. Quodsi vero et de auctoribus, ipsis videlicet Nicaenis Patribus, utrum his verbis illud conscripserint, dubitavit Calvinus, ut videtur subinnui, historicus ille fuit error et memoriae lapsum prodens: Ita certe et his ipsis verborum formulis consulto conscriptum id esse, et in hanc, qua nunc quoque extat, compagem redactam, praeter additamenta ad Art. III. Constantinopoli deinceps adjecta, post Ruffinum Socrates Hist. Ecel. L. I. c. 8. clarissime testatur. Ad sententiam vero quod attinet, non tantum ipse l. c., ad Athanasium provocans, veritati subscripsit Calvinus, sed alibi etiam eandem contra Servetum, inque Institut. Thevl. ex instiruto ita accurate explanat ac tuetur ut, quamvis L. I. c. XIII. §. 5. de vocabulo [gap: Greek word(s)] et similibus scribat: Vtinam sepulta essent, constaret modo haec inter omnes fides etc. illico tamen, quia temere non sint inventa illa nomina, cavendum esse, ne temere repudiando superbae temeritatis arguamur, moneat, atque alias de summo hoc mysterio, ubicunque de eo disseruit, honorifice ac reverenter senserit et loquutus sit. Quaecunque ergo fervidius disputanti, et, humana divinis adversario isthaec nimium quantum urgenti posthabenda esse non sine excessu demonstraturo, exciderunt, perinde uti Lutherus, [gap: Greek word(s)] in L. contra Latomum T. II. Jen. lat. f 407. si odisset, se haereticum ea propter non fore, scripsit; Socinianis minime prosunt, sed Symboli utriusque, de qua interrogatus erat Peusehelius, sententiam intemeratam relinquunt, eamque sancta veneratione prosequendam tanquam eminentissimam veritatem jubent. De qua h. l. dispiciendum fuerat.] de eo sic scribit: Quid si negem, inquit, hanc formulam, quam mihi obtrudis, a Synodo Nicena profectam

esse? Neque enim credibile est, cum patres, quam maxima possent brevitate, complecti vellent formulam compositam ex rebus apprime necessariis, lusisse superuacuo verborum circuitu. Vides autem in his verbis esse battologiam: Deum de Deo, lumen de lumine, Deum verum de Deo vero. Quorsum ista repetitio? an vel emphasin habet ullam vel majorem expressionem? Vides ergo, carmen esse magis cantilando aptum, quam formulam confessionis, in qua syllabam unam abundare absurdum est. Quid quod Augustinus, qui valde religiosus fuit cultor synodi Nicenae, fortiter impugnavit particulam illam: Credo in [note: Quicquid sit de Exemplaribus quibusdam priscis, hodierna certe nec Praepositionem illam exhibent, nec Synodo Niconae dicam scribendam permitterent, quoniam non ab ea hoc, quic quid est, sed Constantinop. Patribus profectum esse constat.] sanctam Ecclesiam. Vitiosam enim locutionem esse contendit. An hoc faceret saltem absque honoris praefatione, si putaret

a talibus auctoribus manasse? [note: An putarit Augustinus Symbolum Nicaenum a Patribus Nicaenis non prodiisse. Haec ad marg. Schr. adscripsit; Vtrum vero Lemmatis tantum usum habere voluerit verba illa, an interrogative cum admiratione intelligenda sint, non assequor, Hoc tamen affirmo, nec mihi, de symb. hujus auctoribus Nicaeno-Constantinopolitanis Patribus dubitare potuisse Augustinum, probabile videri, credibilius autem esse, de Praepositionis istius additamento, quod impugnat, dubitasse. Quae si ita sint, nec Peuschelii caussae, neque Calvini etiam scrupulo hinc orto multum commodi afferrent; ad praesens certe institutum parum facerent.] Quin etiam inscitiae arguit eos, qui sic loquuntur. Haec Calvinus. Notum est, quid Augustinus illi Synodo tribui velit: Ne pendeamus nos, inquit, a concilio Niceno, quod tamen antiquissimum et probatissimum est: nec nos concilio Ariminensi, sed sacris litteris nitamur, et in his conquiescamus. [note: Quid inde? Neque nos a se Augustinus habet dissentientes: quos neque divinam ulli Synodo, neque parem omnibus auctoritatem tribuere, sed earum quoque decreta ad Scr. S. normam examinanda esse, constat, docere; tametsi forte ex Ecclesiae approbatione singularis quaedam Oecumenicis, quam Ecclesiasticam vocant, et hoc sensu quasi mediam appellandam censent, ex nonnullorum opinione videatur adscribenda. Quicquid vero horum sit, non de auctoritate sive conciliorum sive symbolorum, et num sint Nicaenum atque Athanasianum, sed anne sint, quae ita nuncupantur, sacris litteris consormia? quaesitum fuerat. Ad quae directo respondere, satius fuisset, quam de auctoritate, dispositione atque origine eorum declamare.] Et notius est, quam ut probari debeat, quam in eo ambitio, quam alia ejus generis vitia regnarint, ut quidvis potius, quam Dei verbum Episcopos illos moverit, cum inter se magnis odiis atque inimicitiis dissiderent? [note: Neque haec ad rhombum pertinent, hominumque vitia plus justo exaggerata cum doctrina commiscent. Caeterum quanta fuerint vitia illa et dissidia, aliorsum, quam praesons, de quo h. l. agitur, negotium spectantia, et quae tandem inter disputationes concordia, exclusis haereticis, per principia Scr. S. puriora rite applicata coaluerit, cum ipsa historia Concilii Nicaeni accurate ab Eusebio Russino, Socrate, Sozomeno, caeterisque fide dignissimis Historicis descripta condocet, tum vero etiam Vindiciae nostratium jam tunc demonstraverant pluribus; at deinceps porro a Gesnero, Menzero, Dorscheo, Calovio, J. Meisnero, Danhauero, inprimis vero a b. Bajero contra Sandium et Zwikerum, atque omnium plenissime adversus recentissimas ejusdem Concilii criminationes earumque auctores maledicos a b. Fechtio in de Concil. Nicaeni Iunocentia Tr. exquisitissimo ostensum est: Vt alios extra Ecclesiam nostram sileamus.] Sed his missis ad Symbolum ipsum deveniamus, in quo sunt quaedam, quae reprehensionem atque animadversionem justam effugere non posse videntur, qualis est phrasis illa, Deum de Deo, Deum verum de vero Deo, quae in Calvino in Epistola ad Polonos et contra Valentinum Gentilem ut dura, impropria, catachrestica et

periculosa [note: Sit ita, dixisse Calvinum et scripsisse ad Polonos, duram sibi videri phrasin istam: Deum de Deo etc. immo et periculosam, solius ne Calvini praecipitato, et ex abusu harum phrasium Valentini Gentilis orto judicio standum erit? Quidsi verbis hisce tam solicite in Symbolo expressis ingeminatisque studiose ad formulas Arianorum contrarias, quorum pauca tantum fragmenta supersunt, spectasse Confessores, divinamque non [gap: Greek word(s)] , sed Patris [gap: Greek word(s)] originem filii [gap: Greek word(s)] semel iterumque quam significantissime explanare, quoad liceret, voluisse dicamus? Nihil certe periculosi, omnibus licet fidiculis adhibitis, quicquid etiam ausus sit Gentilis ille, obscurissimis de Deo ideis perplexisque conturbatus homo, exsculpes, nisi ipsum mysterium S. Trinitatis inficiari velis. Caetera ex Dispp. notissimis, proprie ne an improprie Deus lumen vocetur? et superioribus ad verba Calvini, quae Dudithio accepta tulit procul dubio Peuschelius, observationibus perfacile dilui possunt, modo ad rem potius quam verba, eademque ab hominibus, haud certe [gap: Greek word(s)] , adhibita, respiciendum esse animo reputes] rejicitur. Et tam non sine ratione: Si enim Deus numero unus est, (ut certe est) quomodo [note: Potest sane: Quia Deus ita est numero unus, ratione essentiae, ut nibilominus Filius, qui est Deus ille unus, sit de patre, qui est idem Deus ille unus, distinctus a filio, non ratione essentiae, sed PERSONAE. Schr. Nihil ergo heic improprii, sed mysterium duntaxat, omnium rerum finitarum rationes excedens, deprehendunt, qui revelationis ductum modeste sequuntur.] idem proprie loquendo de seipso esse dicetur! Si enim Deus verus proprie et per se Divinitatem ipsam, seu divinam Essentiam declarat, sique Deus a Deo est, iterum proprie loquendo: annon sequetur, [note: Non hoc sequitur, sed istud: Vnam Deitatem a duobus diversimode haberi. seu unam et eandem Deitatem in duabus esse personis. Schr.] duas esse horum Deitates, et porro unius Deitatem ab alterius Deitate propagatam, [note: [gap: Greek word(s)] . Schr.] et quasi mutuo sumptam esse, puta, sicut lumen a lumine propagatur? [note: Similitudo est, non omnimoda aequalitas, quod pari modo, qui animae ex anima parentum traducem defendunt, eademque similitudine etiam, ubi de rebus creatis, quae multiplicari possunt, utuntur, ne decerpendi aut partiendi quaedam idea immisceatur, diligentissime monent, in divinis autem multo magis observan dum est: ubi insinita perfectio etiam multiplicationem, sed non communicationem, excludit.] et quia impossibile est, duos esse Deos pariter aeternos, annon amplius hinc efficietur eorum unum in tempore, [note: Male hoc inde efficitur, quoniam a Deo Deum etiam ab aeterno natum esse, non solum, per Dei insinitam perfectionem impossibile haud esse, vel ratio intelligit, aut certe, se nihil definire posse, tanquam de re, captum suum longe excedente, modeste fatetur; sed revelatio etiam ita revera rem comparatam esse, quoties de filii aeterna a Patre nativitate sermocinatur, clarissime docet. Quorsum sane tota haec Disputatio, quae de Mysterio fidei agit, eodemque rationi sibi relictae neutiquam cognito revocanda est.] ab altero Deum esse factum. [note: Neutrum sequitur, neque in tempore, neque factum, sed, infinite persecto quodam modo naturam eandem communicando per generationem hunc filium ante tempora seculi, ac proinde ante tempus, natum seu genitum esse. Si quaeras, quare? non aliter, quam, [gap: Greek word(s)] , respondemus, Deoque eum honorem, ut, mendacem non esse, sed veracem, firmiter statuamus, etiam in illis, quae fateamur nos, qua modum, intelligere non posse, habemus. Michas certe Cap. V. exitum Christi, eumque non vulgarem sed eminentiorem, jam ab initio, immo ante dies hujus mundi fuisse, explanate affirmat. Cui de unigenito filio Dei haec cum ipso Patre de coelo testato potius, quam omni Philosophorum choro, fidem habere par est.] At

dices: filius est Deus. Filius est a patre. Deus igitur a patre est. Sed respondeo, hic statim tacite tropum [note: Falsum: Schr. Forte id tropicum putavit Peuschelius, quod rebus creatis non est conveniens. Quasi vero in Deo generatio persectior esse nequeat, quam in creaturis, et quicquid eminentius in ipso est impsoprie tale censeri debeat! [gap: Greek word(s)] .] agnosci, dum verba illa, Deus de Deo, explicantur per sequentia ista, Deus filius de Deo patre. Sic enim aperte judicatur, illa priora non absolute, sed relate, [note: Recte: Schr. Ita sane ipso Peuschelio monente difficultas omnis, quoad in mysteriis fieri potest, tollenda est.] non essentialiter, sed personaliter accipienda esse. Atque vox ista Deus, si proprie de aeterno veroque Deo sumatur, absolute semper et essentialiter accipienda est, [note: Negatur. Sive enim absolute sive relate accipiatur, semper proprie accipitur. Schr. Posterius enim cum priori tantum subsistentiam relativam priori addit, quae tamen, quod mysterii hujus apex est, ad essentiam si respicias, cum ea prorsus eadem est, etsi inter se invicem comparatae [gap: Greek word(s)] realiter differant, personasque pari modo distinctas constituant.] quia per se primo numen illud aeternum declarat, [note: Hoc etiam tum fit, cum relate accipitur; etsi non essentiam tantum, sed et relationem significet. Schr.] quod essentiam divinam in se continet. In summa: Vox Deus in propria quidem significatione sua, vel essentialiter et absolute hic capienda est, vel personaliter et relate. At non isto modo est capienda, quia sic proprie loquendo [note: Negatur: quia relate accepta potest quidem aliam atque aliam significare relationem, semper tamen eandem essentiam. Schr.] plures Dii essent, prout plures sunt personae. Ergo illo modo, et consequenter, quando altero modo sumitur, improprie sumitur. Non enim potest una vox plures habere significationes omnino proprias, sed ne cessario unam tantum habet propriam, caeteras omnes improprias. [note: Potest tamen vox una proprie significare eandem rem diverso modo. Sicuti pater in homonymis, quae dicuntur [gap: Greek word(s)] . Item in iis, quae modo ample, modo stricte accipiuntur. Item in iis, quae de Deo et creaturis diver simode dicuntur: ut vivere, intelligere etc. Schr. Brevius: confunduntur [gap: Greek word(s)] eminentius et improprium, si creaturas et Deum compares; intra divinitatem autem, modus habendi infinitus pariter, in generante atque genito aut procedente, cum translationibus in rebus finitis usitatis, (in quibus tamen ipsis non omne discrimen improprietatem parit,) commiscetur.] Verba illa: Et in Spiritum S., scilicet credo, quidam, [note: Quinam sunt illi? Schr.]

supposititiam esse praepositionem in dicentes, reprehendunt, eo quod in symbolo Apostolico, quod Niceno et tempore et auctoritate prius est, ea vox olim omissa fuerit, et tantum dictum, Credo Spiritum Sanctum. [note: Vnde istud? Contrarium apparet e symbolo ab Jrenaeo recitato. Schr. Caeterum Formula haec in Symb. Irenaei L. I. adv. haeres. c. II. legitur; cui addi potest Origenes, qui in L. [gap: Greek word(s)] prooemio amplius: Tum deinde, honore ac dignitate patri ac filio sociatum sanctos Apostolos tradidisse Spiritum S., quando ejusdem Symbol. recitat argumentum, addit.] Vel, si ea vocabula relinquenda, [note: Quasi vero par possit esse ratio Sp. S., etiamsi significetur virtus Dei, et Ecclesiae. Item: textus Apostolici et Ecclesiastici! Schr. Notandum autem est, quando Apostolicus et Ecclesiasticus textus distinguuntur a Schroedero, quia, uti supra jam observatum, Aposto licum symbolum ab ipsis Apostolis conscriptum esse perperam existimavit.] non aliter hoc fieri, quam quo sensu dicamus, nos credere in unam, sanctam Catholicam et Apostolicam Ecclesiam, [note: Cur hic particula [gap: Greek word(s)] non potius pro suppositia habetur, aut juxta tenorem symboli Apostolici eliminatur? Schr. Alia certe et meliora exemplaria praepositionem istam etiam in Symb. Nicaeno-Constantinopolitano omittunt.] in sanctorum communionem, in carnis resurrectionem. Ex hoc autem Spiritum nec Deum, nec personam Divinitatis esse, concludi posse, quemadmodum de Ecclesia et aliis non valet. Ajunt, [note: Enallage personae et numeri: ajunt pro ajo. Schr. Enimvero videtur hoc vocabulo ad quosdam, de quibus antea, respicere, aut ex mente Socinianorum loqui. Ege certe parum haec attendenda arbitror, de veritate, non hominum opinionibus, solicitus.] nullum in scripturis exemplum vel mandatum fidei in Spiritum S. reperiri. Dicere quidem Christum Joh. 14. Credite in Deum, patrem intelligi debere, tum ex sequentibus verbis patere: In domo patris mei mansiones multae sunt; tum ex illis Joh. 12. qui credit in me, non in me credit, sed in illum, qui misit me, hic autem est [note: Non tamen solus pater: siquidem et Sp. S. misit eum. Schr. Notum enim plus satis est, quamobrem Patrem suum Christus fere semper in Oeconomia officii sui nominet: quae alibi jam sunt adductae rationes.] pater. Hocigitur sibi proferri [note: Non est necessarium; 1) Quia sufficit mandatum baptismi, 2) quia praescriptio symboli aequipollet mandato, 3) quia sufficit mandatum de credendo in Deum. Schr.] petunt. Sequitur in Symbolo: Qui cum patre et filio simul adoratur. Quae verba ingentem [note: Tanta ne difficultas in quotidiana nostra [gap: Greek word(s)] , qua clauduntur Psalmi: Et quam vetustis simam esse probat Basilius testimoniis antiquissimorum Patrum? Schr. Noe alibi b. Gottfr. Olearii Dissert de Sp. S. Adoratione et glorificatione adversus Guilh. Whistonum commendavimus, in qua, praeter argumenta ex Scr. S. petita, inprimis angelica illa invocatione Es. VI. descripta, atque Simeonis Luc. II. depraedicata, antiquitatis Ecclesiae praeclarissima selectissimaque testimonia collecta reperias, et quorsum etiam adhibita particula in, seu formula in Sp. S., spectet, solide condocetur.] difficultatem, si ad lydium scripturae lapidem examinentur, patiuntur, quod ex dicendis patebit.

Erasmus [note: Erasini auctoritas nec apud Pontificios, nec apud Luther anos magna est. Praesertim in articulo Trinitatis admodum est exigua. Schr. Vid. Annott. ad Confess. Dümleri.] cum in aliis locis, tum in suo Ecclesiaste de trium personarum Divinitate disserens, ait: Dei nomen aliquando toti triadi competere, ut cum dicitur esse Omnipotens, aeternus, Creator. Aliquando personae, idque vel patri, vel filio. De patre, ut cum dicitur: Deus filio suo non pepercit. De filio, ut cum dicitur: Dominus meus et Deus meus. De Spiritu Sancto non esse perinde in promptu Exemplum: idque etiam fateri Greg. Nazianz. in libris Theologiae: Et quanquam inquit, certissimis argumentis colligitur, Spiritum esse Deum, nunquam tamen [note: Scilicet, hunc in modum: Spiritus S. est verus Deus. Schr. Perinde nimirum, uti supra, mysterium Trinitatis totidem syllabis sibi demonstrari in Cod. sacro, expetierant.] aperte vocatur Deus. Idem Erasmus de Hilario scribit, nusquam eum in libris, quos de trinitate duodecim scripsit, scripsisse, [note: Ex libro de Synodis deprehenditur, Hilarium fuisse amicum pnevmatomachis, qui de Filio recte sentientes aliquandiu se conjunaerunt orthodoxis. Praesert enim ibi Eleusium Cyzici Episc. Macedonii sectatorem aliis: Et Macedonianam [gap: Greek word(s)] interpretationem excusat. Opponimus Hilario Athanasium, Basilium, Nazianzenum, Ambrosium, qui omnes Sp. S. Deum vocant. Schr. Quos naevos, tanto minus caussae habemus, cur miremur, cum et alios errores de Christo ipso probaverit, quos nunquam purior Ecclesiae suos fecit. Vt styli singularis granditatem et Gallicos cothurnos, scripta viri de reliquo solertissimi obscuriora haud raro reddentes, taceamus. Vtut sit, Hilarius et Paullus non pari passu ambulant. Et sancti quidam suos passi sunt manes.] adorandum esse Spirit. S. sed promerendum. Nusquam ei nomen DEI tribuisse, nec aliud ausum de Spiritu Sancto pronunciasfe, nisi quod Spiritus Dei est. [note: Negat tamen, illum creaturam esse, Libr. XII. Schröd.] Idem Erasmus in libello de orando Deum: Videmus, inquit, solennes Ecclesiae preces a priscis nobis traditas (de iis sentio, quas collectas vocant) plerasque dirigi ad patrem, nonnullas ad filium, nullas ad Spiritum Sanctum. [note: Argumentum ab auctoritate negative sumptum est frivolum aut infirmum. Schr. Antiquissimis Ecclesiae temporibus invocatum faisse Sp. S., ostenditur testimoniis Justini et Athenagorae. Cypriani orationem ad Sp. S. vid. Anti Soc. 508. Schr. Qui quando alias saepius citat Anti-Soc., videtur LL. Communes suos allegare, ut, si forte his de locis colloquendum esset, statim invenire testimonia illa Patrum posset.] In omnibus tamen trium personarum fieri mentionem, idque tanta religione videmus a veteribus observari, ut ne in iis quidem, quibus multis utimur in feriis pentecostes, ulla sit, quae Spiritum S. appellet. [note: Contra in Collecta octava Pentecostes ae Sanctissima Trinitate: Adspira S. Spiritus, et ducito nos in portum voluntatis tuae etc. Schr.] Hoc duntaxat in iis, quae Sacerdos pro toto populo pronunciabat. Caeterum in cantionibus, quas populus decantabat, non videtur invocatio Sp.

S. velut in prosis hymnis, antiphonis. [note: Contraria multis idem, quem laudavimus, Olearius Whistono demonstravit. Quibus Petri King., Hist. Symb. Apost. auctoris, ab eodem b. Oleario latine redd., verba subjicimus, qui, postquam mirum fortassis videri posse nonnullis, multis adeo de Patre et filio in Symbolo allatis in medium, tam pauca de Sp. S. afferri dixit: Sed ejus rei, respondet, luculenta nobis suppetit ratio. Nempe in primitiva illa Ecclesia non adeo multum de divinitate et personali Sp. S. subsistentia disceptabatur. Vtut enim Gnostici juxta cum aliis quibusdam injurios in eum sese ostenderent, maximo tamen impetu atque furore adversus Patrem et filium serebantur, quo ipso necessitas Ecclesiis fuit imposita, ut potiorem curam in ea parte, quae insultibus eorum maxime pateret, defendenda ponerent. Quam etiam ob rem caeteris distinctius magis, quam ante, expressis additamentis, et hoc Symbolum et ipsum quoque Nicaenum, quantum ad Personam atqne Majestatem Sp. S. dilucidius describendam, paullatim locupletatum esse constat. Eademque, ad hymnos si applices, quorum perpauci ante Sec. IV. supersunt, si qui habentur, genuini, postremo huic scrupulo removendo sufficiet observatio.] Tanta erat antiquis religio, ne quid auderent, quod divinis litteris non esset expressum. Ideo fere precationes omnium diriguntur ad patrem, quia palam et crebro legunt Apostolos admonitos, ut [note: Cum jubemur orare patrem, qui in coelis est, nomen patris est essentiale, patrem cum filio et Sp. S. indefinite significans. Schr.] patrem caelestem orarent, sed in nomine filii. Et filius in Evangeliis frequenter orans, [note: Tanquam omnium consiliorum et operum divinorum fontem. Schr. Adde Oeconomiam [gap: Greek word(s)] , in qua cum Patre, judicis partes tenente, ipsi, ut pacificatori, potissimum res erat, et Sp. S. [gap: Greek word(s)] atque praeconis munia gerebat.] patrem alloquitur, Spiritum promittit, non orat. Idem annotavit in Symbolo patrum, quod canitur in sacro, filius pronunciatur [note: Scil. quia de Filii divinitate tum erat quaestio. Schr.] Deus verus de Deo vero. Spiritus S. tantum dicitur Dominus [note: Neque haec Domini vox alium, quam rerum omnium Dominum supremum denotabat, atque hinc quoque adorandus erat.] una, et una glorificandus et adorandus. Cum in posteriore Symbolo, quod Athanasii putatur, aperte pronuncietur Spiritus Deus, aequalis patri et filio. Addit Erasmus, non esse dubitandum, quin Spiritus S. sit Deus et possit invocari. Se [note: Nimirum, ut in hac quoque doctrinae sanctioris parte se flare simul et sorbere posse demonstraret. Apage haec; Erasmiana enim sunt, et Criticam fidem sapiunt!] autem ea commemorasse, ut declararet religiosum timorem veterum, in loquendo de rebus ineffabilibus: qui, cum nec in S. litteris locus extaret, ubi Spiritus S. Deus diceretur, aut invocandus: nec id ex collatione scriptur arum esset expressum, non ausi sunt id [note: Quod non factum est, ante controversiam de Sp. S. motam, id postmodum abunde factum est. Schr. Quae ratio etiam fuit, cur in ipsa Synodo Nicaena confessione de Sp. S. perbrevi defungerentur Patres, pluribus autem eam explanandam, cum Macedoniani turbas dedissent, deinceps Ecclesia censeret.] pronunciare, quod definitum non esset etc. Et haec de Nicaeno. Athanasii

symbolum quod attinet, ut nihil dicam de eo, quod Camerarius doctissimus non ab Athanasio, sed ab otioso potius monacho aliquo scriptum fuisse autumat, [note: Vbi ita censet Camerarius? Schr. Etiam haec, sicuti supra Calvini de Symb. Nicaeno judicium praecipitantius paulo pronunciatur, depromta sunt ex Epistola Dudithiana, sed inique Camerario (Joachimo videlicet sen.) ea imputari, non solum conquesti sunt saepenumero tam parens ipse, quam Philippus et Ludovicus, Filius atque nepos. Et filius quidem, contraria a parente suo se audivisse, testatus est manu sua ad Dudithianae epistolae marginem adscripta. Pater vero, quo superstite jam haec fama emanaverat, integra epistola ad Eboronium, Castell. Cracoviensem, perscripta A. 1563. calumniam ex professo diluit, immo ad ipsummet Dudithium datis litteris dolorem suum de cavillatione isthac exposuit. Tertius denique nepos, Coronae Suecicae t. t. Exlegatus et Consiliarius, ante hac vero Palatinae aulae Minister primarius, injuriam avo suo fieri Maresio, ipsismet protographis, quam aegre hoc quicquid est fabulae sparsae tota familia tulerit, semel iterumque demonstravit. Quae cum non potuerint, certe non debuerint, incognita esse Peuschelio, (jam vero etiam in laudata superius S. Maresii Biga Fanaticorum eversa, typis excusa f. 28. seqqueleguntur) miramur hoc loco repetita esse. Vtrum denique Athanasius Symboli hujus scriptor sit nec ne? quorum illud Schroederus noster videtur credidisse, Camerarius non item, in medio h. l. relinqui potest.] praeter datam responsionem in litteris generalibus, hanc brevem censuram addo. Dicitur ibidem, non tres Deos et Dominos esse, sed unum Deum et Dominum, postea subjungitur: Quia sicut singulatim unamquamque personam Deum ac Dominum confiteri Christiana veritate compellimur, ita tres Dominos aut Deos dicere, catholica religione prohibemur. Quae [note: Nec obscure, nec aperte. Schr.] non obscure contradictionem involvunt. Si enim tres Deos aut Dominos dicere catholica religione prohibemur, quomodo singulatim [note: Quia unaquaeque persona unam et eandem Deitatem, aliv atque alio atque alio modo obtinet. Schr.] [nota singulatim, prout quaelibet persona per se consideratur) unamquamque personam Deum ac Dominum confiteri Christiana veritate compellimur? rursus: si Christiana veritate unamquamque personam Deum ac Dominum singulatim (nota singulatim) confiteri compellimur, quomodo tres Deos aut Dominos dicere catholica religione prohibemur? [note: Quia non nisi una numero Deitas in singulis est personis. Ad multiplicandum nomen substantivum requiritur, ut multiplicentur supposita et personae. Schr.] quomodo non potius tres Deos aut Dominos dicere Catholica religione jubebimur, et Christiana veritate compellemur? Et si singulatim unamquamque personam Deum ac Dominum confiteri Christiana veritate compellimur: [note: Quia Deitas non multiplicatur, etsi supposita multiplicentur; Seu: quia una tantum est Deitas in tribus personis; Seu: quia nomina substantiva tribui Deo in plurali non possunt sine praejudicio unius essentiae. Schr. Quae tamen de immediata praedicatione intelligenda sunt; mediate enim propter communem tribus personis unam eandemque essentiam, omnino, tres esse personas divinas, dici potest, atque solet.] Cur ille prius dixit, et tamen non tres

Dii vel Domini? an tres personae singulatim [iterum nota singulatim [note: At singulatim Domini et Dii non sunt vocati, sed singulatim unaquaeque vocata est Deus ac Dominus. Schr.]] Domini et Dii vocati, et qui proinde revera tales singulatim sunt (alias eos tales vel confiteri non possemus, vel falsa esset nostra confessio) non sunt tres Dii et Domini? rursus, si Catholica religione tres Deos aut Dominos dicere prohibemur, cur prius, et quidem de una persona singulatim, dixit: ita Deus et Dominus pater, Deus et Dominus filius, Deus et Dominus Spiritus Sanctus? an Deus, Deus, Deus: [note: Non sunt: Quia idem significatur Deus, idemque Dominus; cum enim Filius dicitur Deus, sicut pater dicebatur Deus, non dicitur Deus alius a Patre aut Sp. S. Sed idem Deus cum illis. Schr. Paucioribus: Non numeratur Deus nec Dii, sed numerantur personae, quae habent, distinctae quidem ut personae, unam tamen [gap: Greek word(s)] De tribus Elohim, utrum ita loqui liceat, alibi jam disseruimus, mentemque Martinii atque Zanchii explanavimus.] Dominus, Dominus, Dominus, non sunt tres Dei vel Domini? aut, [note: Tres personae revera sunt, quia tres sunt relationes, seu, quia triplex est personalitas; non autem sunt tres Dii, quia nec triplex est Deitas. Schr.] an tres personae non sunt revera, tres personae, sed [note: Ineptiae. Schr.] nuda tantum nomina, uni personae pro diversa consideratione et diverso officiorum respectu attributa, quod Sabellius voluit? aut si revera sunt tres personae, [note: Immo quaelibet ex aequo est Dominus et Deus, quia quaelibet per naturam est Deus et Dominus. Etsi enim Filius naturam divinam accipit a Patre, non tamen minus est Deus, sicut Isaacus non est minus homo, quam pater Abrabam, etsi etc. Schr.] non tamen quaelibet ex aequo est Dominus et Deus, sed [note: Non una, sed omnes ex se: una tamen a nullo. Schr.] una ex se, primo et per naturam, reliquae hujus [note: Non hujus beneficio: ne productio personarum, quae est necessaria, vidcatur voluntaria. Dicendum igitur: Reliquae ab illa. Schr.] beneficio, [note: Non secundario: quia naturale est divinae naturae, esse in pluribus personis. Schr.] secundario et per [note: Non pergratiam: quia productio personarum non est voluntaria, sed naturalis. Schr.] gratiam? an vero una est reipsa et vere Dominus ac Deus, [note: Immo, quod est una, idem est altera, puta verus Deus. Deum nuncupandum et salsum relinquimus Arianis, Photinianis etc. Schr.] reliquae prorsus non, vel nuncupative saltem et falso? Conciliet hanc, qui potest, [gap: Greek word(s)] , [note: Certe, aut Davus es, aut nequam. Schr. Forte per jocum.] Davus sum, non Oedipus. Dicis scriptura hoc habet, ratio igitur captivanda: profer igitur [note: Profertur aperta, nullis troporum et figurarum involucris operienda. Schr.]

scripturam apertam, aut consequentiam legitimam, validam et cogentem, non insulsam, infirmam, et crinibus, quod dicitur, huc tractam, et statim veritati plene me assensurum (quod etiam tamen non usquequaque nego, [note: Interposita haec videntur, ut, dubitare se adhuc et quodammodo fluctuare, significaret, atque, docilem hinc etiam se praebere velle meliora edoctum, profiteretur Peuschelius.] sed cum Hilario et piis veteribus non ita temere [gap: Greek word(s)] asserere volo) tibi sancte per conscientiam meam, quae instar mille testium, promitto. Et vides hic Athanasium dicere, nos Christiana veritate compelli id credere, puta Spiritum S. singulatim Deum consiteri, quod Hilarius [note: De Hilario dictum est supra. Schr.] et pii veteres nec aperte in scripturis extare, nec ex collatione scripturarum expressum [note: Vbi hoc fatentur? Aut quid tibi dicitur ex Scripturarum collatione expressum esse? Schr.] esse fatentur. Aut igitur Athanasius fallitur, aut illi falluntur egregie, et fallunt, dum id, ad quod credendum cogimur Christiana veritate, illi nec quoad literam, neque quod consequentiam extare, dicere [note: Vbi? Schr.] non verentur. Crediderim [note: Credas, quod voles: Christianus orhis sccus credit. Schr.] tamen, Hilarium tam probe in lectione S. litterarum versatum et exercitatum fuisse, quam Athanasium, qui quidem nulla [note: Vbi igitur in Symbolo Apostolico adducuntur Scripturae dicta? Schr. Symboli est confessionem fidei breviter complecti, non probare, quae ad ejus confirmationem pertinent, neque etiam utrobique dcest.] scripturae dicta adducit, cum talem confessionis formulam ex nudis scripturae verbis extructam esse et [note: Qualege? Quis fixit? Satis est omnino [gap: Greek word(s)] esse: Praesertim si Athanasius in illo symbolo agere voluit interpretem. Schr. Sanam verborum formam commendat Apostolus, non verba syllabatim e Script. depromta. Alioquin non alia, quam Hebraica et Graeca (forte intermixta) adhibenda essent; si verbis duntaxat, quibus Sp. S. usus est, uti oporteret.] oporteret, et deceret. Sed pergamus. Ex eodem Symbolo contra ipsum Symbolum sic argumentor: Qualis [note: Loquitur de qualitate non personali, sed essentiali: Cujusmodi sunt, increatum, immensum, omnipotentem esse etc. ut patet. Schr.] pater, talis filius, talis Spiritus S. At inferius dicitur: pater a nullo est factus, nec creatus, nec genitus. Ergo talis etiam filius, [note: Pcrsonales proprietates, cum essentialibus commiscentur. Illae personas invicem distinguunt, hae Deum ab omnibus, quaecunque Deitatem non habent, discernendum docent.] et proinde ex Symboli sententia falsum, quod Athanasius dicit infra: Deus ex substantia patris ante sesula genitus. Aut igitur hoc falsum, aut superius, aut male Athanasius [note: Non sine limitatione: Limitatio enim satis exprimitur iis, quae immediate subjiciuntur. Schr.] sine limitatione hoc proferens, locutus est.

Porro dicit Athanasius: Et in hac Trinitate nihilmajus aut minus. [note: Loquitur Athanasius de majori aut minori, quod opponitur aequalitati, ut patet e verbis proxime sequentibus. Quam vero equalitatem v. 6. exposuerat hisce: Sed Patris, Filii et Sp. S. una divinitas, aequalis gloria, coaeterna majestas. Schr.] Hoc vero quomodo convenit cum eo, quod Irenaeus, Justinus, Lactantius, Tertullianus, Erasmus, Calvinus, Sohnius, Zanchius, Deum [gap: Greek word(s)] [note: Loquuntur illi de [gap: Greek word(s)] originis (non essentiae, non gloriae, non majestatis) quam propter inter personas Trinitatis ordine est prima. Schr. Quid si etiam dicamus, nec satis commodam esse formulam? Quod enim ordine primum est, usu loquendi recepto praerogativam simpliciter non dicitur habere, nisi forte vocem ordinis addas.] patrem vocant: Certe Erasmus et Calvinus cum praedictis patribus, illa verba Joh. 17., ut agnosoantte solum verum Deum, ad patrem tantum referunt, non quidem simpliciter, qua Deus est, sed respectu principatus [note: Qui principatus ( [gap: Greek word(s)] forte rectius) non est essentialis, in quo personae sunt aequales, sed personalis et ordinis. Schr.] illius, quem in Deitate obtinet. Vide Erasmum in apolog. tomo 9. (praesertim contra Eduardum Leum, et Jacobum Stunicam Hispanum) ubi non semel hunc locum ita declarat, et sententiae suae astipulatores Chrysostomum, Hilarium, [note: Hilarius L. IX. de Trinit. Pater major me est, sed filius minor non est, cui idem esse donatur. Schr.] Ambrosium plures veteres etiam [note: Non de, ipsa Divinitate, sed de filio, ut Deo. Schr. An bene, quod nobis non videtur, illud est, de quo disceptandum est.] de ipsa Divinitate Christi illud Joh. 14. pater major me est, ita olim interpretatos esse, ut patri suam in ipsa [gap: Greek word(s)] , praerogativam et praeeminentiam diserte ascripserint, tanquam ei, qui prorsus [gap: Greek word(s)] , a nullo principio et ingenitus sit, Divinitatemque suam a seipso, hoc est, a nulla a nulla alia persona habeat. Itaque eminentiam [note: Scholastici vocant autoritatem principii et originis. Schr. Ego [gap: Greek word(s)] malim nuncupari minus ambigue!] illam in modo habendi seu ratione originis patres constituunt. Quod si quis dixerit, modum illum habendi, id est, quod pater essentiam a seipso habet, nullam ei [gap: Greek word(s)] [note: Autoritas ( [gap: Greek word(s)] rectius) principii et originis conceditur: Sed quae non tollit aequalitatem inter personas. Quia quicquid haec ipsa autoritatis dicit perfectionis et dignitatis, id totum est in filio, cui eadem communicatur essentia, quam habet pater. Essentia enim divina omnem omnino perfectionem et dignitatem comprehendit. Schr. Si vocabulum [gap: Greek word(s)] substituas, forte personalis respectus clarius exprimitur. Quo generans generato et spirato quoque utique praeponendus est.] conciliare posse: in eo non modo patribus supra citatis, sed et rationi manifestae omnino contradicit. Quis enim negare potest, excellentius [note: Qualiscunque sit illa excellentia, si tamen alter ille, quod habet, non habet per gratiam, sed naturam, non tollitur aequalitas. Schr.] quiddam esse, aliquid

a se ipso, quam ab alio habere? annon ipso Christo testante, (Act. 20.) beatius est dare, [note: Loquitur de [gap: Greek word(s)] , quae fit per gratiam, non quae fit per naturam. Sermo enim est, de operibus misericordiae. Forma dat esse rei, non tamen excellentior est reipsa. Sol dat lucem homini, non tamen praestantior est homine. August. L. III. c. Max. c. 24. Beatius est dare etc. sed in hac vita, ubi inopia est, qua utique melior est copia. Bellarm. Beatius est dare, quando, qui recipit, est in potentia ad recipiendum, et proinde est indigens et imperfectus. Filius Dei sic accipit vitam, ut tamen nunquam fuerit non vivens etc. Accepit enim nascendo: ab aeterno autem natus est, et persectus natus est. Pater genuit filium existentem. Genuit enim talem, qualis ipse erat. Epiph. haer. 69 Schr.] quam accipere? At pater divinitatem filio dedit, et filius eandem a patre accepit, omnibus theologis fatentibus. Aliquam igitur patris eminentiam [note: [gap: Greek word(s)] , non eminentiam, quae praestantiam ex usu loquendi dignitatis denotat.] agnoscere nos oportet. Sed accedit et altera [gap: Greek word(s)] paternae ratio, fundata tamen in illa priore jam dicta, nempe diversitas sive [note: At inaequalitas officii non tollit aequalitatem personarum. Ratio: cum, quia [gap: Greek word(s)] officii est externa, ideoque rationis tantum relatio; tum, quia quod fit per oeconomiam, non minuit naturam sed commendat gratiam. Schr.] inaequalitas officii, quod hinc pater, inde filius, in negotio salutis aeternae per [note: Quod nectit, ipse solvit. Schr.] gratio sam liberae voluntatis oeconomiam hactenus administrant. Hic enim filius, ut Mediator et legatus, omnino [note: [gap: Greek word(s)] puta, ratione officii [gap: Greek word(s)] suscepti. Schr.] inferior est patre legante, et Servatorem illum nobis ex gratia donante. Sic enim ipse Christus Matth. 20. v. 26. 27. 28. Vter major est, inquit, legatus, an qui ipsum legavit? Et praeterea ratio ipsa docet: Omnem Mediatorem, intercessorem, sacerdotem etc. qua talis est, [note: Dubito: Potest enim Caesar pro Comite intercedere apud Comitem; An inferior (est) Comite? Schr.] inferiorem esse eo, apud quem intercedit, et cujus legatum agit etc. (Vide Piscat. in animadvers. ad collat: amicam D. Vorstii, item Bellarm. in peculiari libello, quo censuram suam in librum Concordiae contra impugnationem Würtenberg. theolog. defendit.) Denique omne [note: Falsum, quia quis seipsum donare potest. Nihil est tam tuum, quam tu, inquit Augustinus. Sic tota Trinitus donat se fruendam beatis. Schr.] donum, qua donum, donatore suo inferius seu minus esse oportet: siquidem de vero et principali donatore loquamur. Quare et Christum Deo patre suo hoc respectu minorem esse oportet. Haec adeo [note: Vt quid horum perspicuum sit, [gap: Greek word(s)] tamen est. Schr. De oeconomia enim consilii divini communis, seu pacti inter patrem et filium quoque initi, Zach. VI. 13. hic sermo, atque eatenus pacificator seu [gap: Greek word(s)] judice inferior censetur: ita tamen, ut naturae perfectioni et dignitati nihil derogetur.] clara et perspicua sunt, ut, qui ea negare velit, haud immerito cum omni ratione et veritate

quasi bellum gerere velle dicendus sit. Accedit, quod ex regula theologica, [note: Idem docet Athanasius, ubi dicit: Pater est a nullo. Filius est a Patre. Schr.] filius agit per se, sed non ase: pater vero, et per se, et a se agit. Haec vero omnia quomodo cum verbis Athanasii: In trinitate nihil majus aut minus est, stare et conciliari possint, [note: Distinguatur dependentia ab origine, terminus ab effectu, communicatio ejusdem numero essentiae in sinitae, quae nec majus nec minus admittit, et speciei quae in multiplicabilibus tantum locum habet, ac denique persona non confundatur cum essentia, quarum haec non habet originem, sed illa, per generationem, et sic gignendo eandem essentiam infinitam, infinito quodam modo communicatam, habens, et conciliatio in animo verbo Dei credente, neque se didivina penitus intelligere fasso, proclivis erit. [gap: Greek word(s)] .] nondum video. Qui potest, quantum potest, conciliet, [note: Pulcherrime conciliantur omnia. Schr.] aut si conciliari non possunt, alteram partem falsam solide refutet. Vlterius dicit Athanas. totae tres personae sunt sibi coaeternae. Si hoc verum est, [note: Recte dicitur, personae sunt coaeternae; cum quia nomen coaeternae est relativum, tum quia est adjectivum Non autem recte dicitur, tres aeterni; cum quia nomen aeterni est absolutum, tum quia fungitur vice substantivi, et perinde valet ac neutrum: Tria aeterna. Reg. Substantivum non potest Deo tribui in plurali sine praejudicio unius essentiae. Schr. At si dicatur: Tres sunt personae aeternae perinde est, ac si tres esse personas, quae habent unam aeternam essentiam, affirmes.] quomodo supra dixit, non tres aeternos, sed unum aeternum esse? [note: Vnus est aeternus, quia una tantum in Deo aeternitas: tres personae coaeternae, quia singulae earum per illam unam aeternitatem aeterna est. Schr. Est enim una essentia infinita, aeterna, et in tribus personis talis est ac manet.] Si unus aeternus, quomodo personae sibi sunt coaeternae? aut, si sunt coaeternae, quomodo unus tantum est aeternus? an fortassis tres personae sunt una persona? [note: Neutiquam; Sed unam communem essentiam numero eandem habentes, quae aeterna est.] aut idem sibi ipsicoaeternum? [note: Neque hoc consequitur, quia de una essentia sermo est. Personae autem non sunt eaedem h. e. inter se sunt revera distinctae, sed communem essentiam habentes, Tres unum sunt ait Johannes, et Christus ipse multoties de se et Patre loquitur.] Annon tres sunt personae, quarum quaelibet estaeterna juxta Athanas. aeternus pater, aeternus filius, aeternus Spiritus S. Jam [note: Regula bona, accommodatio mala. Schr.] si res ita se habet in praedicatione, ut se habet in esse, (quod omnes verissimum esse fatentur) [note: Ratio manifesta est; Quia una est tantum aeternitas, sicut una est Deitas a qua quaelibet persona babet, ut sit aeterna, sicuti est Deus: Vnde licet unaquaeque persona possit dici aeterna, et tres personae possint dici coaeternae, quatenus habent eandem numero Deitatem; attamen tres aeterni non possunt dici: sicut nec tres Dii, etsi [gap: Greek word(s)] dici possint. Schr.]] cur, si sunt tres personae, quarum quaelibet aeterna, et si, ut ipse loquitur, propterea sibi sunt coaeternae, non tres eruntaeterni? quomodo unus

tantum aeternus? an tres personae aeternae [note: Non sunt: quia non est nifi una numero aeternitas, per quam quaelibet est aeterna. Schr.] non sunt tres aeterni, vel tria aeterna? an vero tres personae non sunt tres personae, sed vel una persona, vel nihil, vel nuda nomina? omnia absurda. [note: Sed quae ex iis, quae Athanasius proponit, neutiquam consequuntur. Schr.] Sed regeret quis: Sic pari ratione culpandum, quod dixerit infra Athanas. aequalis patri secundum Divinitatem, cum aequalitas sit inter duo vel duos, ipse autem supra dixerit, [note: At non dixit; Vnam esse personam: Sed; Alia est persona Patris, alia Filii, alia Sp. Sancti. Schr.] unam esse Divinitatem patris et filii. Ad quod respondeo, si vere, proprie et exacte loqui velimus, sique Athanasii superior de una patris et filii Deitate assertio sarta tecta manere debet, phrasin hanc posteriorem subsistere prorsus non posse: Cum omnis aequalitas semper vel ad minimum sit inter duo, vel duas res, inter duos [note: Quos vides et audis, ubi Athanasius, Patri Filium aequalem esse, dicit. Schr.] vel duas personas. Cum autem filius hic dicatur patriaequalis, non fecundum personam, quae duplex (alia enim est persona patris, alia filii, ut supra dixit) sed secundum Divinitatem, quae una est numero et simplicissima, [note: Quasi vero haec inter se pugnent; Esse idem cum Patre, et esse, aequalem Patri: Immo vero quo major identitas seu unitas, eo major seu exquisitior aequalitas. Quippe unitas similitudinis et aequalitatis est fundamentum. Schr.] non aequalis, sed idem patri, vel cum patre dicendus est, [note: Inanis formido. Schr.] nisi obscure, improprie et nimis [gap: Greek word(s)] loquendo, infirmis scandalum, hostibus autem nostris nos et nostra ridendi et sugillandi occasionem subministrare velimus. Quanquam haec exceptio nihil etiam ad rem facit. Sicut enim, quia una est Divinitas, non possum dicere, [note: Quid obstat? An forte unitas numerica non potest esse fundamentum aequalitatis, specifica potest? Annon potest idem sibi ipsi dici semper similis et aequalis? Quanto magis alter alteri? Schr. Si habeant ambo unam eandemque essentiam.] haec persona est alteri quoad Divinitatem aequalis: ita, quia praeter Essentiam aeternam, juxta Athanas. plures, nimirum tres personae [note: Sunt coaeternae, non aeternae. Schr. Immo vero etiam aeternae perinde ut omnipotentes, quia communis est tribus essentia una aeterna, ita ut tres eam sine multiplicatione habeant, et tamen in tribus personis eadem existat aequaliter, immo unissime, ut ita loquar, una.] sunt aeternae, optime et citra [gap: Greek word(s)] dicere possum, [note: Si maxime dixisset Tres personas aeternas, non tamen tres aeterni essent dicendi, quia fieret [gap: Greek word(s)] ab adjectivo ad id, quod habet rationem substantivi: Schr.] plures

uno tres videlicet esse aeternos, [note: Eadem est ratio de tribus coaeternis. Schr.] vel sibi invicem coaeternos, et sic non unum esse aeternum [note: Quidni? Vnum in neutro genere. Est enim una plurium seu trium essentia.] Si quis ulterius objiciat, hac ratione ipsum Paulum reprehendi, ut qui idem dicat Philipp. 2, Christum non rapinam arbitratum, se esse aequalem, vel aequalia Deo (ut in graeco legitur, [gap: Greek word(s)] ) quod Athanas. dixit: aequalis patri secundum Divinitatem. Sed respondeo, verba illa, [gap: Greek word(s)] , eadem vel aequipollentia esse cum illis: in forma Dei esse, fatentibus omnibus Theologis, eaque a viris minime suspectis, Ambrosio, Erasmo, Luca Osiandro, Christiano Sledano, ad Christum qua hominem, sive secundum humanam [note: Atqui Christus secundum humanam naturam non potest dici aequalis Deo Si qui igitur referunt (ad eam,) illis aequalem esse, idem est, quod aequalem gloriam cum Deo habere. Ita vere receditur a littera. Schr.] naturam referri, id quod etiam ratio solidissima et invicta suadet, quam mox referam, quae, si solide ab aliquo diluetur, una ego litura [note: Ingens pollicitatio. Schr.] omnia, quae hoc loco scripsi, expungere paratissimus sum. Obiter hic et in transcursu dico, vocem latinam aequalis, et graecam [gap: Greek word(s)] , pro simili [note: At non hoc loco: Oppontur enim non dissimili sed humili, et postmodum exaltationi. Schr.] etiam accipi, apud omnes probatos auctores notissimum esse. Consulat, qui velit thesauros utriusque linguae, et vera me dixisse comperiet. Ratio invicta est haec, quod Apostolus dicit, illud [gap: Greek word(s)] , illum sensum vel affectum, qui fuit in Christo, [note: Immo vero affectus humilitatis et in humilitate obediendi Patri: ut patet ex antecedd. et conseqq.] quod videlicet in forma Dei, ac proinde aequalis vel similis fuit: illum, inquam, fensum vel affectum Christum permovisse, et hoc in ipso effecisse, ut se, ut in sequentibus ait Apostolus, exinanierit, dass es sich hat geeussert, prout Luth. vertit, nehmblich der Goettlichen gestalt, [note: Non forma, sed magnifica illius ostensione in et per assumptam humanam naturam se exinanivit. Schr. Ambiguitas nominis forma quicquid hoc est obscurat, et evoluta dilucidat. Ipse certe Apostolus vocabulo hoc [gap: Greek word(s)] utitur, quae formam non tam internam quam externam denotat.] dass es sich hat zu nicht gemacht oder ausgelaeret, juxta latinam et Piscatoris versionem. Quid autem, quaeso, magis absurdum, ut lenissime dicam, quam de Deo (cujus majestas adoranda est, et remenda) dicere, [note: Non hoc absurdum: Quia, pro rapina formam Dei seu aequalitatem cum Deo non habere, hic idem est, quod se non magnifice ostentare, more eorum, qui Divinitatem sibi rapiunt, seu qui Dii esse volunt. Schr.] quod naturam seu Essentiam suam Divinam pro rapina vel rapto non habuerit, (quasi unquam vel factum fuerit, vel fieri potuerit, [note: Etsi proprie pro rapina eam habere non potuit, potuit tamen more eorum, qui pro rapina habent, magnifice se in assumpta natura ostentare; quod non secit, sed (se) exinanivit. Schr.] ut pro rapina

eam haberet) ideo se exinanierit, vel evacuarit, cum hoc non tantum ipsum non decuerit facere, sed etiam nulla ratione fieri potuerit, ut altissimus omniumque rerum supremus Dominus se exinaniret, [note: Quid obstat? 1) si intelligatur [gap: Greek word(s)] agere: 2) si intelligatur non forma Dei se exinaniisse, sed formae illius (majestatis) magnifica ostensione; saltem in assumpta natura. Schr.] siquidem Deus se (proprie loquendo et vere) neque humiliare, [note: Quaerendum: Quid dicat proprie humiliare aut exaltare? Nam et ipse supra agnoscit [gap: Greek word(s)] liberam. Schr.] neque exaltare potest. Sin autem de Christo secundum naturam humanam explicemus, (quod praedicti viri citra conscientiae scrupulum fecere) omnia erunt plana et pulcherrima: quod nimirum Christus, qua homo, [note: Christus, qua homo, nunquam erat in forma Dei, ita, ut esset aequalis Deo; Sed potius inde a Virginis utero erat in forma servi, quae formae Dei opponitur. Schr. In forma quidem Dei fuisse Christum hominem Paullus ait, sed possessionem majestatis communicatae his verbis designat, et ab usu plenario distinguit. Sic forte rectius respondetur, quam si prorsus neges, in forma Dei, qua hominem, fuisse. Peuschelius enim de forma. Dei finita et potentia eximia, ejusdemque etiam usu, uti sequentia docent, loquitur, cum Paullus de infinita, sed ex unione personali deducenda, qua ordinarie usus non sit, sermocinetur. Ita quoque aequalitas illa, seu [gap: Greek word(s)] h. e. ad esse communicataque esse [gap: Greek word(s)] , explicata nodum omnem commodius solvet, et quicquid ambigui est, evolvet.] cum informa Dei esset, quatenus, in corpore humano obambulans, magna edidit argumenta majestatis sibi secundum carnem communicatae, leprosos nimirum mundando, caecis visum, surdis auditum restituendo, morbos curando, mortuos excitando. Breviter: quatenus docuit velut potestatem' habens, [note: Non erat hoc in forma Dei esse: siquidem per istud non erat aequalis Deo: Sed formam Dei particulariter et frustillatim, ceu radiis quibusdam, exerere. Schr.] non sicut Scribae et Pharisaei, eandemque doctrinam stupendis miraculis confirmavit, hanc suam majestatem aliis, nempe discipulis, demonstravit, et propterea a pluribus adoratus fuit: cum, inquam, sic secundum carnem esset in forma Dei, ac proinde aequalis vel [note: De simili supra dictum. Schr.] similis Deo (quatenus homines ad hunc hominem Jesum in necessitatibus suis, velut ad Deum ipsum, confugerunt) illud [note: Immo, antequam horum quicquam faceret eive accideret, erat in forma Dei, et non duxit pro rapina aequalem esse Deo. Schr.] ipsum pro rapina non est arbitratus, id est, illam carnis [note: Non quam habebat, sed quam habere poterat, si filius Dei majestatem suam per carnem [reading uncertain: print blotted] voluisset exerere. Schr.] suae gloriam et aequalitatem cum Deo (ut Osiander explicat) non tam arcte, stricte, et firmiter retinuit, aut eam [note: Optime. Schr.] non ambitiose et superbe ostentavit,

quemadmodum raptores cum praeda sua facere solent: Sed eam pro gratuito Dei dono agnovit, et, postquam Deo placuit, sponte se ea gloria [note: Scil. in assumta natura, per quam illam noluit exerere: nam in divina natura formam retinuit Dei, ut docet participium [gap: Greek word(s)] , (immo etiam in humana, qua possessionem et habere.) Proprietamen non deposuit; cum quia, ut Deus, operabatur aequaliter patri Jo. V. tum quia in assumta natura non habuit, (scil. ut actu secundo exeruerit plenarie, habuisse enim [gap: Greek word(s)] , quis neget?) Schr.] abdicavit, eam quasi deposuit, et ita se gessit, ac si eam non haberea, quod expimit Apostolus illis verbis, sed exinanivit se, assumens formam servi, id est, habitum [note: Agnosco. Schr. Germ. dixeris Aufführung. Hoc ipso vero fatendum est, de majestatis [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] heic agi. non de aequalitate naturae. Etsi in humana natura aequalis Deo Patri filius habitarit; cui alias [gap: Greek word(s)] communicari non potuissent.] et conditionem servilem (non humanam naturam: de Jesu Christo [note: Agnosco. Schr.] enim loquitur, quod nomen ipsi ut Mediatori, eoque homini jam nato et facto competit) dum se ut mancipium (quid autem hoc vilius et abjectius?) tempore passionis [note: Extremus gradus, ipso Paullo quoque haec docente, [gap: Greek word(s)] etc. talis tantusque conceditur, sed ideo praecedens status servilis per omnem vitam, ut solent Sociniani, et Peuschelius huc etiam his verbis spectat, non negandus est.] tractari, id est accusari, conspui, caedi, ludibrio haberi, flagellari, crucifigi etc permisit, ita quidem, ut tum temporis nullum inter ipsum et alium quemvis vilissimum et abjectissimum hominem discrimen apparuerit: quod Apostolus exprimit illis, factus in similitudinem hominum, [note: Immo vero, quando homo factus est, factus est in similitudinem hominum. Schr. Ex priori nota haec dilucidanda sunt.] et schemate inventus ut homo, non quod tum factus homo sit, sed quod is, qui jam homo erat, sed omnium praestantissimus propter majestatem communicatam [note: Habere majestatem communicatam, et Deo unitum esse, non pugnant cum similitudine hominum, sed usurpare et prae se ferre majestatem. Schr.] et unionem cum Deo, sit factus velut alius abjectus et vilis homo, quemadmodum vox homo in sacris ita usurpatur Ps. 82. Ego dixi. Dii estis etc. sed moriemini, ut homo, id est, quia vos, qui estis filii altissimi, iccirco hoc munere divino abutimini, ideo moriemini, ut homo, ita ut nullum in morte, inter alios communes [note: Ita rectius hic locus explicatur, quam si ad vilitatem respici dicas, neque enim viles tantum, sed et honoratiores homines, ut homines moriuntur; Ac proinde locus iste Psalmi parum in praesenti argumento probat.] et viles homines, ac vos altissimi filios, discrimen sit futurum. Sic Samson inquit ad Delilam: Si crines mei promissi et prolixi mihi demerentur, forem sicut caeteri homines, Jud. 16. v. 17. non quod tum homo futurus esset, sed quod is, qui jam homo erat, sed aliis longe excellentior,

raso suo capite, futurus esset, ut alius quivis communis [note: Neque hic locus, quod instituit Peuschelius, comprobat, quia de potentia communi et ordinaria virium corporis utique, sed non de vili homine loquitur, et praeterea, vilissimos saepe homines robustiores esse excellentissimis aliis quibusque, satis compertum est.] et abjectus homo, explicante ita haec verba D [note: Si Dnus. König (Prof. Theol. Altorph) ita loquitur, dextre est explicandum: Scil. deponere eam potuit non simpliciter (sic enim etiam unio personalis solvenda fuisset,) sed [gap: Greek word(s)] , non ratione [gap: Greek word(s)] , sed ratione [gap: Greek word(s)] . Schr.] Koenig. in praelect. in cap. I. ad Hebr. Pro confirmatione explicationis illorum verborum facit, quod aequalitas ista talis fuit, quam Christus deponere, et qua se ipsum ad tempus privare potuit. At Deus tantus, quantus est, non esse nullo modo [note: Potest tamen esse, ubi majestatem suam non exerat, aut manifestet. Schr. Scilicet per humanam naturam. Hoc enim liberrimum Christo erat, et ad oeconomiae redemtionis nostrae rationes accommodatum.] potest: alioqui Deus esse desineret. Pro tota explicatione facit, quod nos ad humilitatem hortatur argumento salutaris effectus, qui in ipso Christo conspiciatur, et proinde non agit hic Apostolus de humiliatione [gap: Greek word(s)] , qua pure Deus est, [note: Assentior. Loquitur non de humiliatione incarnationis, sed passionis. Schr. Addo: Et servilis conditionis, qua inde ab incarnatione ad passionem usque et mortem cum sepultura humilitas illa continuata fuit. Quod monere visum est, ne videretur a b. Schroedero his verbis, in sola passione extrema humiliationem illam locum habere, (quae fastigium utique summum aut imum potius gradum continebat,) con cedi.] sed de ea tantum, quae ipsi ut homini competit, ut quae sola et vera, et nobis conspicua, et per se imitabilis sit, cum contra neque Deus, qua talis, proprie ac vere [note: Quid igitur [gap: Greek word(s)] ? Quid [gap: Greek word(s)] ? Quid Dei miseratio? Quid quod se a Jacobo passus est vinci? Schr. Nobis videtur Peuschelius de interna ab dicatione loqui.] humiliare se possit, (utpote per naturam [note: Voluntaria dispensatio, non est naturae proscriptio. Schr.] altissimus et immutabilis) neque nos exemplum illud Dei vere conspicere vereque imitari ullo modo possimus. Et hanc sane humilitatem per partes et gradus postea ita describit, ut Deo tribui non possit, praesertim cum tandem quoque divinum ejusdem praemium exprimatur, quod in Deum nullo modo cadit. [note: Facile haec conceduntur. Sed quid inde exsculpere velit Peuschelius, non videmus. Certe divinitati Christi, ad quam oppugnandam, et ipsum mysterium Trinitatis evertendum, ea in medium adduxit, nihil id obstat, ut potius habere majestatem Dei, qua non usus sit perpetuo Christus, (ut homo,) in ipso plenitudinem Deitatis, qua aequalis Patri fuit et adhuc est, etiam quantum ad essentiam, non gloriam tantum, habitate personaliter, efficacissime demonstratur; quoniam alioqui talis tantaque, ipsa, inquam, infinita majestas, ut haberet semper, et, quando vellet, etiam ut homo, uteretur, communicari non potuisset.] Videantur Zanch. Piscator, praesertim in scholiis ad cap. 2. Philipp., Erasm. Roter., Lutherus, Chemnit., Osiand., Hunn. et alii

Augustanae confessionis Theologi. Sed longius fortassis, quam debui, evagatus sum. [note: Ita est. Et quidem ita imprudenter, ut quemadmodum modo dictum est, sua hac ipsa digressione vineta caederet.] Vnicum ex Athanasio restat, ubi dicit: Deus ex substantia patris genitus. Quae phrasis ex substantia, ut impropria et admodum periculosa, ab iis rejicitur, [note: Non rejicienda, sed dextre explicanda erat. Cum enim ita loquuntur Patres, nihil aliud significare volunt. quam Filium Patri esse consubstantialem, et ab eo productum, seu esse consubstantialiter ab eo productum. Schr. Alii malunt dicere, de substantia Patris. Est enim in hac phrasi ambiguitas delitescens. Non docemus, quod Deus Pater ex substantia tanquam ex materia, genuerit filium: Sed rectius dicitur, Pater in essentiae unitate genuit filium, persona personam. Si autem improprie sumatur terminus ille, ex substantia, non, ut ponatur aliqua materia, cum Deus sit immateriatus; Sed potius, ut excludatur materialis, (generatio) admitti potest. Ita Grawerus, praeceptor Peuschelii et monitor perfrequens in Examin. Sophist. Photin., sigillatim, et Polem. Sacr. f. 361. Vnde quoque, non simpliciter ab eo rejici hanc phrasin, uti p. p. asseritur, elucet.] qui plenis copiis contra Neo-Arianos scripsere, velut a Francis. Junio in scripto contra Gratianum, Alberto Grawero, quem vide in 4ta disp. illustr. theolog. quaest. quaest. 9. item D. Sohnio in exer. Aug. Confess. Keckerm. in system. theo. Haec, et alia plura brevitatis studio omissa, me movent, ut facile cum Camerario, hoc symbolum non ab Athanasio, sed ab otioso monacho aliquo scriptum esse statuam: [note: Symboli Athanasiani autorem statuit otiosum monachum. Schr. Nescio, an per admirationem, an indignationem. Vtut sit, supra tamen haec in Camerarium sparsa calumnia jam fuit eversa ac diluta. Vtrum vero Athanasius ipse id, uti nunc quidem habetur, composuerit, an recentiori cuidam sive monacho, sive Episcopo, nominatim Eusebio Vercellensi, Anastasio, Athanasio Spirensi, Vigilio Tapsensi, Vincentio Liriuensi, aut cuicunque tandem alii, Gallo homini vel Hispano, acceptum sit ferendum, cum Tenzelio nostro aliisque disputari poterit, quoad volupe erit. Nobis non de vocabulis, vel auctore compositionis, sed sententia diviniori h. l. agendum est, praesertim postquam universa Ecclesia suo assensu Symbolum hoc tesserae instar sanctae approbavit.] vel bonum Athanasium tum temporis dormitasse, juxta illud: bonus quandoque dormitat Homerus. Nec proinde et ille nimis exagitandus, qui illud verbo Dei non usquequaque conforme esse dicit, [note: Immo est exagitandus, h. e. ut haereseos sive auctor sive fautor notandus, si quis dogmata ipsa aggrediatur, ut impugnet atque neger, quae divina sunt, a symboli hujus auctore compendiose repetita, brevique idea distincte, qua formam etiam loquendi saniorem, explanata, atque circumscripta.] et proinde pro fidei regula [note: Symbolum Athanasii nobis est regula non infallibilis et primaria, sed regulata et secundaria. Schr.] infallibili non statim agnoscit. Nec ingenii

petulantia est, sed vera prudentia serpentina cum columbina simplici tate conjuncta, si quis non omnia indiscriminatim pro fidei articulis, et iis, quae necessario credenda sunt, recipit: Sed instituto ad lydium scripturae lapidem examine [note: Ad quod examen hic homo aptior non est, quam asinus ad lyram. Requiritur enim ad hanc rem maturitas judicii, quae in illo non est. Schr. Aetas ad judicandum de divinis mysteriis parum confert aut refert. [gap: Greek word(s)] enim, naturalem quoque annorum maturitatem nondum assecuti, saepe aptiores sunt viris sapientia humana, quales Judaeorum magistri suerant, turgentes. Rectius igitur forte objecta esset, quod eventus etiam comprobavit, quam maxime obfuisse bono Peuschelio praejudicatarum ex novaturienti animo opinionum studium, ab eo, qui examen pie et cum obsequio fidei fimplici, modeste verbo Dei praebendo, instituere, rationemque ferocientem coercere velit, abdicandum, aut certe tantisper seponendum. Sed utraque forte caussa, quo minus veritatem noster assecutus esset, multum licet in examine hoc operae sihi posuisse visus, prohibuit, quam praeter eum, quem Paullus de occoecatione alibi 2. Cor. IV. 4. accusat, animi perversitatem corruptorum [gap: Greek word(s)] mirifice promovit.] et proba diligenti, omnia juxta Apostoli praeceptum probat, quod bonum est, retinet. Hoc ipsum Lutherani Calvinianis in articulo de persona Christi et ubiquitate, et hi vicissim illis in articulo de praedestinatione, (quod Beza Castellioni fecit,) et Pontificii his utriusque in articulo de transubstantiatione, Missa et aliis suis ineptiis objiciunt, nec tamen Evangelici hoc agnoscunt, vel, ut agnoscant, necesse habent. Nec ulla major pestis est in Ecclesia et doctrina, quam quid pro quo [note: Recte, si hominum auctoritate sola id fiat; Aliter vero sentiendum est, si Scripturae et Sp. S. effata pro fundamento substernantur. Idque cum inter nos atque Socinianos sit, quod disputetur, procaci ore, quid proquo inter fidei articulos a nobis recipi, affirmatur.] inter fidei articulos recipere. Et haec hoc loco sufficiant.

Quastio II.

Resp.

Ad hanc etiam in litteris generalibus respondi. Nunc addo, variare hic in delectu [note: Manifestum est, non esse vim parem in omnibus dictis: ideoque et inde deductis argumentis. Quaedam sunt primaria, quaedam secundaria. Quaedam [gap: Greek word(s)] , quaedam [gap: Greek word(s)] . Quaedam demonstrantia, quaedam illustrantia. Quaedam [gap: Greek word(s)] , quaedam accommodatitia. Schr. Prudentia igitur opus est, ne iisdem semper armis pari modo rem confici putes, et veritatem ipsam ludibric exponas.] argumentorum theologos, et saepius mutuo vineta caedere, et ita non levem altius inquirendi et dubitandi causam praebere. Exempli gratia, illud Gen. I. Creavit Dii etc. Hunnius vocat illustrissimum [note: [gap: Greek word(s)] : Si vera hic narrat. Schr. Benigne de Praeceptore olim et hospite suo ita judicat Schroederus. Nobis ne illustre quidem id semper visum est, et quoties de ejusmodi argumentis, Ebraeae linguae indolem saepe posthabentibus, pugnatur, toties mihi praeclara G. Calixti Dissertatio, de S. Trinit. mysterio A. 1645. Respondente Joh. Latermanno proposita, in mentem venit, in qua, quid de ejusmodi ex V. T. desumtis ratiociniis habendum sit, accurare edisseruit: quae Filius quoque Frid. Vlricus, ab aliis impugnata et lacessita, mascule defendit. Eamque hac quoque occasione data L. B., quicquid aliis videatur, commendamus.]

Trinitatis testimonium, quo Christiani interpretes usi sint. Calvinus et Paraeus plane, ut violentum et periculosum, repudiant. Et Hunnium non potuisse ex patribus [note: Quid tum? Non sequitur, Patres non usurparunt, ergo argumentum nihili est? Schr. Forte et ratio facile reddi potest; quia Patres, uno alteroque forte excepto, nec Hebraica intellexerunt, ex cujus linguae constructione isthaec petita sunt.] adducere unum, qui illo usus fuerit, testatur et gloriatur Paraeus in Comment. in Genes. Nam quod Lombardum adducit, nihil ad rem facit. Et Paraeus dicto loco omnes rationes pro et contra adducit, et negativam suam pro virili confirmat. Sic locum 1 Joh. 5., quem principem constituunt, Lutherus, ut et Latina versio vetus, nec Syrus [note: At Syri et Arabes legunt: Hi tres Pha de num in unum sunt. Schr. In quibus partim, fateor, quid illud Pha de num sibi velit, me non intelligere, partim etiam falsum esse, quod de lectione hujus loci in utraque versione testatur. Neque enim in codice ullo, sive MScto sive impresso, ante se eum reperiri, palam et candide profitentur tam Gutbierius, quam Schaafins: quorum tamen uterque ex Tremellii editione, ubi ad marginem adscriptus erat, suis eum exemplaribus inseruerunt, idque in additis Var. Lect. ad h. l. ipsimet annotarunt. Auctoritati vero hujus insignis testimonii nihil exinde decedit, quoniam utraque versio, secus quam vulgo existimatur, recentiorem aetatem prodit, et, ut sileam, Nestoriani hominis vestigia in priori occurrere mentionem autem ejus vix ante sec. sextum reperiri, ita porro Arabicam translationem ex Syriaca demum adornatam, utramque vero ex mutilaris Codd depromtam esse, luculenter patet, atque inter Philologos satis constat. Ac proinde parum hae versiones Socinianos juvant, nec nostris magnopere, si locum exhiberent, prodessent.] habent. Nec legitur ab Athanas. [note: Athanasius L I. ad Theophil. de unita Deitate legit. Cyprianus in Lib. de Vnit. Eccl. legit. Hieronym. in Praef. Epist. Canonic. diserte dicit: In Graeco haberi, sed a Latinis interpretibus esse omissa. Complutensis editio, et aliaprobatae sidei exemplaria legunt Schr. Quae citavit b. Schroederus ex Patribus testimonia, excepto Cypriano, cujus, quamvis etiam Libell. de Vnitate Eccles videatur alicubi interpolatus, ideo tamen maximae auctoritatis est hujus loci allegatio, quia et Fulgentius ad cum provocat,) tanti non sunt, ut adversario pervicaci Criticesque perito artis satisfacere possint. Ambo enim Athanasii scripta, in quibus haec verba inveniuntur adducta, quorum alterum duntaxat nominavit Schroederus, alterum vero Disp. est in Conc. Nicaen. cum Ario instituta, pro [gap: Greek word(s)] omnium fere consensu haberi constat. De Hieronymi autem Praef. in Epist. Canon. quae disputantur, ejusmodi sunt, ut, licet, quod liquido etiam ostendit en Dissert. critique sur le verset 7. du chap. V. de la 1. Ep. de S. Jean Ms. Martin adversus R. Simomum, multo sint firmiores rationes pro ejus ingenuitate, propter stylum ab Erasmo et Socino etiam agnita, quam [gap: Greek word(s)] , tamen non multum ei confidendum videatur; Quanquam etiam his dubiae fidei testibus ne quidem opus sit, cum fundamentis multo pluribus et solidioribus, praeter Cypriani istam citationem, hunc ipsum locum genuinum esse, ab aliis, v. g. J. Gerhardo nostro, J. H. Majo Sen., et plenissime a F. E. Kettnero, (qui et rationes, cur Patres Sec. priorum IV. eum non produxerint in medium, reddidit) a Cl. J. Laur. Mosoeim autem compendiosissime, itemque a Dav. Martinio et similibus evictum sit, exemplaribus etiam MSctis tam Gr. quam Lat. jam multo pluribus, quam ab initio renatarum litterarum eadem sententia confirmatior habeatur. Mihi fortissimum omnium pro hujus loci [gap: Greek word(s)] illud videtur esse probandl robur, quod Catholicis h. e. orthodoxis, uti nec opus habuere malis hisce artibus, nunquam corruptio codicis sacri legitur imputata; haeretici autem, et nominatim S. Trinit. hostes Artemonitae, jam Sec. I. inclinato hujus impietatis et insimulati, et, teste Euseb. H. E L. V. c. 28. etiam, cum ignominia, convicti sunt.] Nazianz. Didymo, Chrysost. Cyrillo, August. Hilar. Beda.

Erasmus, Calvinus, Beza, Hemming. unum non ad essentiam, sed [note: Argumentum tamen manet: Si silius est testis divinus E. Deus est. Antecedens probatur; Quia est testis in coelo: quia ibidem testimonium ejus vocatur testimonium Dei. Schr. Mihi non videtur deserenda phrasis: Vnum sunt. Hanc enim et non aliam Cyprian. jam sua aetate in Cod. Sacro prae oculis habuit, et hodieque eam paucissimis exceptis, iisdem non melioribus, eandem lectionem exemplaria fere omnia exhibent. Nec obstat, quod Joh. XVII. unitas fidelium talis, qualis Patris et filii sit, esse jubetur; Haec enim comparatio, perinde ut Matth. V. ult. perfectio etiam fidelium atque patris, non tanquam in totum, sed in tantum talis, non ut aequalis, sed ut similis describitur, et, ut ejusmodi sit, praecipitur atque rogatur. De se et Patre contra aliter Christus: Qui me videt, inquiens, videt et Patrem; Nihil potest operari Pater, quod non operatur et Filius etc. itemque Joh. X. Ego et Pater unum sumus etc. Vnde quemadmodum necessario consequi, Christum esse Dei filium, atque adeo revera Deum, ipsi hostes Judaei agnoverunt: ita revera etiam Christus non refragaturus, sed ex operibus optius id confirmaturus vindiciis suis amplius verba sua l. c. explanavit: qui, si formula loquendi in calumniam rapta fuisset. procul dubio aliter calumniatoribus obviam ivisset.] ad testimonii unitatem [note: Sed temere: quia distincte loquitur Joh. de testibus in coelo, quos dicit esse unum, et testibus in terra, quos dicit esse in unum. Schr. Certe praestantissimi codices hanc differentiam exacte tuentur, ita ut inter XV. exemplaria MScta, quibus usus est Rob. Stephanus in praeclara illa ed. N. T. A. 1550. fol. non nisi unicum discrepantem, si citationi ad marginem adscriptae fides habenda sit, (de qua sunt, qui dubitant.) invenerit. Vtcunque vero ista citatio comparata sit, de qua le Long. in Bibl S. conferri potest, reliqua tamen MScta cum vulgari lectione, uti collectanea Millii atque Kiisteri edocent, prorsus consentiunt pleraque.] referunt, prout tres testes in terra unum esse dicuntur. Memini disputationis, ubi rogabatur, ut ex baptismo Christi Matth. 3. quem locum Theologi pro palmario agnoscunt, probaretur Trinitas, id autem tum temporis, neque a praeside, [note: Sugillat praeceptorem suum. Schr. Tota haec digressio ad Disputationem supra toties memoratam de S. Trinit., praeside Schoppero et Respondente Sauberto habitam respicit, de qua nihil repetimus.] neque a respondente fieri potuit, et respondens quidem aperte professus est,

quod [note: Nec mirum, cum sit articulus multimembris: qui non nisi operose inde demonstrari possit. Schr. De his similiter jam supra plus satis dictum est.] non ex hoc loco solo, sed juncto cum aliis, probatio sumi possit. Quis non miretur? si enim hic locus clarissimus et primarius solus [note: Si non probat omnia, probat tamen aliqua. Schr.] non probat, quid alii obscuriores et infirmiores efficient? D. Schop. in thes. de Trinitate locum Gen. 18. de 3 viris Abrahamo visis, pro manifestis sima [note: Loquitur de patesactione ad visionem, non ad demonstrationem. Schr.] trinitatis patefactione accipit. Luth. vero inquit: Quod si alia trinitatis probatio non esset, [note: Ita est, ut Lutherus scribit. Schr. Cui et nos assentimur.] quam hae tres species, ego sane eam non crederem. Calvinus: Quod autem patres hinc trinitatis mysterium eliciunt, frivolum est, et sannis calumniisque obnoxium. August. de tribus angelis interpretatur. Musc. in comment. in Gen. ex professo refutat, inquiens: talia officia Abrahamum illis exhibuisse, quae nemo Deo [note: Nisi in assumpto corpore apparenti. Schr. Cujusmodi visa vere divina non omnia sane Sociniani negare poterunt, utut de personis divinis hactenus disputatio seponatur.] exhiberet, nisi insanus. Quod autem in singulari numero eos compellat, (in quo vis probationis Schopperianae) id fieri, vel quia ratione legationis [note: At quis unquam audivit, tres legatos compellari singulari numero? Schr. Ego rectius et compendiose magis respondendum existimem, non propter legationis tribusque commune munus singulari numero interdum loqui Abrahamum, sed quia unum inter eos, quacunque demum ex nota, prae caeteris, diviniori et Patriarchae noto charactere, eminere animadvertisset; cum quo etiam pari modo parique de caussa colloquium, duobus jam longius progresfis, post eorum discessum, continuavit. Nam qui discesserant, Angelos fuisse, Lothum deinceps invisentes et e periculo liberantes, vix dubitari potest. Ac proinde, typicum licet hinc petere liceat (quae qualia sint, notum est, nisi Sp. S. ipse typum explicet) pro S. Trinitate argumentum, sed illustrans magis, quam probans; non tamen nimium urgendum videtur. Vtut de reliquo, Deum ipsum apparuisse, ex nomine divino satis clare colligi queat. Quod de Abrahama tam promte adhibitum esse, tanto minus miramur, quoniam, apparitionibus hujusmodi divinis adsvetum fuisse, ex integra vitae ejus historia satis superque cognitum habemus. Paucis, si quod sentimus, candide pronunciandum sit, cum b. Hakspanio nostro in Not. Philol. in h. l. ita nos sentire profitemur: In terminis hic Jehova apparuisse dicitur. Ergo divina fuit haec apparitio, sed non immediata, qualis erat Gen. XVII. 1., neque solum mediata, qualis Gen. XVI. 12. sqq. per angelum facta; Sed mixta, ubi Deus ipse Angelis se conjunxit. Vnde simul, quantum ad Trinit. mysterium inde demonstratum, robur argumentum hoc contineat, non obscure patet. Quo si forte plane abstinuisset Schopperus, sarius fuisse, facile est existimare. Caetera in alium locum rejicimus.] unus erant, vel quia unus ex illis [note: Non praestantior tantum, sed et ipse Jehova erat Schr. Bene, at quid inde pro S. Trinitate colligas? Pugnandum est firmioribus argumentis.]

praestantior reliquis duobus, quem Abrahamus compellarit: cum quo solo etiam, reliquis duobus Sodomam descendentibus, tanquam judice terrae, utpote illius legato [note: Hoc demonstrandum, non affirmandum fuisset. Certe, coram Deo stetisse, et simul eum ipsum Jehovam allocutum esse Abrahamum, quando dicitur nullaque prorsus legationis nota vel per verbulum expressa est, plus et divinius quiddam in recessu habet. Neque exempla aliorum legatorum, verba alibi nomine Dominorum facientium, huc quadrant, ubi aliae notabiliores circumstantiae illustrius quid condocent. Quam Dei ipsius praesentis patefactionem singularem quando tuemur, non tamen, infirmitatem argumenti hujus pro S. Trinitate et nos agnoscere, dissimulamus.] loquitur Abraham. Et author ad Hebr. 13. cap. hospitalitatem commendaturus, utitur argumento hoc, quod quidam inscii angelos exceperint, [note: Neque hoc argumentum Peuschelii spernendum est. Quamvis enim ad Angelos, apud Lothum divertentes, respici putes, illud tamen (praesertim si numerum plurium animo recte reputes,) hinc consequitur, pro S. Trinitate inde non posse admodum firmam deduci demonstrationem. Quod autem solorum angelorum mentio sit, non aliam procul dubio ob caussam factum est quam quia, seposita hactenus divina, inter angelos comites, praesentia, de utroque Paullus loqui volebat exemplo, quorum tamen alterum, Gen. nempe XIX. descriptum, de divina singulari apparitione racet.] argumento alio et quidem fortiori usurus, quod quidam filium Dei, vel totam trinitatem inscii hospitio exceperint, si trinitas vel filius Dei hic affuisset. Plura Muscul. in comment. ad h. l. Locus Es. 48. Dominus misit me, et Spiritus ejus, pro insigni testimonio habetur, qui tamen a Zwinglio, Calvino, Vatablo, Gualth. Tremell. Bulling. Castellione [note: Non quaeritur, quid ab istis sit factum, sed quid fieri debuerit. Schr. In quo me consentientem habet Schroederus. Manifesto enim de pluribus divina potestate praeditis l. c. Esaiae sermo est, atque hactenus sua deducto inde argumento, pro persona in Deo non una, vis constat indubia.] in bibliis, ita est explicatus, ut pro probanda trinitate nil quicquam amplius faciat. Summa responsionis ipsorum est, quod sit Enallage personarum, [note: At temere et sine ratione cogente, quae nulla hic affertur, non est decurrendum ad enallagas et figuras. Schr. Neque etiam integra orationis series, tametsi modo prophetam, modo Deum loqui concedas, id permittit, utpote quae luculenter saltim Deum et Spiritum Dei, et non minus hunc quam illum, qui Deus antea, a Spiritu Dei (personaliter) distinctus, dicebatur, in eadem logatione divina (si vel maxime Messiam hic non sermocinari fateamur,) occupatos conjungit.] et Propheta nunc in Dei ipsius persona, nunc in propria persona verba faciat, quae personarum mutationes ex iis agnoscuntur, quae dicit is, qui loquens inducitur v.

12. et 13. Deus, v. 14 Propheta, v. 15. Deus, et mox ibidem mutatur persona, et v. 16. Propheta citata verba loquitur. Quod Vatablus interpres et Hebraeus [note: Forte, interpres in Hebraeis seu Hebraicis doctissimus, aut Hebraeae linguae gnarus, dicere voluit. Parum enim Hebraeo alicui, a Trinitate omni modo abhorrenti, tribuendum esset auctoritatis, quibus loca de Deo trino in alienum sensum detorquere tritum est; gente autem Hebraeum suisse, nemo unquam, inter eos quoque, qui alios tales commenti sunt ipsumque adeo Lyranum, somniavit.] doctissimus ultro agnoscit. Nec haec responsio et explicatio impudens diaboli [gap: Greek word(s)] est, et studium omnia incerta reddendi, [note: Quis ille? rogandum. Schr. Ex hisce aliisque formulis in his notis subinde repetitis, quicquid heic annotatum est a b. Schroedero cum primum Gonfessionem hanc perlegisset, ad marginem adjectum, colligo, ut collocuturo deinceps cum Peuschelio memoriam refricarent, et interrogandi de quibusdam materiam praeberent.] ut quidem [gap: Greek word(s)] contra Christianam charitatem pronunciat. Negari enim non potest ab eo, qui mediocri diligentia in S. litteris versatus est, hunc morem [note: At non sequitur: Sp. S. alicubi enallagen usurpat: E. et isto in loco. Schr. Judex itaque totius rationis [gap: Greek word(s)] , cum analogia fidei conjuncta, esto, ut alibi, ita etiam in propheticis libris, ubi frequentiores quidem esse figuras, sed non ubique crepandas, qui de Exegesi sacra modestiori praecipiunt, solicite monent.] Spiritui S. usitatum, et non diaboli inventum esse. Quem et doctissimi hebraei et jurati Arrianorum hostes agnoscunt, et recipiunt. Cum argumentis destituimur, [note: Quasi vero illico destituatur argumentis, cujus unum vel alterum argumentum sive bene sive male solvitur. Schr. Interim prudentiam in illis seligendis haec suadere possunt atque debent, ne batuatores videamur esse, non gladiatores, et coecis offendiculum objiciamus.] ad convicia confugimus, sed quid non facit desperatio? [note: Facit autem istud justa indignatio. Schr. Praesertim si cum Thrasonibus sermo est, qui unius sorte argumenti aut loci Scr. S. V. T. illustrantis magis, quam probantis, et insinuantis mysterium potius, quam aperte et plene demonstrantis, imbecillitate hactenus ostensa, triumphum ante victoriam canunt, uniusque cohortis propulsatione, jam lauream imponendam sibi deposcunt.] Vide insignem locum Ps. 2., ubi a v. 1. usque ad 6. David, v. vero 6. Deus Pater, v. 7. filius loquens introducitur. Vide etiam biblia Castellionis et Vatabli in Esaiam. Summa: Non argumentorum [note: Et numero et pondere vincere, est laudabile. Schr.] numero, sed pondere vincendum, nec [note: Immo et loci, (et quidem praecipue) et argumenta sunt afferenda. Schr.] loca, sed argumenta ex locis afferenda sunt: ociose quidam congerunt loca, ubi Patris, Filii, et Spiritus S. fit mentio, quae nemo, ne ipsi quidem adversarii, negat, sed argumenta ex locis afferenda sunt, quibus probatur, Patrem, Filium, et Spiritum sanctum tres esse personas unius essentiae, hoc est [gap: Greek word(s)] , ubi et mihi [note: Non, si tibi, et aliis, qui majori judicio et meliori pietate istam caussam tractant Schr. Adde: et sine nebulis praejudiciorum anticipataeque, nescio cujus, de S. Trinitatis dogmate erroneo, opinionis.] aqua haeret. Deinde illa infirma prorsus rejicienda,

velut illud ex terna [note: Infirma ut haec sint ad demonstrandum, sunt tamen idonea ad declarandum. Non igitur rejicienda Schr. Scilicet, si justo ordine proponantur, et solidis, praesertim ex N. T., demonstrationibus subjungantur.] iteratione nominis Dei vel Sancti, quibus et sexcentae instantiae et alia iterationis causa, puta constans rei assertio, item perfectionis denotatio opponi potest. Similis farinae est illud: Ex ipso, in ipso, et per ipsum. Quibus verbis nihil aliud innuitur, quam [note: Esto, non tamen sequitur, nihil aliud innui. Schr.] Deum sibi sufficientissimum esse, nec ulla re externa indigere. Cogitemus illud D. Thomae: [note: Bene Thomas: Non tamen ideo, ne quidem apud fideles, majoris lucis gratia, non licet inducere rationes non cogentes. Schr. At de probatione, non illustratione, et quidem contra pertinacem adversarium pugna si sit ineunda, loquitur Peuschelius. Cujus idcirco etiam monitum hoc saluberrimum, supra quoque a nobis approbatum, tantopere placuit viris, cum zelo justo prudentem etiam circumspectionem in methodo disputandi conjungentibus, ut neque cum Judaeis ex V. T. sive [gap: Greek word(s)] sive primum, (uti aliis visum est) de S. Trinitatis mysterio agendum arbitrentur, sed praemittere pro Messia, qui Jesus Nazarenus sit, solidissima evidentissimaque argumenta jubeant, eoque facto ex N. T. librorum veritate hinc simul evicta, mysterium illud demonstrari, demonstratumque deinceps ex V. T. locis amplius confirmari, locaque istic occurrentia obscuriora ex hac luce ante accensa illustrari suadeant.] Cum quis ad probandam fidem Christianam inducit rationes, quae non sunt cogentes, cedit in irrisionem [note: An tales quoque Photiniani? Schr.] infidelium. Credunt enim, quod hujusmodi rationibus innitamur, et propter eas credamus.

Quaest. III.

Annon Photinianum argumentum, ubi tres sunt personae, ibi tres sunt essentiae, quia persona nihil aliud est, quam Essentia singularis intellectu praedita, etc. sit mere sophisticum, et quid ad id respondendum?

Resp.

Quaeritur ex me, annon hoc argumentum sit plane sophisticum, et quid respondere ad illud velim. Etsi vero ego is sum, qui audire [note: Hic non audiendi, sed dicendi (confitendi) locus est. Schr.] potius aliorum sententiam, quam meam proferre, discere potius, quam dicere aliquid in ardua hac controversia velim: dicam tamen, quantum possum et videtur, nimirum hoc argumentum non sophisticum, sed veritati proximum videri, [note: Ita vero aut personarum Trinitas, aut essentiae Vnitas neganda videbitur. Schr.] cum et theologi nostri, [note: Mirum, nostros vocare Theologos, quorum jam castra deseruerat, fratresque Socini cohortem, tessera et data et accepta, agnoverat.] ii etiam,

qui jurati sunt Arrianorum hostes, subinde ea dixerint, illisque ea exciderint, quibus hoc argumentum abunde confirmari potest. D. Gerh. tomo 1. loc. theol. fol. 234. Definitur persona, quod sit substantia individua, intelligens, incommunicabilis, quae non sustentatur in alio vel ab alio. Proinde [gap: Greek word(s)] non est saltem [note: Assentior. Schr. Si ipsa nimirum persona hoc nomine denotetur, quae per hypostasin subsistit.] tropus [gap: Greek word(s)] , modus subsistendi, ut Sohn. et Keckerm. definiunt, sed est substantia certo charactere, sive subsistendi modo insignita. Ergo [note: Neg. Consequentia. Sequitur enim alterutrum: Ergo aut tot sunt substantiae, quot personae, aut substantia una tribus modis subsistendi est insignita, adeoque una substantia in tribus est personis. Quod in divinis non est mirum; Quia ibi hypostaseos nomen non est aliquid absolutum, sed relatio, quae multiplicari potest, non multiplicata essentia. Schr.] quot personae, tot substantiae subsistendi modo insignitae. Idem ibidem Zanch. adducit lib. 1. de trin. cap. 2. qui dicit: persona est ipsa essentia Divina, proprio subsistendi modo distincta. Persona patris seu pater, ipsa est substantia per se subsistens, intelligens, volens. etc. Et tandem subjungit Gerhardus: Hactenus Zanchius rectissime. Eadem habet Zanch. lib. 8. de 3. Elohim, operis conjuncti in fol. p. 340. 341. Essentia per generationem communicata filio, nihil aliud est, quam ipse filius genitus. [note: Assentior. Schr.] Persona in Deo nihil aliud est [gap: Greek word(s)] , quam essentia. Quare in definitione personae nomen essentiae et potest et debet loco generis poni. Idem lib. I. cap. 13. intellexit Tertullianus, in divinis personam esse substantiam individuam, per se subsistentem et incommunicabilem. Proinde definitio personae, quam afferre solent viri docti, retinenda est, ut pia, vera et scripturae consentanea, totique Ecclesiae probata, quae haec est: Persona est substantia individua, intelligens, incommunicabilis. Francis. Suaretz lib. 3. de Trinitat. cap. 5. aperte tres essentias relativas, [note: Hunc valere jubemus. Tres relationes dicimus, sed non tres relativas essentias: quia a trinitate ad unitatem essentiae est redeundum. Schr.] nominat tres trinitatis personas. Hilarius tres substantias [note: Tres substantias, pro tribus subsistentiis. Schr. Ita enim vox substantiae t. t. praesertim in Gallicanae Eccl. scriptoribus saepenumero legitur usurpata. Quemadmodum et Graec. [gap: Greek word(s)] diu ambigue accipiebatur.] dixit. Adde, quod ex Evangelicis theologis, non pauci sic loquuntur: [note: Dicunt essentiam genitam, non quod per generationem sit producta, sed quod per generationem sit communicata filio. Nec sequitur, quod alia atque alia essentia, sit in Patre et filio, sed quod eadem essentia aliter sit in Patre, aliter in filio: In Patre [gap: Greek word(s)] , in Filio [gap: Greek word(s)] . Schr.] Essentiam divinam in patre esse ingenitam, filii genitam, Spiritus S. procedentem. Hunnius

de Trinitate: quaelibet persona est tota Deitas. Gregor. de Valentia tres personas fatetur [note: Contra morem scholarum. Schr.] esse tres substantias, tres res, tria supposita. Et quomodo verum ens, aut vera hypostasis seu vera persona et substantia, [note: Non potest. Nec tamen sequitur, ut vera illa essentia sit trina, sicut personae tres sunt. Schr.] sine aliqua vera essentia, seu mavis entitate, vel esse, vel cogitari potest? Distinguunt inter essentiam relativam et absolutam, et ita difficultatem, quae oriri posset, tollunt. Ita hoc argumentum, stantibus iis, quae modo ex theologis nostris commemoravi, irrefutabile videtur [note: Videtur solvitur per Non videtur. Schr. Quod superest, nobis, quicquid de his controverti solet, commodissime solvi et explanari posse verisimile est, si in definitione sup positi aut personae, nec personalitatem in casu recto, nec naturam seu essentiam denotari dicas, sed, personam in casu recto designare aliquid ex natura et personalitate seu subsistentia conflatum, affirmes, atque reliqua ex divinae naturae, quemadmodum de proprietatibus etiam essentialibus docetur, tam simplicitate, quam revelationis de tribus relationibus in ea invicem distinctis veritate sola aestimes, de caetero, Deum talem esse, qualem nos fateamur investigare haud posse, humillime fatearis.]

Quarta Quaestio.

An in Christo duae distinctae naturae, divinitas et humanitas, in una persona sint unitae?

Resp.

Eadem responsio in generalibus litteris: Hic mihi saltem contra testimonium aliquod ad hoc probandum usitatum excipere liceat. Est illud 1. Joh. IV. v. 3. Omnis Spiritus, qui confitetur Jesum Christum, qui in carne venit, ex Deo est. Hic ajunt, dicere Evangelistam, filium Dei assumpsisse humanam naturam. Atqui non filius Dei, qui nudum Deum denotat, sed Christus Jesus, [note: De JEsu CHristo loquitur (Johannes,) quia istud scribebat post inoarnationem. At quod de illo enunciat, competit ei Filio, qui venit in carne; scil. assumpta. Schr.] (quod nomen ei ut mediatori, eoque homini jam nato, convenit,) dicitur in carne venisse. Erit igitur hic sensus: [note: Quasi vero non possit dari alius, v. g. Christus, Deus et homo, qua Deus, venit in carne: non qua homo, alias quilibet homo posset dici venisse in carne. Schr.] Jesus Christus Deus et homo, vel Deus incarnatus, homo factus est, incarnatus est. Absurdum. Alia igitur explicatio quaerenda, quam nobis [note: Ostorodus, qui hunc Naogeorgum allegat. Schr.] suggerit Thomas, Naogeorgus Ecolesiae Calensis (quod oppidulum Jenae est vicinum,) olim pastor, qui sic locum explicat: [note: Vna birundo non facit ver. Schr. Obiter notandum, hunc Naogeorgum, Comment. in 1. Epist. Joh. auctorem, Straubingensem patria fuisse, ejusdemque opusculum, quod citatur, A. 1544. 8vo lucem vidisse, semperque in pretio hominibus id genus habitum esse, cujus etiam haud pauca in rem suam convertit Minus ille Celsus Senensis (Laelius forte Socinus) in de Haereticis coercendis, quatenus progredi liceat libello, constat.] Ego, sine aliorum praejudicio, [gap: Greek word(s)] , vertere

mallem: Qui venit in carne, quam in carne venisse, et nihil foret in sensu absurdi: Qui confitetur eum Jesum esse Christum, qui venit in carne, [note: Scilicet assumpta. Schr.] hoc est, qui conspectus est in carne, qui inter homines conversatus est: ne quem ejus crux et [note: Si per carnem intelligatur carnis humilitas, temere provolatur ad tropum. Schr. Immo vero etiam haec ipsa humilitas substantiam simul assumtam connotat, et superior illa nostratium de in carnatione explicatio hujus loci accuratissima redit.] humilitas et servile schema offendat, quominus credat et confiteatur, eum esse expectatum a patribus Messiam. Matth. XI. Beatus, qui non fuerit offensus in me. Judicent periti; inquiro, non definio.

Quinta Quaestio.

Annon Photinianum argumentum: Si in Christo duae naturae essent, tunc etiam juxta Nestorium duae forent personae, siquidem nulla natura intelligens absque sua persona consistere possit: sit pure sophisticum, et quid respondendum?

Resp.

Praeter datum generale responsum, dico, nihil me hactenus vidisse aliud responsionis loco datum, quam in aliis hoc valere, in mysterio autem Vnionis non item. Quam responsionem Photiniani et Nestoriani rident, [note: Rideant, sed videant, ne in aeternum fleant. Schr.] et crasse id, quod in principio petere, [note: Quasi vero in responsione petatur principium: aut non potius petant principium, qui a creatis rebus ad increatas argumentantur. Schr.] ajunt. Pezel. [note: Quid Pezelius et Vrsinus respondeant, solicite non inquirimus: nos nostros corymbos nectimus. Schr.] in exam. Theolog. et Zach. Vrsinus in catech. movent similia de personalitate naturae in Christo humanae argumenta: Sed annon in illis solvendis id, quod in principio petant, vel aliam aliquam [gap: Greek word(s)] [note: Scil. Vrsinus ignoravit artem disputandi, quam hic sibi arrogat. Schr.] committant, judicent eruditi, praejudiciis vacui, et artis disputandi probegnari. Et memoria in recenti adhuc habeo, me magno cuidam [note: Indicandum, quis ille sit. Schr. Quisquis vero fuit, hominem fuisse, a quo nihil humani alienum, indubitatum est.] Theologo talia quaedam argumenta proposuisse, insufficientia responsionum ostensa, quodque majora robora illis responsionibus, si aliquid

valere debeant, sint addenda. Mihi sane, ut ingenue fateor, plene nonsatisfaciunt, [note: Non sufficit dicere: Hoc valet in aliis, sed non in mysterio Vnionis: Sed quis sic respondet, nisi prius mysterii rationem diversam ostenderit, aut ostendat. Schr. De reliquo repetantur, quae supra et ad calcem praecedentis quaest. de definitione personae observata et commonita sunt: unde, rem omnem ad communicationem tandem essentiae divinae unius infinitae, non obstantibus pluribus personis, devolvi, atque hinc hae si demonstratae sint ex Scr. S., dubia isthaec cuncta in fumos abire, constabit.] nec ego iis, si melius quid non haberem, in disputationis conflictu confidere vellem.

Quaestio Sexta.

An in Christo Domino nostro, vera sit Deitas, secundum quam unius cum patre essentiae et ab aeternosit?

Resp.

Eadem, quae ad priorem, generalis responsio: Hic illud attendi velim, multa argumenta nobis Herculea videri, quae in conflictu stramineus fiunt et sunt Achilles. Paucis hic, quid aliquando pro disputatione moverim, exponam. Contra verba Ps. 110. Dixit Dominus Domino meo, ex quibus divinam Christi naturam evincunt, sic opposui 1. In hebraeo non extare Jehova vel Adonai, sed Adoni, quae vox creaturis passim, vel etiam vilissima dominatione praeditis, tribuitur. [note: In hoc loco autem spectanda est, quod et Christus innuit, prout summo Israelitarum Rege Davide, idem, qui Dominus ejus nuncupatur, superior vocatur; quem non alium, nisi Deum, se superiorem agnovisse expeditum est.] 2. illum vocari Dominum Davidis, cui dictum sit, sede a dextris meis. Atqui [note: Non tamen homini [gap: Greek word(s)] , sed homini Deo. Nam [gap: Greek word(s)] bomo non potest esse Dominus, sedens ad dexteram Dei. Schr. Conf. omnino Esaiae Cap. XLII. 8.] homini, non Deo aeterno hoc dictum. Matth. 26. v. 64. a modo videbitis filium hominis, [note: Qui quamvis se filium hominis appellet, ad Dan. VII. 13. sine dubio respiciens, non tamen, se, in eadem persona, Deum esse, negat.] sedentem a dextris virtutis Dei etc. Eph. I. Deus pater resuscitavit Christum, et fecit eum sedere ad dexteram suam etc. Act. 2. Dextera igitur Dei exaltatus. Item 5. cap. Hunc Jesum Deus exaltavit dextera sua. 3. Vocem Domini [note: Adde, Domini ad dextram Dei sedentis. Schr.] non inferre aliam naturam praeter humanam, sed sufficere ad hoc excellentiam aliquam Christi hominis prae Davide: quemadmodum Saul et David [note: Exempla dissimilia. Schr. Namque et patres ipsorum neque ad dextram Dei unquam dicuntur consedisse, neque Domini, sed patres vocantur. Conf. Ps. XXVII. 10] reges creati et proclamati, respectu dignitatis regiae patrum suorum Domini fuerunt,

licet illorum filii, qui tamen unicam habuerunt naturam. Nec obstare, quod David in praeterito loquitur, dixit Dominus Domino, non vero, dicet Dominus: et quod Christus homo tamen nondum fuerit. Hoc enim more scripturae fiat, quae propter certitudinem reifuturae, partim in praesenti, partim in praeterito loquatur: [note: Non negamus, hunc esse Hebr. linguae in propheticis scriptis idiotismum. Quod si vero animo simul consideremus, quemadmodum Ps. II. tales jam promissiones filii Dei hodie geniti descriptioni adjunctae legantur, et de hisce, ut futuris, ipsemet Christus, interprete Davide, Ps. XL. sermocinetur; neque h. I. praeteritum omnino negligendum esse, atque [gap: Greek word(s)] dixit de aeterno inter patrem et filium pacto agere, verisimillimum est.] sicut verbi gratia in hoc psalmo ad dexteram Dei sedere jussus est, quod tamen longo tempore post [note: Quod ad executionem, non decretum seu dictum, coll. Act. II. 36.] factum est, puta post ejus resurrectionem. Sic Esai. 9. dicitur: Puer natus est nobis etc. Ad hoc responsum mihi est (puta ad tertium membrum, nomen Domini in Christo non inferre aliam naturam, sicut in Saule et Davide appareat) hoc procedere in nudis hominibus, in Christo Deo et homine non item. Quod quanti momenti sit, quilibet videt. Probanda ex eo, quod Christus est Dominus Davidis, alia, puta divina in Christo natura, et tamen hoc non potest obtineri, nisi Christus Deus et homo esse praesupponatur, vel talem eum esse constet. Quo quid magis ridiculum [note: Argumentum tale: Quicunque Dominus per increatam Dei potentiam regnat, illum oportet esse Deum aeternum. Atqui Deus per increatam potentiam regnat. Ergo etc. Propositio probatur: Quia increata potentia, fatentibus (omnibus,) nulli convenit, nisi quod sit per essentiam Deus, vel eidem sit [gap: Greek word(s)] unitum. Assumtio probatur: Quia ad dextram Dei sedere est pari potentia cum Deo Patre regnare. Schr.] Probetur igitur saltem, Christum esse Deum et hominem, hicque circuitus omittatur: Melius ergo hoc argumentum considerandum et muniendum. Interim placet hic notare id, quod nuper in autore quodam [note: Cedo, quis ille auctor? Schr.] observavi. Is sic scribit: Non novum quidem et incredibile est, filium vivum parentis vivi esse Dominum, sed parentis jam pridem mortui filium Dominum esse, nulla unquam aetas aut vidit, aut audivit, nec ulla hujus rei instantia dari potest in universo hoc orbe terrarum. Mortui enim non sunt. [note: Falsum. Schr. Aliter Christus Luc XX. 38.] Quomodo igitur Dominus eorum reipsa esse potest, nisi quatenus efficere potest, ut ii, qui esse desierant, et nulli erant, iterum existant et resurgant. [note: Vel potius; nisi talis sit filius, qui non solum post mortem, sed et ante mortem extiterit. Schr.] Hanc autem potestatem resuscitandi mortuos Christo, qua homini, datam esse, probat

Joh. 5. Sicut pater habet vitam in seipso. id est, virtutem vificandi mortuos, sic et filio dedit [note: Haec [gap: Greek word(s)] facta est per generationem aeternam. Schr.] vitam habere in seipso, et dedit [note: Haec vero per communicationem realem in tempore. Schr. Illud. enim addita ipsius Christi verba condocent.] ei potestatem judicii, quia filius hominis est. Conferantur haec cum v. 21. 22., ubi eadem sententia mutatis verbis reperitur. Locum Ps. II. Ego hodie genui te etc. firmissimum [note: Nec sine ratione. Qualis enim est Filius, talis generatio Filii: Filius est aeternus; Ergo etc. Assumptio probatur: 1) Cui competit potestas aeterna, ille est aeternus. At Filio competit potestas aeterna Joh. XVII. Phil. II. Ergo etc. 2) Quia in eo est sperandum (confidendum,) Ibidem: Ergo. etc. Schr. Pro ibidem mallem substitui Jerem. XVII. 5.] quidam esse putant pro generatione aeterna filii astruenda: sed quem Chrysost. Hilar. Theodoretus, Antiochenus, Calvinus, Musoulus, Bulling. Marloratus, Vatablus, Hemmg. Bugenhagius, multique ex Pontificiis aliter explicuerunt, [note: Non videndum, quid multi faciant, sed quid facere deleant. Schr.] puta, de Christi resuscitatione ex mortuis Act. XIII. et generatione ad sacerdotium aeternum Heb. V. vel Christi glorificatione, Hebr. l. Calvinus glossam Augustini, hodie, id est ab aeterno, frivolam argutiam vocat. Bugenhagius hanc explicationem dicit esse [note: Bugenhagius non dicit esse, sed videri. Schr.] praeter consuetudinem scripturae, et argutam magis, quam theologicam. Vatablus hodie simpliciter de die resurrectionis interpretatur. Locum Joh. 10., praeterquam quod Calvinus rejecit, non ita pridem etiam magnum theologum [note: Quaerendum, quis ille? Schr. Jenensem videtur indigitare, et forte Grauerum.] in disputatione quadam in praesentia suorum collegarum ad unitatem essentiae probandam insufficientem agnovisse, [note: Judicium de hujusmodi dictis ferre non licet, nisi occasione etiam dicendi talia prorsus perspecta. Hoc loco de generatione filii Dei. ex patris [gap: Greek word(s)] sermo est.] inaudivi. Quidam multa in hac materia loca coacervant, interim quomodo argumenta inde sumantur, non monstrant, [note: Quidam vero etiam monstrant. Consulat igitur hosce. Schr.] quo tamen saepe nil difficilius. Deinde ex nudis verbis, velphrasibus argumentantur, exempli gratia, Christus vocatur Deus, filius Dei, imago Dei, dicitur, unum esse cum patre, in patre esse, in mundum venire, miracula facere, absentia nosse. Ergo, concludunt quidam, habet naturam Divinam. Quid autem ad haec Photiniani? nil minus, dicunt, inde concludi. Nam nomen Dei non esse proprium, sed appellativum, [note: Dicunt hoc illi: Sed perperam probant. Quibus enim boc nomen praeter Deum tribuitur, eis tribuitur metaphorice et aequivoce. Quare si forte non est penitus nomen proprium (uti Jehova,) magis tamen est proprium, quam appellativum. Schr. Eo videlicet sensu, quia nemini, nisi summo Deo per essentiam, seu, ut nomen naturam ejus infinitam designans, proprie tribui solet, ita ut quicquid non habeat eam naturam, ab illo, tanquam solo et uno Deo, semper distinguatur, eorum vero, quibus per metaphoram forte applicatur, participationis nominis, ob similitudinem quandam, manifestissime vel ex circumstantiis caussa pateat, ipsaque adeo additamenta translationis rationem subministrent.] et tribui magistratui, Moysi, qui dicitur

Deus Aaronis et Pharaonis, Cyro, qui Deus Jraelis apud Es. vocatur: Vni autem illi Deo [gap: Greek word(s)] . Deinde Adamum Luc. 3. dici Dei filium, [note: Nomen filii ibi non legis. Schr. Sane rectius ad Christum vox illa postrema Dei refertur, qui, cum etiam filius sit, neposque et pronepos atque atnepos etc. Patriarcharum, ordine enumeratorum, quorum posteri omnes stylo Hebraeorum (coll. Gen. 36. etc.) filii appellantur, tanquam filius Dei proprie dictus heic tandem celebratur: uti pluribus id in Tr, exasciatissimo S. R. D. J. M. Langii de Genealogia Christi demonstratum est.] item angelos, credentes, et populum Israelis vocari [note: Vocatur [gap: Greek word(s)] . Schr. Omnium consensu. Inde vero a pari ad Christum non valet consecutio.] primogenitum Dei, qui tamen non sint ejusdem essentiae. Credentes dici [note: Scil. Adoptione; Contra quam Christus dicitur unigenitus et proprius Dei filius. Schr. Haec ergo epitheta, quo sensu filius dicatur Christus, explanant.] filios Dei, quia filii resurrectionis, et tamen [gap: Greek word(s)] . Virum dici imaginem Dei [note: Sed non talis, qualis describitur Col. I. Hebr. I. Schr.] 1. Cor. XI. credentes Joh. XVII. et Gal. III. dici unum [note: Sed non ita unum, ut unitas illa determinatur Joh. X. Schr. Confer, quae nos supra ad 1. Joh. V. observavimus.] in Deo et Christo futuros, et Christum in nobis. Joh. I. omnes homines in mundum venire, [note: Aliter Christus, qui jam fuerat ab initio, antequam Johannes erat etc. Caetera ejusmodi sunt, ut multum ab argumentis nostratium pro divinitate Christi summa atque aeterna differant; eamque ob rem, peculiari responsione ut excutiantur, necesse non est.] item pseudoprophetae in mundum exire dicuntur in Epist. Johan. Apostoli miracula faciunt: Elisaeus absentia cognoscit. Si quis jam dicat, diversa ratione et modo de filio Dei, et nobis credentibus, sive angelis, dici hoc vel illud, is jam velprincipium petit, vel jam non amplius ex verbis, sed ex rebus argumentatur, quod est aliam instituere disputationem. Tela igitur haec ab initio praevidenda, ut postea minus noceant.

Quaestio Septima.

An Photinianum argumentum: Si filius Dei ex virgine Maria natus et conceptus est. Ergo ipse velejus persona ante eam non fuit, et proinde non ab aeterno: siquidem quaelibet persona tunc esse et fieri incipiat, quando concipiatur et nascatur etc. sit merum sophisma, et quid ad illud respondendum?

Resp.

monet, respondet Jacobus ad Portum distinguendo inter generationem naturalem et suppositum naturale, et inter generationem supernaturalem ac suppositum supernaturale. [note: Respondeo planius: Negatur connexum; Ratio, quia filius Dei e Maria natus et coneeptus est non in natura propria, per quam est Filius Dei, sed in natura assumpta, per quam est bomo. Seu: quia Filius Dei dicitur conceptus et natus non regulariter, sed per communicationem idiomatum; ubi videndum est, sec. quam naturam haec ei competant, et ubi locum babet Regula: Mutato genere praedicationis etc. Ad rationem connexi dicendum: Verum esse, quod dicitur de persona unius naturae, seu de persona creata, non autem de persona increata, inqua est alia atque alia natura: Item, verum esse de persona, quae dicitur nasei regulariter et absolute, non autem, quae dicitur nasci secundum quid et per communicationem idiomatum. Ex. Homo dicitur quotidie nasei secundum partes per nutritionem adnascentes. Schr. Mihi, si, quod res est, edisserendum sit, parum haec, praeterquam quod perspicua magis sunt, a respons. Jac. ad Portum videntur differre. Quod autem substerni [gap: Greek word(s)] caussatur cum Ostorodo suo Peuschelius, more horum hominum fit, sed illaudabili, quo, ubicunque e re sua esse videtur, modo respondentium modo opponentium, et fere semper defendentium tantum partes perperam sibi sumunt, nostrisque contra onus probandi, perinde ut Pontificii, nova arte eam in rem excogitata, solent, imponunt. Cui effugio non alia, rite et justo ordine cum fructu disputandi, atque sophistarum ictus declinandi, ratione obviam iri potest, quam si [gap: Greek word(s)] illud [gap: Greek word(s)] Socinianorum, quo Christum verum h. e. summum et aeternum Deum esse inficiantur, primum et ante omnes controversias alias aggrediaris, veritatemque dignitatis [gap: Greek word(s)] solide comprobes. Hoc enim facto, quicquid porro disquirendum supererit, felicius procedet, adversariorum autem machinae, quotquot struunt, sine ambagibus, per ea, quae jam expedita et transacta sunt, concident.] Sed in responsione hac pro argumento assumit Jacobus ad Portum id, quod est in quaestione, quod a tanto viro abesse (debebat;) hoc ipsum enim, quod in Christo sit suppositum supernaturale, quod divinam naturam esse dicit, negatur ab Ostorodo, et hoc est, quod disputatur, quod est [gap: Greek word(s)] , quod ille in conflictu pro concesso et confesso sumit, quod tamen fieri non debet. Non enim ex controversis, sed ex iis, quae utrinque in confesso sunt, respondendum. [note: Lex [gap: Greek word(s)] . Si enim ex controversis argumentari licet, modo possint probari; multo magis licebit e controversis respondere, quae, licet nondum sint probata, probari tamen possunt. Alias enim sequeretur, Christum et Apostolos vitiose saepe respondisse. Schr. Mihi consultius videtur, eo ordine disputare, ut controversiae non omnes pari censu habeantur, sed accessoriae et sub sidiariae, a primariis et principalibus d...ctae [reading uncertain: page damaged] , subjungantur, atque hae istis praemissae evolutaeque posterioribus lucem accendant. Sic enim fieri commodissime poterit, ut rimae hujusmodi omnes, serium certamen fugientibus, et quadrata rotundis miscentibus, obstruantur.] Davus sum, non Oedipus. Solvat, qui melius potest. Responsio tamen generalis in litteris huc pertinet.

Quaestio octava et nona.

An in Christo Domino nostro jam in statu gloriae vera sit humanitas, secundum quam veram carnem et sanguinem, quae in Coena participamus, habeat. Item: Annon Photimanum argumentum, caro et sanguis regnum Dei

non possidebunt. Ergo, quia Christus sit jam in regno Dei, eum non habere carnem et sanguinem: sit purum Sophisma, et quid respondendum?

Resp.

Fateor, me hic negativae sententiae, quae videlicet nos, carnem et sanguinem habituros esse, negat, magis accedere et favere, idque propter gravissimas et praegnantissimas rationes, in scriptura probe fundatas. Vos quaeso, viri Nobilissimi et Amplissimi, qua me benevolentia hactenus disserentem audivistis, eadem me et jam, non privato ausu, sed publico vestro jussu dicentem audiatis: Initium facio a cap. 6. prioris ad Corinth. ubi Apostolus v. 12. et 13. sic inquit: Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt; omnia mihi licent, sed ego sub cujusquam potestatem non redigor. Jam attendatur, quid subjungat: [gap: Greek word(s)] . Cibi ventri (scilicet expediunt et inserviunt) et vicissim venter cibis. [gap: Greek word(s)] (scilicet [gap: Greek word(s)] ) [gap: Greek word(s)] (id est [gap: Greek word(s)] ) [gap: Greek word(s)] Deus vero hunc (id est ventrem et illos (id est cibos) abolebit et destruet. GOtt wirdt diesen (versteh den Bauch) und jene (die Speise) abtilgen, abthun: hoc enim significat [gap: Greek word(s)] . Lutherus vertit, hinrichten. Quomodo vero hoc convenit cum eo, quod vulgo ajunt, idem numero corpus cum omnibus suis membris resurrecturum? an datur corpus absque ventre [note: Ineptiae: Loquitur enim Apostolus non de solo ventre, sed de oper ationibus ejus circa [gap: Greek word(s)] , quae in altera vita cessabunt. Schr. Quam etiam ob rem solius ventris, cujus est, recipere cibum et digerere, non corporis totius, meminit. Immortale enim in vita oeterna fore corpus, non immortalitate ordinata et animali, qualis fuerat in statu integritatis, sed spirituale, non spiritum, ratione modi etiam conservationis, alibi testatur Apostolus,]? vel, an venter, et eae, quarum receptaculum est, partes, velut cor, pulmo, jecur, lien, stomachus etc. non sunt de corporis essentia, vel ejus partes aut essentiales, aut integrales? Imo monstrum potius corporis humani, vel corpus phantasticum et Marcioniticum, quam verum corpus censendum, quod ventre [note: Ita est, si de substantia loquaris, non de usu, officio et oeconomia animali, quae adjunctum est divina potentia separabile.] caret. Et dempto ac abolito ventre, quid reliquis membris fiet? an et illa abolebuntur? [note: Neutiquam: Sed ut usum pristinum haud praestent, v. g. ad generationem liberorum, quam cessaturam Christus ipse diserte ait, atque h. m. [gap: Greek word(s)] , incolumi corporis ejusdem substantia, qualis fit, explicat.] sic sane persuasum

mihi habeo. Aut, si manebunt, quomodo illa inter se cohaerebunt et jungentur? Mirabilis sane homo, qui manibus, pedibus, auribus, oculis, capite etc. praeditus, ventre tamen [note: Non carebimus ventre, sed [gap: Greek word(s)] ad cibum relata, cui digerendo non amplius inserviet, atque hactenns, non omnino, i. e. non ut non sit, sed ut ad hunc finem non amplius prosit, [gap: Greek word(s)] . Quod et ipsa haec vox subinnuit, quae, non amplius opus (officium) priscum pcracturum esse, docet.] caret. Sed misso hoc testimonio [gap: Greek word(s)] satis [note: Immo maxime imbecilli.] [gap: Greek word(s)] contrariorum, accedamus ad caput 15. 1. ad Cor. illustre, et nativam hujus materiae sedem. Vbi me ad v. 35. confero, ubi ait Apostolus: Sed dicet aliquis: Quomodo resurgent mortui, qualive [note: De qualitate (seu de [gap: Greek word(s)] ) igitur est quaestio. Schr. Atque huc etiam subsequens respicit responsio.] corpore provenient, ex sepulchris scilicet? respondet Apostolus: Stulte, tu quod seminas, non vivificatur, si non moriatur etc. Ex quibus verbis scopus totius sequentis tractationis apostolicae apparet, quem sibi D. Paulus per occupationem objectionis format et praefigit, ad quem reliqua dicenda omnia collineant. Is autem est, demonstrare, non qui, qualesve homines [note: Quid igitur inquit Apostolus: [gap: Greek word(s)] ? Schr.] sint resurrecturi, et regnum caelorum intraturi, puta, vel carnales, vel impii, et spirituales, qui secundum spiritum in his terris ambularunt: non, inquam, hic est apostoli scopus, sic enim de allio quaesitus de caepis respondisset. [note: Quasi vero, ... [reading uncertain: page damaged] respondet Apostolus, non omnia ad qualitatetu referri possint: cujusmodi sunt incorruptibilitas, gloria, potentia, spiritualitas, scil. quae opponitur animalitati. Schr.] Sed hic est verus et genuinus apostoli scopus, demonstrare, quibus et qualibus corporibus. substantiae puta, vel essentiae [note: [gap: Greek word(s)] non significat subslantiam, sed qualitatem. Schr.] et qualitatum ratione, sint resurrecturi mortui, vel, quae et qualia sint habituri corpora. Hoc ex verbis Apostoli tam clarum est, [note: De qualitatibus clarum est. Schr. Quicquid de essentia additur, fingitur.] ac si solis radiis scriptum esset. Quae, quia magnam sequentibus lucem afferent, semel adhuc repetam: Dicet aliquis, quomodo resurgent mortui, qualive corpore venient? stulte, tu quid seminas etc. Apostolus igitur, ut manifestissimum est, ad interrogationem illam respondens: Quomodo surgunt mortui? quali autem corpore veniunt? atque inscitiae redarguens, quicunque eo modo interrogasset, (quasi vero dubitandum sit, quin in resurrectione nostra alterius

ac praestantioris formae [note: Falsum, si intelligas de forma substantiali; nisi sorte aliam animam in resurrectione datum iri putes. Schr.] et qualitatis corpora, quam nunc habeamus, habituri simus, et id unicuique persuasissimum esse non debeat) similitudine seu comparatione sati grani ostendit, longe praestantiora futura corpora nostra in resurrectione, quam in hoc praesenti sunt saeculo: quemadmodum nasciturum corpus nudo grano, quod seritur, longe praestantius est: [note: Eatenus sane, quatenus ex putrefacto integrum, magis profecto illo priori praestans, prognascitur. Ad granum namque numero a putrefacto, quod producitur, distinctum, non respicere in comparatione Paullum, hinc elucet, quod de [gap: Greek word(s)] quaestionem, illustrandi, quod docendum esset, gratia, formaverat, et, si omnino similitudo urgenda esset omnimoda, multiplicatio quoque eorum, qui resuscitandi sunt, perinde, uti plura grana ex uno sato proveniunt, admittenda esset. Subsistendum ergo, quemadmodum de carne postea qualitatibus variis distincta dilucidius id explanatur, [gap: Greek word(s)] , neque longius evagandum: uti nec Paullus in distincta enumeratione alius rei, quam qualitatum variarum, mentionem facit.] et sicut granum mori debet, ut nascatur corpus illud, ita nostrum hoc corpus delendum [note: Cur non retinetur phrasis Pauli, qui loquitur de corpore non delendo, sed morituro. Schr.] esse demonstrat, si futurum est, ut resurrectionis corpus existat. Grani, quod seritur, et ejus, quod ex eo nascitur, similitudine allata, qua potissimum in tota hac re explicanda utitur, subjicit apostolus alias similitudines et comparationes, ex quibus differentia inter utrumque corpus ostendi ac persuaderi queat: [note: Immo vero, prout paullo ante dictum est, haec similia nostram de qualitate sententiam magis confirmant: Est enim in carnibus hisce diversis [gap: Greek word(s)] magis conspicua.] et non secus atque superiorem illam comparationem, absque ulla similitudinis nota, attulerat, inquiens simpliciter: tu quoque seminas etc. posteriores quoque nulla similitudinis nota adhibita, sic afferre constituit: Non omnis etc. ac si diceret: Quemadmodum videmus, aliam esse carnem hominum, et aliam pecorum etc. cum tamen omnes peraeque carnes sunt: sic mirum cuipiam esse non debet, si aliud erit [note: Aliud vero non per substantiam aliam atque aliam, sed per praestantiam, quae in resusciato major erit, quam in mortali. Schr.] corpus, quod in resurrectione habebimus, et aliud id, quod nunc habemus: et non aliter, atque caro una alia praestantior est, illud futurum corpus hoc praesenti praestantius erit. Deinde accommodatiore similitudine, ad illud ipsum suadendum, utens, et ad rem ipsam (ut dicitur) propius accedens, ait, neminem ignorare, corporum alia [note: Quasi vero aliud esse necessario aliam substantiam requireret. Praesertim ubi non simpliciter illud vocabulum usurpatur, sed statim, quo respectu usurpatum sit, subj iciatur, et solae qualitates nominentur, idemque fore [gap: Greek word(s)] , quod [gap: Greek word(s)] induat, explanate (ut postea fit,) asseratur.] esse caelestia, alia terrestria, atque aliam esse caelestium corporum

claritatem, aliam terrestrium. Vnde constare potest, nihil absurdi in ea sententia, quam ipse confirmare conabatur, contineri, diversi scilicet generis [note: Non diversi generis, sed diversae qualitatis, et conditionis. Non enim in substantia, sed in qualitatibus sit collatio. Alias posset concludi: Sicut coelestia et terrestria differunt formis, ita etiam corpus mortale et gloriosum. Schr.] futurum esse illud novum corpus, et alterius claritatis, quam hoc vetus sit? Neque hoc contentus, postremo addit, inter ipsa quoque corpora caelestia multum interesse, cum alia sit claritas solis, alia lunae, et alia stellarum: quin et ipsae stellae differant inter se claritate, [note: Atqui stella a stella non differt substantia, sed, ut Apostolus inquit, claritate. Apparet igitur vel inde, comparationem institui e qualitatis categoria, non substantiae. Schr. Caeterum et postremum hoc fimile, quemadmodum priora intelligenda sint, clarius commonstrat.] ut incredibilis nemini videri posit futura hujus corporis, quo in hac vita animali et terrestri utimur, ab eo, quo in illa caelesti ac spirituali utemur, differentia: Cum videamus ejusdem generis et naturae corpora ita inter se differre. Quibus similitudinibus et comparationibus explicatis, ut, qua ratione ita locutus fuisset, liquido appareret, et, quid demum ad propositam quaestionem decidendam concludere vellet, dilucide ostenderet, ait: Sic etiam resurrectio mortuorum seminatur. Itaque mira elegantia et dexteritate quadam praecipuam illam seminis similitudinem una cum aliis comparationibus tacite illis annexis, quae in illa explicanda animadverti possunt, aptissime ad institutum suum accommodat. Quasi dicat: Quomodo se res habet in disseminatione quod videlicet semen in terram projectum non provenit et vivificatur, nisi moriatur et computrescat, [note: Comparationis tertium, ut vocant, non in eo positum esse, palam docet Apostolus; Sed in qualitate ejus, quod ex grano nascitur, grani. De sparsione in terram, ut moriatur, ex accidenti, ideo, ut, quemadmodum ad meliorem statum proveniens granum h. m. promoveatur, perinde etiam corpora nostra post putrefactionem resuscitanda esse, ordine demonstret, agit. At primarius is scopus non est, sed qualitatum perfectiorum, post imperfectas in hac vita, successio utrinque locum habens. Quorsum ergahae ambages?] ita nemo poterit resurgere, vivificari et vitam ingredi aeternam, nisi prius moriatur, et in terram, unde sumptus ac formatus est, revertatur ac computrescat: vel simile quid huic morti et analogum, subitam nimirum immutationem, perpetiatur, qualis iis continget, quos vivos ultimus offendet dies, ut Apostolus infra v. 51. loquitur, qualemque Enocho

et Eliae contigisse, non immerito quis slatuere potest: sicut idem, quod seminatur, non est corpus illarum, quae ex terris excrescunt, frugum, sed illis Deus proprium pro beneplacito suo [note: Seu, ut loquitur Apostolus, prout voluit, nempe in prima creatione. Vid. Genes. I. Schr.] corpus indit: ita, inquit apostolus, non idem, [note: Puta, quoad qualitates; idem iamen, quoad [gap: Greek word(s)] Schr. Erit enim [gap: Greek word(s)] etc. comm. 53. quod tantum resuscitatione opus habebit, ut [gap: Greek word(s)] , quae sane non est nova substantia, sed perfectio accidentalis, induat.] quod terrae mandatum est, sed longe aliud, diversum, gloriosius et excellentius corpus est resurrecturum, quod in sequentibus verbis astruit, ubi [gap: Greek word(s)] et aequipollentiam phrasium ac verborum notari velim, verbi gratia, eadem sunt: seminari in ignominia, infirmitate, item corpus animale, [note: Animale tamen corpus non dicitur hic, quod animam viventem habet: Nisi dicere velis, in altera vita corpora nostra fore [gap: Greek word(s)] : quod est absurdum; Sed quod animales operationes seu infirmitates habet. Schr. Sic enim ipse Paullus 1. supra cit. explicat, ubi de cibo, quo venter non amplius opus habeat, disserit, Christusque, de generatione non continuanda haec distinctius intelligi oportere, pari modo docet.] quia nimirum primus Adam in animam viventem est factus: Sicut econtrario idem et illa valent: Corpus incorruptum, incorruptibile, vel quod in incorruptione surgit, gloriosum, virtute aut potentia praeditum, spirituale, quia secundus Adam factus est [note: Quis secundus Adam sit in v. 45., apparet e vers. 47., ubi dicitur Dominus de coelo. Qui certe factus est in spiritum vivificantem, quo non solum seipsum, sed et alia vivificet. Schr.] in spiritum vivificantem, non quia alia vivificet, sed quia seipsum vi sibi a Deo tributa vivificet, nec, ut vivat, aliena amplius ope indigeat, et ita nunquam mori possit, cum vitae suae indeficientem causam in seipso habeat, quum antea [note: Eandem essentiam Chriftus etiam ante mortem habuit. Et tamen mori potuit, quia [gap: Greek word(s)] illius voluntarie suspendit. Schr. Habuit certe corpus, immo naturam humanam ad mortem subeundam, si vellet, aptam, atque hoc sensu, non tamen proxima potentia, mortalem.] in vita animali nutritione ad perditae substantiae, per intrinsecus assumpta alimenta, restitutionem [note: Haec enim est animalis operatio, quae cessabit in altera vita. Schr.] opus habuerit. Ex hac autem phrasium et verborum aequipollentium antithesi et collatione magis elucescit veritas illius, quod prius ex cap. 6. 1. ad Cor. de abolitione ventris asserui: omnino enim hinc et irrefragabiliter [note: Vanissima collectio, si per corpur aliud intelligitur, quod aliud est substantia. Schr.] efficitur, hoc praesens corpus animale cum omnibus membris ac partibus, velut carne, sanguine, cute, ossibus etc. prorsus abolitum, et aliud [note: [gap: Greek word(s)] non [gap: Greek word(s)] . Schr.] novum et longe nobilius corpus,

spirituale nimirum, incorruptum, gloriosum, caeleste etc. [note: Quantum ad qualitates et proprietates seu adjuncta.] substitutum iri. Neque hic valet effugium tritum, corpora nostra spiritualia fore, quoad qualitates, non quoad substantiam. [note: Non hoc effugium est; Sed luculentissima Christianorum, (Paullo praeeunte,) confessio et fides. Schr.] Dicit enim expresse Apostolus, seminari corpus corruptibile, resurrecturum vero corpus incorruptibile. Corruptibile [note: Non audimus hic Philosophos, sed Apostolos. Si tamen libet, distingue inter id, quod est incorruptibile per naturam, et quod incorruptibile est per gratiam aut gloriam. Schr.] autem et incorruptibile non specie, sed genere, id est materia et forma differunt, teste Philosopho 10. metaph. cap. 10. praesertim si consideremus, quod inter corruptibile et incorruptibile non tantum est contrarietas secundum formam et actum, [note: Ergo substantia substantiae per se erit contraria? Si quidem hic de forma substantiaali sit sermo? Contrarietas in materia, quae babet [gap: Greek word(s)] , unde? Incorruptibile non dicit privationem, sed potius negationem. Schr.] sed etiam secundum potentiam et materiam, quia incorruptibile est talis privatio, ut aliquid non tantum re ipsa non corrumpatur, sed etiam potentia, ut non possit [note: Vel quia per se et natura est incorruptibile, vel quia per gloriam est incorruptibile; et si in se corraptibile est. Sicuti homo in altera vita erit immertalis per gloriam, etiamsi, quatenus constabit corpore et anima, possit forte dici mortalis natura, seu potentia remota. Breviter: Non possit (mori) potentia propinqua, sed forte potentiarewota. Schr.] corrumpi, quia est determinata impotentia scilicet corruptibilitatis, adeo, ut etiam sit contrarietas materiae, potentia enim materiam significat. [note: Nempe illa, quae reducitur ad categoriam substantiae, non quae pertinet ad categoriam qualitatis. Schr.] Breviter: Corruptibilitas, aut substantia est uniuscujusque corruptibilis, aut in ejus substantia ita est, ut, non nisi mut ata rei substantia, mutaripossit, [note: Adde: Nisi per divinam potentiam. Quanquam alias substantia nostra mutatur in sepulchro, ut cesset corruptibilitas: non autem, ut una cum substantia redeat corruptibilitas, cujus in locum succedit incorraptibilitas. Schr.] rem comitetur, quamdiu est, et non desinat esse, nisi reipsa desinente esse, id quod est. Eadem est ratio incorruptibilis: ambo enim sunt ex iis, quae necessario rebus secundum substantiam conveniunt, [note: Non tamen sunt substantiae, aut de substantia, sed [gap: Greek word(s)] . Schr.] non secundum accidens, ut albedo et nigredo. Hinc jam difficultas exurgit: Dicit Philosophus, idem non posse successive fieri [note: Scilicet per potentiam naturae, at per potentiam ejus, qui est Dominus naturae: Alias nec idem posset fieri dissolubile et indissolubile successive. Schr.] corruptibile et incorruptibile, quia genere differant, et quia non sint ex accidentibus, [note: Sunt ex accidentibus, quia a substantia abesse possunt, vel per potentiam supernaturalem: cujus praeludium jam in statu integritatis erat, ut mori non posset homo.] sed quae substantiam

occupent, et in ea immutabiliter [note: Nisi aliter velit Dominus, qui radicavit, et eradicare potest. Schr.] radicentur. Quod si verum est, homines, qui resurrecturi sunt, tum non amplius erunt homines, quia erunt incorruptibiles, cum nunc sint corruptibiles? Resp. si id, quod maxime est homo, esset corruptibili aut incorruptibili natura radicatum, verum hoc futurum: Sed quia id, quod maxime homo est, est divinum et immortale, nempeforma: [note: At paulo ante dictum est, corruptibile et incorruptibile differre forma et materia. Schr.] et identitas aut diversitas ex forma sumitur, ut ipse dixit superiori capite, et si alia foret materia equi et hominis, aut etiam eadem, perinde ac si uterque esset albus, nihilominus equum et hominem fore diversa specie, quia formae diversae: iccirco non sequitur, hominem eum, qui futurus est immortalis, specie aut genere diversum fore ab eo, qualis nunc est: Sed illud tantum est verum, corpus aut materiam illius aut hujus hominis genere inter se difserre, diversitas autem materiae secundum genus non tantum non affert diversitatem genericam rei compositae, sed neque specificam, quemadmodum triangulus, sive ex lana fiat, sive ex cera, sive ex ligno, sive ex carne, [note: [gap: Greek word(s)] . Non enim sermo est de forma accidentali, sed substantiali. Schr.] quae sunt materiae genere differentes, nihilominus manet eadem trianguli species, ut ipse supra dixit. Si enim ultima forma hominis radicata efset in illa materia corruptibili, essetque ejus consequens quoddam secundum substantiam, aut passio ejus, quemadmodum mas et foemina funt passiones animalis, aut quemadmodum forma carnis secundum substantiam est radicata insua materia, tunc mutata materia secundum genus, oriretur diversa species, aut diversum genus hominis: verum haec forma hominis alioqui per se talis est, ut extrinsecus accedat 2. degen. anim. Cap. 3. nec radicetur in materia. Quare cum illa det esse rei specificum, non mutatur species humana, illa existente eadem. Breviter attendatur, quod PauIus antithesin inter utrumque Adamum et loci et originis ratione instituat: primus homo de terra terrenus, id est, ex luto formatus et proinde mortalis est: alter est Dominus e caelo. Nota in graeco, [gap: Greek word(s)] , ubi jam comma fiat, et postea sequentia legantur, [gap: Greek word(s)] , scilicet [gap: Greek word(s)] , quemadmodum in antithesi terreni Adami idem subauditur, [gap: Greek word(s)] scilicet [gap: Greek word(s)] , vel [gap: Greek word(s)] . Ideo moxsubjungit: sicut portavimus imaginem terreni, ita et imaginem caelestis portabimus Adami, id est, sicut mortales fuimus, ut olim Adam, quatenus ab eo prognati sumus, ita immortales

futuri sumus, ut nunc Dominus Jesus est immortalis et gloriosus, [note: Recte; Indene autem consequitur, differentiam fore, qua substantiam? Immo potius, uti Christus post resurrectionem idem corpus habuit, etsi glorificatum: ita nostra quoque talia, et hoc sensu, non alio, alia futura sunt. Quod Phil. III. ult. Apostolus luculentissime ostendit.] quatenus spiritualiter per fidem ex eo nati sumus. Denique subjungit: Caro et sanguis regnum Dei non possidebunt. Vbi carnem et sanguinem vitia et peccata, velhomines talibus inquinatos significare non posse, [note: Potest tamen illis significari corruptibilitas a peccato orta, sicuti in verbis immediate sequentibus explicatur. Schr.] patet ex scopo supra indicato, quem sibi in hoc cap. a v. 35. praefixum habet. Deinde ex eo, quod et Jesus Christus carnem et sanguinem participavit, [note: Quando Christus dicitur carnem et sanguinem participasse, de substantia naturae humanae haec phrasis intelligenda est, et, formulam duntaxat diversimode hinc in diversis locis accipi in Scr. S., consequitur. Ebr. II. eadem phrasis per semen Abrahae, et alibi per fructum ventris Mariae, aliisque modis explicatur. Infirmitates sponte et ultro Christus suscepit, tanquam accessorias.] et tamen blasphemum est, eum vitiis pollutum fuisse dicere. Denique verba sequentia, quae praecedentium explicatio sunt: neque corruptibilitas haereditabit incorruptionem. [note: Recte: Ergo corruptibilitas, ex peccato orta, ejusque fructus, ut supra intelligendus erit.] Corruptio autem significat non hominum vitia, sed eorum naturalem imperfectionem et mortalitatem, cui etiam Dominum Jesum obnoxium [note: Obnoxium fuisse, non commode dici potest, aptum vero, si vellet, per naturam dissolubilem, nemo negat. Neque enim, corpus et animam, quantum ad naturale vinculum, (salvo personali, ut tamen eatenus maneret [gap: Greek word(s)] ,) dissoluta esse, et corpus denique dissolvi absoluta potentia potuisse, quisquam dubitat. Ad praesens autem institutum, praeterquam quod ex Christi resuscitatione gloriosa, nostra quoque pendet, parum haec faciunt.] fuisse hinc colligi potest, quod non dedit, hoc est, non permisit Deus, ut eam videret, hoc est, experiretur. Hic propter temporis angustiam subsisto. Quae contra de Jobo, Christo resurgente et ossa habente, ossibus apud Ezech. afferuntur, ad ea omnia et alia, quae D. Meisnerus in Philosophia sua sobria attulit, peculiariter et copiose respondi, quod alio tempore mittere cogar. [note: Nihil horum deinceps missum legitur: Neque etiam opus fuerat hac discussione uberiori, cum Ezech. c. XXXVII. ne quidem de proprie sic dicta resurrectione in extremo die loquatur, sed totum emblematicum sit, et populi Israelitici ex captivitate restitutionem, atque Politiae cum Ecclesia in Palaestina instaurationem vix credibilem adumbret; Jobaeus autem locus ab aliis jam abunde satis, si vel maxime de resuscitatione in extremo die agat, (de quo sunt, qui dubitant,) vindicatus sit. atque haec denique, quae hucusque suse admodum edisseruerat Peuschelius, confessioni editae, et requisitae ea propter, sufficiebant.] Doctrinam de satisfactione quod attinet, eatenus eam recipio, quatenus Pareus, Grawerus, Sibrandus, Casmannus inprimis in Antisoc. fol. 225. et 226. Christum per acceptilationem satisfecisse dicunt. [note: Hac de quaestione paullo post uberrime declamantem audiemus Confessorem nostrum. Nunc ambiguum esse, quo hic utitur, vocabulum, aut non omnes eodem sensu illud accipere, paucis monendum est. Quanquam etiam h. l. pro hominibus non pugnandum nobis sit, sed pro veritate.]

Pareus declarat simili: debet aliquis 100000 coronatos, creditor de suo jure multum remittit, et 100 coronatos accipit: sic commode declaratam non repudio. Quaeritur etiam, an Christus gratiam Dei acquisiverit? Si de oblatione gratiae agatur, dico non, quia gratia Dei est caussa [gap: Greek word(s)] , [note: De eo, tanquam primario validissimoque ariete Peuscheliano, p. p. dispiciemus.] nostris theologis fatentibus. Sin autem de ejus effectu et salutari fructu loquamur, respondeo affirmate. Videatur responsum ad XI. quaest. [note: Quae tamen, quare a caeteris sejuncta sit, non perspicio; Sero tamen et paullo post haec priora ad illam, quae p. p. sequetur, hujus quaestionis longiorem, ex mente Peuschelii, explicationem suspicor esse missam.] Duodecimum quaesitum quod attinet, responsio est in litteris generalibus. Huc pertinent, quae in responsione ad primam quaestionem occasione Niceni Symboli movi.

In te, Domine, speravi, non confundar in aeternum.
Si quid verbo DEI scripto repugnat, indictum esto.

Cum hac I. Parte Peuschelianae Confessionis Annotationes Schroederianae, quas nostris interpositas hactenus exhibuimus, finiuntur. Neque enim in MScto, cui [gap: Greek word(s)] haec annotamenta ad marginem adjecta fuere, in sequentibus quidquam invenimus amplius. Quae igitur inposterum ad L. B. a sophismatum fuco, ne decipiatur per glaucomata objecta, praemuniendum adspergemus, ea nobis visa sunt ad imitationem Schroederi addenda esse, ne vera dixisse, quae plausibilia saepenumero pronunciant, Neo-Sociniani nostri putentur. Breviores autem erimus utplurimum, quia pleraque, jam ante discussa, haud alia, quam succincta, ad incidendum nervum objectorum, commonefactione vel repetitione opus habebunt.

VNDECIMVM QVAESITVM.

AN argumentum Photinianum, Deus nos dilexit, antequam filium suum in mortem pro nobis dedit. Ergo, filius Dei passione et morte sua ir am

Resp.

Cum quaeritur, an Deus per Christum placatione indiguerit, eo quod hominibus ob peccata iratus fuerit, non hoc quaeritur, an unquam Deus hominibus propter peccata iratus fuerit, hoc enim nemo, nec etiam ipsi Photiniani negant, ac proinde frustra et otiose aliqui id probant ex dicto Esaiae: peccata vestra vos et Deum sequestrant: Sed hoc est [gap: Greek word(s)] , an tempore Novi Testamenti, [note: Ergone alius t. t. fuit Deus, atque ab illo, quo, ut judex mundi, peccatum non potest non odisse, tanquam ignis consumens, mutatus? Ipsum certe peccatum et peccatores sub id tempus immutata, tantum abest, fuisse, ut nunquam pejori, quam cum Christus in mundum veniret, loco ea extitisse, vel ipsa crucifixio Filii Dei sceleratissima demonstraverit.] quando Deus Christum in hunc mundum misit, ipseque Evangelium ex sinu patris annunciavit, passus ac mortuus est: an, inquam, tum temporis Deus hominibus ita infensus fuerit, ut non nisi per mortem et post eam hominibus placari vel potuerit vel voluerit? id quod illi [gap: Greek word(s)] negant, dicentes, tantum abesse, ut mors et passio Christi Deum placatum et propitium effecerint, ut potius ex passione et morte, tanquam ex effectu et signo, ardentissimus Dei erga genus humanum amor, eumque placatum et propitium se ultro exhibuisse, apparuerit. Id quod aliquot dictis probant. Johan. III. Sic Deus dilexit mundum, ut filium suum unigenitum daret. Vbi causa dilectionis Dei non est, quod filius unigenitus se dedit, vel datus est in mortem, sed potius, quia Deus dilexit mundum, [note: Distinguatur inter amorem erga genus humanum communem, quali cuncta opera sua et singulatim quidem homines, tanquam creaturam caeteris, conspicuis certe, praestantiorem prosequitur; atque gratiam dilectionemque paternam et specialem, qua placatos sibi, credentesque in Christum et sanctos, tanquam [gap: Greek word(s)] , complectitur. Ille caussa est posterioris beneficii; haec effectus, remediis divinis per gratiam illam et voluntatem antecedentem paratis, benevole partus: Quemadmodum idem quoque Principum subditis suis, sed incolumi justitia, benigne prospicientium, et haud raro inter lacrymas fusas sontes plectentium, aliosque, interveniente conciliatione, eademque saepenumero admodum operose procurata, in gratiam recipientium, exemplis confirmari atque illustrari videas.] ideo filium dedit pro nobis in mortem. Item Rom. V. Commendat Deus charitatem suam in eo, quod Christus pro nobis mortuus est, cum adhuc inimici [note: Si inimici, ergo nondum placati nec placentes Deo fueramus. Deum vero non minus nobis, quam nos Deo conciliandos per Christum fuisse, uti Hebr. V. 1. clarissime omnium, ita toties etiam alibi asseritur, quoties Deo pro nobis [gap: Greek word(s)] , perinde uti a sacerdotibus typicis olim fieri consuevit, sacrificium suum, et quidem [gap: Greek word(s)] , h. e. cum immolaretur seu mactaretur, Eph. V. 2. Hebr. IX. 24. sqq. X. 12. 14. sqq. Sacerdos noster obtulisse dicitur. Quae nemo sanaementis homo, vel mediocriter attentus, sine praestatione aliqua, qua ille, qui nobis infensus fucrat, accepta, h. e. Deus peccatori, posita ira, denuo conciliatus sit, concipere poterit.] ejus essemus, non vero, quod Deus inimicus noster esset. 1. Joh. IV. In hoc apparuit

charitas Dei, quoniam filium suum misit in mundum, ut per eum vivamus, vide etiam Eph. I. v. 4.

Ego hic sententiam dicturus, ajo, ex eo, quod Deo per acceptilationem [note: Hanc acceptilationem, quae tantopere arrisit Peuschelio, ut, cum ad frugem rediisset, eam videatur adhuc probasse sensu Remonstrantium, vocabula Sp. S. varia, v. g. [gap: Greek word(s)] , maledictio eadem, quae nobis injuncta, a Christo recepta, [gap: Greek word(s)] cum permutatione, [gap: Greek word(s)] Hebr. X. 14., ipsiusque personae Christi infinita dignitas evertunt. De quibus jam supra pluribus dictum est.] Christus satisfecit, nec id omne Deus a Christo exegit, quod nos propter peccata nostra debebamus, puta aeternam mortem, cum desperatione conjunctam, [note: Desperatio haec accidens erit mortis aeternae damnatorum, qui nunquam se exasse satisfacturos Deo, aeternum licet poenas patiendo, haud ignorant. De Christi degustatione mortis aeternae pro nobis tolerata contra, propter Praedis perfectam infinitamque dignitatem, aliter sentiendum.] ultro et necessario sequi id, quod argumentum propositum intendit. Et sane ingenue fateor, me post diligentem hujus rei considerationem, perlectis iis, quae D. Gerh. tomo 3. loc. theol. Lucius contra Gittichium, Jacobus ad Portum contra Ostorod. Casmannus contra Socin. scripsere, fateor, inquam, me iis perlectis, nihil vidisse, quod hoc objectamentum solide et sufficienter diluat. Quin potius illis ea interdum excidunt, quae hoc abunde confirmant, id quod moxostendam. Si quis tamen cogentes aliquot rationes ex Dei verbo protulerit, vel eas ego offendero, ultro, ut in aliis, ita et hic manus dabo. Casmannus in Antisocino, fol. pag. 228. ita scribit: Gratuita peccatorum nostrorum remissio manet ideo, quia nulla proficiscitur a nobis satisfactio, "sed mera est, et benigna Dei acceptilatio, [note: Verba haec Casmanni (Ottonis, Eccles. Stadensis V. D. M. A. 1607. pie defuncti) ex Anti-Socino ejus, a Joach. Vrsino Ambergae A. 1612. edito, et vicinis molitionibus, quas subodorabatur ille, dubio procul opposito desumta, f. 225. sq. habentur, sed ita, ut, prouti scopus auctoris docet, acceptilatio non imperfectam placationem, aut solutionem potius, quae notio alias in Jure Civili usitata est, designet, verum plenissimam, quo ipse Casmannus vocabulo utitur, et per solutionem ad ultimum usque quadrantem explicat a Deo probatam. Vnde terminum hunc ita a Viro optimo, utut minus accurate, accipi, ut acceptationem alienae praestationis pro nostra et propria, quam nos ipsi praestare debuissemus, denotet, planissime patet. Quae acceptatio, sicut gratiam Dei solide confirmat, ita [gap: Greek word(s)] satisfactionem [gap: Greek word(s)] pari modo comprobat, et quo pacto misericordia cum justitia, et haec vicissim cum gratia temperatae, et in sanctissimo hoc actu unitae sint, quem Sp. Sanctus multoties utrique divinae proprietati cum sapientia h. m. illustratae etiam tribuit, liquido ostendit.] quippe qui suum illud donum, quod nobis largitus est, loco plenissimae satisfactionis acceptat etc." Quomodo vero iratus

est is, qui dat eum, per quem satisfiat sibi. [note: Commiscetur animus iratus cum implacabili. Huic repugnat procuratio et acceptatio, alienae praesertim, satisfactionis, non illi.] Si enim ita iratus est, ut nolit sibi suum debitorem reconciliari, nisi debitor vel ipse satisfaciat, vel alium offerat et substituat, qui plene hoc praestet, non ipse vel eam pecuniam, qua satisfieri debet, suppeditabit, vel eum, qui hoc praestet, offeret. [note: Ergo iram cum gratia Dei, et justi simul et misericordis, sibique non repugnantis, sed semper divinissima harmonia, per naturalem perfectionem optime sibi constantis, temperamento quodam sapientissimo, conjunctim hoc opus stupendum perfecisse, quod Sp. S. ipse multis in locis, inprimis Rom. III. 25. 26. explanate docet, hinc discere potius, quam alterutrum attributorum divinorum ab hoc sanctissimo opere excludere decet.] Sin autem ipse vel vadem offert, vel donum, quod plenissimae satisfactionis loco acceptare vult, largitur, annon vel meridiana luce clarius inde patet, eum jam debitori amplius non irasci, vel certe plurimum de ira sua remisisse? [note: Non remisisse, sed ad remissionem, si justitiae satisfactum sit, honorique judicis infiniti infiniteque justi improbe laesi consultum, proclivem esse.] Jacobus ad Portum, p. 492. ait: Deus [gap: Greek word(s)] illud, quo sibi satisfieri voluit, nobis gratis dedit. Quae vero parum conveniunt cum iis, quae p. 482. scribit: Deum nobis iratum [note: Irae haec non repugnant, sed implacabilitati et summo a nobis ipsis exigendae satisfactionis rigori: quem Lex exposcebat, Evangelium autem in [gap: Greek word(s)] transferendo temperabat atque emolliebat.] fuisse, patet ex Esaiae loco, ubi ait, peccata hominum disterminasse inter illos atque Deum ipsorum, et facere, ut occultet faciem suam ab ipsis, ne exaudiat. Quibus verbis docet propheta (inquit Jac. ad Portum,) peccata nostra esse velut parietem inter Deum et nos interjectum, eaque nos Dei gratia privare, et benignitatis illius januam nobis occludere etc. Adduxit item Ps. V. Odisti omnes operantes iniquitatem etc. Candide sane, sed admodum inconstanter. Quomodo enim, si peccata nostra inter Deum et nos divortium, et quidem tempore missi Christi [note: Idem fuit, qui olim; sicuti nec peccatum reatus sui, tam culpae quam poenae, cum relatione ad Deum judicem, tempore labente mutavit. Essentialia enim haec sunt delictorum, praesertim ad Deum, judicem mundi, per essentiam, ut ignis comburens, peccata derestantis, relatorum consectaria; quae, nisi compensatio sacrilegii admissi fiat et intercedat, ubi a peccatore utique tolli possunt, haud sane mutantur. Ex hominum injustorum et torpidorum vero indulgentia, seu negligentia potius in administranda justitia, haec aestimanda non esse, in confesso est: quemadmodum etiam, infinito odio eos haud prosequi scelera, adversus Deum quoque commissa, praecipue post funestum lapsum, proh dolor satis superque constat.] fecere, ita, ut benignitatis

suae janua occlusa faciem suam ille a nobis absconderit, Deus nobis [gap: Greek word(s)] pro peccatis donavit? [note: Praeter officium judicis et propitiatoris, [gap: Greek word(s)] , heic commixta, et oeconomiae [gap: Greek word(s)] in negotio salutis nostrae inter personas divinas liquidam demonstrationem h. m. impugnatam, sane neque in humanis rebus inusitatum esse novimus, ut creditor, iratus licet indignansque debitori, eidem tamen modum, quo per alium sibi satisfacere possit, ostendat, indigitet atque procuret, etsi pecuniam ipse non donet. Caetera ejusmodi sunt, quemadmodum consilia divina omnia, ut mysterium hoc crucis, quam phrasin Paullus 1. Cor. I. saepius repetit, impervium quid prodant: quae proinde nostrum est non rimari, sed adorare, ne in [gap: Greek word(s)] ethnicorum, aut [gap: Greek word(s)] Judaeorum, vel his omnibus deteriorem morbum animi, quem [gap: Greek word(s)] vocat Sp. S., incidamus, nostraeque rationis somniis consopiti aeternum, cum neglectu hujus mirificae gratiae, somnum dormiamus.] An is creditor, qui ita debitori irascitur, ut faciem suam ab eo abscondat, benignitatem suam ei denegans, debitori pecuniam pro satisfactione donabit? Conciliet hanc [gap: Greek word(s)] , qui potest. Fons erroris (quod pace ipsius dixerim,) est, quod, cum probare deberet, Deum tempore [note: Coccysmus. Cui priores responsiones opponendae.] missi et patientis Christi hominibus iratum fuisse, ille ea tantum dicta affert, quae Deum olim, aliquando et in V. testamento iratum fuisse testantur, quod est, [gap: Greek word(s)] . Alia plura brevitatis studio praetereo. Nunc pauca, quae contrarium svadere videntur, diluam. Rom. III. v. 24. Christus dicitur [gap: Greek word(s)] , propitiatorium, der Gnaden-Stuel, ut vertit Luth. Vbi respondent, hoc fieri allegorice ad exemplum operculi, quod erat super arcam foederis, quod ita etiam vocatum fuit, non quasi Deus per hoc operculum, populo suo placatus fuerit, sed potius, quia in eo, vel supra id Deus se populo propitium exhibuit, [note: Sed quare? Non aliam ob caussam, quam quia operculum illud, hinc solido etiam auro constans, et inprimis, supra omnia vasa tabernaculi sacra, maxime [gap: Greek word(s)] , Legis in arca jacentis fulmina, seu maledictionis peccatorum denunciationes, continuas contegebat. Eaque etiam ratio fuit, cur ex hoc loco definite responsa tantum gratiosa expectari debuerant. Quare nec responsionem, sed operculum ratione typici officii spectatum, Paullus l. c. commemoravit, Peuschelius autem nudo in meridiana luce oculo ad typum hunc minime attendens, et de oraculis datis duntaxat cogitans, a janua magnopere aberravit.] dum illis responsa dabat, et quid fieri ab illis vellet, per Mosen indicabat. Vide Exod. XXV. v. 22. Ita etiam Paullum Christo hoc nomen tribuisse, quia Deus per illum non solum se nobis placatum et propitium exhibuit,

(ego addo, quia per illum pretium redemptionis nobis donando, illudque postea plenae satisfactionis loco [note: Novum vacillantis mentis, et acceptationem alieni meriti pro hominibus ipsis, quibus id incubuerat, cum acceptilatione absoluta putide permiscentis documentum.] acceptando, iram suam deposuisse, et multum de iure suo remisisse declaravit,) sed etiam omnia, quae nobis scire voluit, per eum nobis revelavit. Quod vero Ephesios II. legitur, Christum reconciliasse Judaeos et gentes in uno corpore per crucem Deo, peremptis inimicitiis per eam. [note: Per seipsum reddatur. In Graeco enim fonte [gap: Greek word(s)] legitur. Idque non in coelo demum, sed in cruce, in carne, patiendo, factum esse, ut non solum inter se omnium gentium homines, sed Deo quoque conciliarentur, expresse semel iterumque affirmatur. Geminus autem finis atque effectus, primarius, qui Deum placandum cum mortalibus respicit, et secundarius, qui homines invicem [gap: Greek word(s)] deinde eonjungendos, ille ut fundamentum antecedens, hic, ut consequens, neque heic etiam commisceri debuerat.] Respondent, ibi non agi de inimicitia aliqua inter Deum et homines, sed eo, quod erat inter gentes et Judaeos, dissidio. Siquidem gentes neque foedus, neque promissionem, neque verum Dei cultum habebant. Judaei vero haec omnia, qui per legem et praesertim per ceremonias ab omnibus populis distingvebantur, ita, ut propterea dissidium inter utrosque aliquod vigeret. Christus vero venit, et postquam mandata vel dogmata, prout apostolus vocat, nempe ceremonias sustulit, utrisque salutarem Dei gratiam et eadem mandata, nempe charitatis, annunciavit vel annunciari curavit, et ita [note: Non per haec sola, h. l. et paullo ante enumerata, quae capitalia non erant, sed accessoria et fructus, verum per [gap: Greek word(s)] , ante omnia procuratam, qua impetrata, uno eodemque modo, h. e. una fide omnibus ad Patrem, per [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] communem accedere etiam [gap: Greek word(s)] licet.] ex utrisque unum populum fecit, vel ut ibi loquitur in unum novum hominem condidit, quatenus nunc ambo renovati, juxta unam eandemque novae creaturae [note: Novae creaturae, ad praecepta forte nova formatae. At Paullus hac nova creatura cumprimis fidem, coll. Gal. VI. 5. cum V. 6., complexus est, eamque caeteris omnibus ejus partibus, fructibus potissim um, in negotio principe justificationis, per modum instrumenti Christum recipientem, esse anteferendam, immo unice, quantum ad istum effectum, [gap: Greek word(s)] , diserte inquit. De praeceptis Christi si nova intellexit Peuschelius, alia deinceps edoctus est, et mentem ipse mutavit.] regulam, ambulare debent. Quod etiam Coloss. I. dicitur, Christum per sanguinem in cruce per seipsum pacem fecisse, ut quidam objiciunt; Respondent, quod Apostolus non Christum, sed Deum [note: At per Christum, spectatum ut [gap: Greek word(s)] . Perinde ergo illud est, sive Deus per Christum, sive Christus cum Deo conciliationem effecisse dicatur.] hanc pacem fecisse dicat. Deinde eum non dicere per seipsum illum

eo, quod vocula [gap: Greek word(s)] in graeco non habeat spiritum asperum, sed tenuem accentum. [note: At tamen [gap: Greek word(s)] per se ipsum, (uti Eph. II. [gap: Greek word(s)] ,) Christus hanc expiationem, i. e. per mortem suam [gap: Greek word(s)] , comparasse, mox affirmari videas. Quae, placamentum non in coelo demum factum esse, sed in terris, demonstrant. Quod autem Deus Pater, qui ut judex hic spectatur, ipse hanc conciliationem procuravit, non sane, haud iratum eum fuisse peccatis et peccatoribus, innuit, sed misericordiam justitiae intercessisse, atque illam, ut huic satisfieret, parasse, quibus opus erat, Deumque sibi ipsi non repugnare, seu, uti Paullus 2. Tim. II. 13. loquitur, se non posse negare, iterum his ipsis condocetur.] Licet igitur concederetur, ajunt, Apostolum de ea pace loqui, quam apud Deum per Christum habemus, ex his tamen verbis nihil concludi potest, siquidem, si Deus ipse per Christum hanc pacem fecit, nulla irae suae placatione opus habuit. Alias non ipse nos, sed nos potius per Christum eum quaerere et placare necesse habuissemus. [note: Id vero, quia nunquam per nos vel inveniri vel praestari potuit, denuo divinam gratiam, exclusa omni gloriatione nostra, luculentissime declarat, at divinam simul justitiam, eamque non arbitrariam, sed naturalem, quam maxime constabiliri ostendit.] Verba Apostoli ita habent: quoniam in ipso complacuit omnem plenitudinem inhabitare. Quae Castellio ita explicat: Quoniam complacuit Deo patri in ipso, id est, per ipsum [ [gap: Greek word(s)] pro [gap: Greek word(s)] , quis enim nescit [gap: Greek word(s)] pro [gap: Greek word(s)] saepius usurpari? [note: Quid opus est hac particularum permutatione, nisi ad pervertendam Apostoli sententiam? In Christo enim plenitudinem divinitatis [gap: Greek word(s)] habitare cum Cap. II. 9. dicatus, sane mirum non est, si haec personae ejusdem tanquam [gap: Greek word(s)] praestantia officio redemtionis substernatur? Certe nisi a tali tantoque Sospitatore nostra cum Deo conciliatio proficisci haud potuisset, eamque ob rem opera ejus divina tantopere jam ante exaggeravit Apostolus.]] Christum puta, inhabitare totam plenitudinem, id est, Ecclesiam, [note: Egregia profecto interpretatio et cedro digna! In Christo habitat omnis plenitudo i. e. in Christo habitat Ecclesia. Quotusquisque est qui tam nefandam verborum calumniam sine bile legat? Apage nugas e facris. Procul hinc, procul este profani.] quae Eph. I. versu ultim. dicitur corpus et plenitudo ejus (h. e. Christi,) qui omnia in omnibus implet. Id autem nihil aliud esse, quam spiritualiter regere, gubernare et donis implere. [note: Sic ergo in cruce, ubi haec facta dicitur reconciliatio per mortem, spiritualiter gubernavit omnia? Bella Exegesis praesertim ad Sociniani Syntagmatis doctrinae analogiam egregie congtuens. Ad Eph. I. 10. de effectu consequente reconciliationis sermo est, atque locus proinde iste male ad hunc de caussa agentem, ut [gap: Greek word(s)] , applicatur.] Et per eum (scil. Deo patri complacuit) reconciliare omnia in ipsum, id est, recapitulare, vel ad unum caput reducere omnia in Christo, vel per Christum Eph. I. v. 10. Quid autem hoc sit, ex dicendis patebit. Pergunt igitur illi, et dicunt, quod illa reconciliatio et pacificatio, dequa hic agatur, non sit illa, per quam Dei amici facti sumus, sed ea, per quam omnia, quae in coelo et in terra sunt, ut Apostolus ipse testatur, in se vel inter se sunt reconciliata

et pacificata [note: Male, quae de acquisita benevolentia Dei paterna agunt, iterum cum applicatione de qua postea disserit Paullus, confunduntur.] Etenim, quae interra sunt, homines videlicet, tam gentes, quam Judaei, unus Dei populus sunt facti, et ambo [note: At praestructa, utpote quae fundamentum est amicitiae inter homines, instaurata ante cum Deo pace et concordia: Vti supra jam observavimus. Quid enim prodesset hominum conciliatio inter se, ingenti studio licet instituta, nisi Deus antea utrique genti amicus factus esset? [gap: Greek word(s)] igitur [gap: Greek word(s)] , et, ut sisteremur [gap: Greek word(s)] h. e. coram Deo, hoc, quicquid est, aerumnarum Christum passione sua atque morte subiisse; docet Apostolus. Caetera, ut consequentia, vel prorsus h. l. non attingit, vel certe pnimario haud quaquam tractavit.] summa concordia eundem Deum eadem prorsus ratione colunt, eandemque ab ipso salutem expectant. Quae autem in caelis sunt (angeli,) non quidem inter se, sed cum iis, quae in terris sunt, pacificata fuere, quatenus scilicet angeli Dei, qui ante divini decreti per Christum factam promulgationem, hominibus, utpote Dei et Domini ipsorum inimicis, infensi erant, cum iis, Dei voluntate deinde perspecta (de quo vide insignem locum Eph. III. v. 10. II.) in gratiam quodammodo rediere, et illis ad tantam Dei salutem capessendam, ex Dei ordinatione inserviunt. [note: Ita vulgo hunc locum explicari notum est, Neque ea interpretatio ingrata Socinianis videtur, utpote quorum conciliatio absque [gap: Greek word(s)] proprie dicto, quo nec Angeli opus habent boni, inde magis firmari posse, ipsis certe, videtur. Mihi, si quid judico, rectius Angelis, (inter creaturas, sed ob aliam caussam, ante connumeratis) probabile nunquam non fuit, substituendos esse homines jam in V. T. demortuos, quorum peccata Christus non minus, uti Hebr. IX. 15. perspicue docetur, quam sequentis aevi mortalium, expiavit, atque hos adeo solos intelligi oportere, eo sensu, quod cum in coelis jam sint, non tamen, nisi per [gap: Greek word(s)] hanc, Christi in eam ingressum consequi potuerint. Quam etiam ob rem alios sub terra, mortuos videlicet et qua corpora sub terra adhuc abditi videas cum istis, qui in coelo sunt, qua animam conjungi Quam tamen sententiam nemini obtrudimus. Si quis enim indirecte, ex conciliatione hominum atque Dei, profluentem consccutamque amicitiam angelorum cum hominibus beatitatis consortibus, et de mortalium quoque poenitentia, uti Christus inquit, mirum in modum laetantibus, ut fit, isthaec interpretur, nihil dixerit, quod fidei analogiae adversetur.] Hebr. I. v. ult. ubi ministratorii spiritus propter salvandos emissi dicuntur. Haec omnia Grawerus vera esse fatetur in sua contra Ostorod. dissertatione, dum ait: Haec ego cum Socino et Ostorodo vera esfe fateor. Quid tamen contra afferat, ut non tantum hanc, sed etiam alteram illam, Dei videlicet cum hominibus factam reconciliationem, evincere conetur, paucis postea dispiciam. Nunc dico, me his explicationibus eatenus accedere cum Socino et Ostorodo, quatenus iram Dei erga homines, tunc, cum Christus Dei foedus nobiscum pepigit,

inconceptam, [note: Non inconceptam statuunt iram Dei, sed misericordia et clementia curandae expiationis sufficientis temperatam.] et placationem hujus irae per mortem faciendam excludunt. Contra vero eatenus nostris theologis accedere, quatenus plenam satisfactionem per acceptilationem factam, id est, cum respectu aequivalentiae et gratiosae Dei acceptationis, minime hinc excludi contra Socinum et Ostorodum statuunt. [note: Prodit his verbis sententiam suam, quam postea quoque videtur approbasse, dum viveret, de acceptilatione satisfactionis imperfectae pro persecta a Deo (wie man mit einer boesen Schuld zu thun pslegt) acceptae, proque toto debito hoc modo delendo benigne valere jussae. Quemadmodum vero, uti semel iterumque a nobis jam observatum est supra, acceptationem cum acceptilatione male confundit, et Scr. S. testimoniis ipsa haec doctrina quoque refragatur, ita inique hunc nostris Theologis errorem (quicquid sit de Socinianis quibusdam,) imputat; a quibus haec hypothesis ex instituto saepius, omniumque solidissime a Frid. Spanbemio, et Matth. Zimmermanno nostro, peculiari de Acceptilatione libello, confutata est.] Quomodo vero haec simul stare possint, id est, ut creditor satisfactionem accipiat, et tamen iram [note: Falsum est, iram deposuisse Doum, antequam satisfactio praestita esset. Charitas namque generalis illa, et gratia paratrix iram justam adversus peccata severe punienda non tollit: Quemadmodum omnis voluntas antecedens ordinata. ordinem hoc ipso, quod ordinata est, haud excludit, sed stabilit.] deponat, antequam illa fiat, postea videbimus. Nunc pergo. Ajunt porro, reconciliationem hanc Deum fecisse, cum nos, qui abalienati ab ipso eramus, inimicumque animum, mala et peccata multa perpetrantes, adversus eum gerebamus, ab iniquitatibus nostris retrahendo, et ita coram se, pro ineffabili sua benignitate, sanctos atque inculpatos reddendo. [note: Haec consequuntur. Dicta autem allegata, inprimis Col. I., de comparata per [gap: Greek word(s)] divina speciali paternaque erga filios jam redditos, seu jure ad hanc dignitatem redeundi donatos, gratia loquuntur, quam applicatio illa particularis (eventu) ex universali acquisitione deducta excipit. Vid. 2. Cor. V. 18. et 20. con. Rom. V. 10. et II.] Quod verum est, si modo addatur, non retrahendo solum a peccatis, sed etiam donum suum, quod nobis largitus est, loco plenissimae [note: Immo plenissimae revera, sed alienae, h. e. a sponsore atque expromissore exhibitae, sed pro nostra, quasi ipsi passi ea essemus omnia, 2. Cor. V. 14. a Deo judice perbenevole receptae, et rigori legalis exactionis non inhaerentis.] satisfactionis acceptando, quae mera est ac benigna Dei acceptilatio, ut recte loquitur Casmannus [note: Cujus vero mentem perverti, et in pes jorem sensum rapi, jam ante monuimus.] in Antisocino fol. 225. Huc pertinent illa dicta, Rom. V. v. 8. Commendat

Deus charitatem suam in eo erga nos, quod Christus, cum adhuc peccatores, et proinde inimici ejus, ut mox ex v. 10. audiemus, essemus pro nobis mortuus est. Et v. 10. Si enim, cum inimici essemus, (puta in delictis vel per delicta, ut mox dicam,) reconciliati sumus Deo per mortem filii ejus, multo magis reconciliati servabimur per vitam ejus. Col. II. 13. [note: Inutilis est haec fusa dictorum Scr. S., quibus Dei charitas paratrix praedicatur, recensio et congeries. Nemo enim nostratium eam negat; at propterea satisfactionem prorsus aequivalentem non esse a Christo praestitam, sed qualemcunque eum passionem, ad demonstrandam peccatorum turpitudinem, Deique sanctitatis violationem, (quam tamen ipse Deus non tantopere amplius curet,) sustinuisse; hoc probandum fuisset. Contraria certe omnia vel haec ipsa loca, in quibus interdum ordine cuncta acquisitionis et applicationis beneficia, alias per se distincta, simul conjuncta comparere utique fatemur, condocesaciunt, et locus Rom. V. 10. evidentissim eomnium evincit.] Et vos, cum essetis mortui in delictis et praeputio carnis vestrae, convivificavit vos cum illo, puta Christum, naturaliter et corporaliter resuscitando ex mortuis per gloriam suam. Rom. VI. Nos vero spiritualiter, quatenus idem Deus et pater Domini nostri J. Christi secundum multam suam misericordiam regeneravit nos in spem vivam per resurrectionem Jesu Christi ex mortuis, 1. Petr. I. v. 3. vel ut Col. I. 21. dicit: Et vos aliquando cum essetis alienati et inimici sensu vel mente in malis operibus. Nunc autem reconciliavit in corpore carnis [note: Si in corpore carnis per mortem; ergo non demum in coelo. Vnde applicatio heic quoque ut finis reconciliationis, ab hac distincta, consequitur.] ejus per mortem, ut sisteret vos sanctos, et inmaculatos et inculpatos coram ipso, si tamen permanetis in fide fundati etc. Pergunt et dicunt Actor. X. v. 36. legi, quod Deus per Jesum Christum pacem evangelizaverit, vel annunciaverit, ex quibus verbis nullam irae Dei placationem sequi dicunt, sed potius contrarium, propterea, quod Christus pacem annunciavit, antequam mortuus fuit. [note: Annunciavit tamen simul, se moriturum, et animam vitamque [gap: Greek word(s)] traditurum esse. Antrorsum vero et retrorsum valere, fide interposita sincere licet tantum nixas, praestationes et applicationes morales, nemini incognitum est, qui vel a limine scientiam morum salutavit, idemque Epist. ad Hebr. X. 10. comprobat. Atque haec illa pax est, quam Christus annunciavit, certo videlicet, uti per promissa jam facta, ita per satisfactionem morte praestitam facienda, aut executioni danda.] Si autem Deus absque morte Christi voluisset nobis peccata nostrae condonare, non ante mortem Christi pacem annunciari curasset. Hoc corrigo, ita enim scribere volebam: Si autem Deus ante Christi mortem iratus nobis fuisset, ita, ut non, nisi per mortem ira, ejus

placari potuisset, pacem annunciari ante mortem non curasset, [note: Quidni? tam certo quippe restituendam, ac si jam reddita omnino esset. Quam rem quotidianae solutiones post liberationem e carcere exhibitae, data ante dextra firmatae, illustrant.] vel ipse per Christum non annunciasset. Remissio enim peccatorum, quoad effectum, sine morte Christi fieri non potest, licet quoad oblationem eam antecedat, [note: Eadem chorda cum oberret Peuschelius, eadem quoque responsio iterum iterumque repetatur.] ut postea dicam. Quod etiam apostolus Rom. V. dicit, justificatos nos fide vel ex fide pacem habere apud Deum, per Dominum nostrum Jesum Christum, non tamen dicit, quod ideo pacem habeamus per Christum, quod iram Dei placaverit (hujus enim contrarium v. 8. et 10. dicit, ut superius vidimus) sed propterea, quod in Christum credimus, ut hic scriptum. Nam sic Deus ordinavit et promisit, se omnibus credentibus in Christum peccata remissurum, et vitam aeternam donaturum: [note: Vtrumque Sp. S. et l. c. et alibi saepius, ubi [gap: Greek word(s)] cum Deo propter inimicitiam utrinque ex peccato ortam, fit mentio, docet; ita tamen, ut impellens seu Deum movens caussa principalis virtute sua meritoria perfectissima, Christi [gap: Greek word(s)] sive [gap: Greek word(s)] , et fides, tanquam applicationis instrumentum morale, seu movens minus principalis caussa, quatenus videlicet illud meritum cum fiducia sec. pactum Evangelicum apprehendit atque sumit, conjungantur, neutiquam vero, quae subardinatae sunt, invicem sibi opponantur.] Haec enim est pax illa, quam per Christum apud Deum habemus. [note: Habent pacem acquisitam oblatamque omnes, habent vero tantum, ut ea reapse fruantur, non nisi credentes et regeniti, qui soli comparatam universe omnium acceperunt, ut Paullus loquitur l. c. Ep. ad Rom. V. 10. et 2. Cor. V. 18. atque 20.] In summa: quatenus per agnitionem Jesu Christi Domini nostri effugimus inquinamenta mundi, id est, opera mala vel carnis, quibus a Deo abalienati eramus, et ita a peccatis nostris retrahimur, ut ante dictum est, eatenus justificati pacem habemus apud Deum; quis enim est, qui accusabit justos et electos, quos Deus justificat, et pro quibus Christus intercedit, Rom. VIII. cum impii alias, quatenus tales sunt et manent, pacem vel quietem (ob conscientiam videlicet malefactorum) non habeant. [note: Vt fruantur reapse, etsi habeant acquisitam, ut frui sec. ordinem oeconomiae Evangelicae et ipsi debeant. Alioquin propter contemtum non tam graviter, uti Joh. III. ult. habetur, puniendi, et proxime ob [gap: Greek word(s)] aeternum damnandi.] ut alicubi dicit Psalmista. Obvertunt etiam locum. 1. Joh. II. Christus est [gap: Greek word(s)] , propitiatio pro peccatis; Ergo ex Deo irato propitium effecit. Sed et hic locus [gap: Greek word(s)] . Aliud enim est, Deum ante Christi mortem nobis ob peccata iratum fuisse, cumque adhuc inimici ejus fuimus: Aliud vero, quando Deus post mortem

Christi et datum ab ipso [gap: Greek word(s)] , alicui jam converso et renato, iterum in peccata labenti, irascitur. Distinguendum etiam accurate inter incogitantias et fragilitates, ac peccata graviora voluntarie a renatis admissa. De priori vero non loquitur Apostolus, sed de posteriori. [note: Vniverse loquitur Apostolus et generatim. Sed faciamus, de peccatoribus per infirmitatem sermonem esse, ex proximis Cap. I. ult. verbis occasione forte ad eum sic in stituendum data; ratio tamen reddita exhortationis ad poenitentiam generalis est, ad quoscunque peccatores applicanda: dummodo vera et sincera poenitentia, cujus primaria fides, in Christi [gap: Greek word(s)] recumbens, pars est, interveniat. Qua etiam de caussa hic ipse [gap: Greek word(s)] , tanquam pro totius mundi peccatis praestitus et rite applicacandus cunctis, si conditionem applicatricem ipsamque adeo [gap: Greek word(s)] seu [gap: Greek word(s)] propositum non repudient, describitur. Male igitur haec ad placatos, h. e. Christi jam patricipes per fidem, in qua adhuc [gap: Greek word(s)] , adstringuntur, quae et hic et alibi lueulentius ad quoscunque porriguntur, et, ut hoc [gap: Greek word(s)] justo ordine Evangelico fruantur, ab ipso Christo, nemine excluso et indefinite, quamdiu [gap: Greek word(s)] vitae durat, invitantur.] Locus enim accipiendus est de renatis, et ad Christum conversis ministerio Johannis, qui ad Christum accesserunt quidem, interim nondum omnes peccatorum vitiosos habitus deposuerunt. Hos adhortatur D. Johannes, ne peccent, hoc est, ne in peccato haereant. Nam qui peccant, aeternam salutem consequi non possunt, ne vero desperent, qui, propter novitatem suae ad Deum conversionis, iugum peccati, vel unius, vel etiam plurium, nondum excusserunt, solatur eos, futurum scilicet, ut, si ad Deum serio sese convertant, peccata illis, in quibus adhuc haerebant, remittantur, quia Christus sit noster advocatus apud patrem, et sit justus, et propitiatio pro peccatis, non tantum eorum, qui in ipsum credere inceperunt, sed etiam pro peccatis totius mundi, si resipisceret. Quae quidem consolatio valde insignis est, sed ad eos non pertinet, qui, jugo peccati semel excusso, iterum peccato aliquo mancipantur. His enim impossibile est renovari ad poenitentiam. Ebr. VI. [note: Quidni etiam ad hos? Nullum Scr. S., quoties poenitentiam praedicat, discrimen usquam constituit, sed indeterminatim cunctos ad Christum accedere jubet, et divino jurejurando confirmat: etsi, difficilem, non propter Dei limitatam ad certum tempus omnimodam gratiam, sed humanae mentis per Satanae impietatem et justam indurationis gradu tamen distinctae, poenam, atque obfirmationem insuperabilem, adeoque eventu etiam raram esse veram illam sceleratorum, et saepius in peccata, eadem praesertim, petulanter relapsorum conversionem, facile concedatur. Extraordinarium itaque casu seu eventu, (ex parte hominum enim obstacula obsunt plurima,) et caussa, (neque enim alia Dei, quam una Evangelii aeterni, oeconomia, peccatis omnibus abundantiori, opus est,) si distinguas, res expedita erit.] Sicutigitur Deus ante Christi mortem, cum peccati servi, vel in illo mortui essemus, tamen non fuit iratus, [note: Antiqua cantilena, cum fastidio iterum repetita.] sed nos

ita dilexit, ut filium suum pronobis dederit in mortem, inque ea charitatem suam erga nos, ejus inimicos [note: Sic tamen, ut et ipse nobis, tanquam justus judex orbis, et vindex legis suae, irasceretur.] declaravit. Joh. III. Rom. V. ita, si quis jam Christi morte peracta, et gratia Dei per Evangelium, ac fidei et poenitentiae conditionibus oblatis, tamen adhuc peccet, illi Deus non potest non irasci, [note: Ita est: Et quidem irascitur Deus denuo et gravius, propter contemtum gratiae in Christo partae, non tamen sine spe recuperandae gratiae, si id fiat [gap: Greek word(s)] ; Sin minus, et si forte obrepat hallucinatio, quo Peuschelius videtur respicere, nemo erit, qui ei, quantum ad haec, contradicat. Miramur autem, tantopere iram adversus hos cespitantes magno conatu exaggerari, cum tamen erga universi humani generis infinita delicta eadem ira divina omni studio hactenus extenuata fuerit.] cum gratiam ipsius aliquatenus talis aspernetur, ita tamen, ut si ex infirmitate, ignorantia aut fragilitate peccet, statimque agnito errore a peccato resurgat, is Deum iterum clementem et propitium sit experturus, cum talem apud eum pontificem habeamus, qui infirmitatibus nostris ipse per omnia tentatus, compati et succurrere potest. Et de eo ipso hoc loco agit Johannes id est, de renatis, qui post Christi mortem peractam, et gratiam omnibus annunciatam et oblatam, iterum ex fragilitate peccant. Voluntarie enim peccantes hostiam pro peccato non habere, ait epistola ad Hebraeos. [note: De alia hostia, quae relicta sit, ( [gap: Greek word(s)] ) sermocinatur Apostolus cum Hebraeis, qui identidem hostias hostiis subjicere, aliamque ex alia offerre in templo poterant; idque in Oeconomia Evangel. pacti Christiana, seu N. T, locum non amplius habere, ut olim sub Mosaica, monet, ita, ut, qui Christum repudiet, et ab eo desciscat, non nisi [gap: Greek word(s)] expectare necesse habeat. Haec Paullus l. c. ad Judaeos scribens, et cum Judaeorum praejudicatis opinionibus depugnans, qui tamen, ad idem sacificium Christi poenitentia non fucata redire peccatores, etiam apostatas, posse, haud inficiatur, immo ex professo cap. III. omnes cohortatus est; perinde ut Cap. VI. non, impossibilem omnino renovationem esse ad poenitentiam, docuerat, sed, per frequentissimas, uti ab impuritate Levitica, varii generis [gap: Greek word(s)] h. e. lotiones et ablutiones iterum iterumque repetitas, atque adeo eo modo, tamque facili crebraque eluendi hos naevos morales vicissitudine, fieri haud posse, demonstravit. In quo loco, non minus, quam in hoc altero, ex Cap. X. depromto, permultos impingere interpretes, et nescio de quo Novatiano auctore hujus epistolae suspicionis concipiendae occasionem dedisse, saepe mirati, immo propemodum indignati sumus. De peccato autem in Sp. S. commisso qui cogitant, cum Apostolus generatim de apostasia loquatur, videant, quo pacto dubiis exinde ortis occurrere queant.] In summa: Christus variis modis [note: His variis modis Christum esse propitiationem l c. non dicitur, sed sola expiatione, eaque, ut acquisita in terra [gap: Greek word(s)] et nunquam non efficacissima, ita repraesentata Deo in coelis, per modum realis deprecationis, nostris eum mederi delictis, ait Jobannes; Conjuncta igitur denuo Peuschelius cum formali ratione [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] commiscet. Quae autem de acceptatione addit, acceptilationem iterum, jam ante licet rejectam, commendare videntur.] est propitiatio, partim, quia Deus charitatem suam erga nos, ejus inimicos declarando,

Rom. V. propitium se in eo exhibuit, et [gap: Greek word(s)] gratis dedit, quod pro satisfactione acceptare vellet: partim quia Christus ipse [gap: Greek word(s)] pro nobis dedit, et fidem ac poenitentiam in nobis efficiendo, nos a peccatis retrahit, unde salutaris [gap: Greek word(s)] fructus in nos redundat, et nos ita Deo reconciliamur. Notetur etiam, [gap: Greek word(s)] significare expiationem. Atqui expiare peccata est eorum reatum auferre et ipsa purgare; peccata autem auferuntur et purgantur, tum Dei gratia, tum Christi [gap: Greek word(s)] , quod Deus nos diligens gratis ex mera liberalitate et misericordia dedit, [note: Adde vel maxime: Christus ipse per modum sacrificii ad iram Dei placandam et satisfaciendum ei ex asse obtulit in cruce atque morte. De reliquo varia caussarum concurrentium in sanctissimo hoc negotio, quod [gap: Greek word(s)] , prisci Eccl. Graecae Doctores nuncupare non male solebant, genera hic rursus temere confundi, praecipuo licet et capitali actu omisso, dolendum est.] tum etiam fide et poenitentia. Quae omnia non a Deo irato, sed propitio [note: Benigno rectius dixeris. Filium enim unigenitum Pater ideo benigne creaturae, a Satana seductae et corruptae, (nullam contra deceptori et seductori malltiosissimo cum suis gratiam impertiens) praestantiori de reliquo caeteris, largitus est, ut hoc modo sapientissimo, cui neque excogitando mortales pares fuissent, patefaciendae clementiae simul et justitiae caussa propitiatio demum procuraretur.] proficiscuntur. Objicitur etiam, nos fuisse filios irae Eph. II. Ergo Deum nobis fuisse iratum. Sed errant quod putant, quia Paulus dixit, quod Judaei, qui in Christum credebant, etiam filii irae fuerint, ideo Deum nobis iratum fuisse. Nam hic elenchus consequentis ex eo refellitur, quod verbum Dei ubique testatur, Deum tardum esse adiram, [note: Filium irae esse, non idem est denotatque, quod tardum ad iram, sed, uti filius mortis appellatur 2. Sam. XII. David adulter et homicida, ita quoque haec [gap: Greek word(s)] , irae divinae, et quidem per naturam corruptam ac propter eam, obnoxium ac revera subjectum esse, docet. Quod autem non semper imputet, ex Fide, credentibus solis propria, qualis Ps. 130. etiam David describitur, derivandum est.] neque peccata semper imputet, ut ait David Ps. CXXX. Et possunt sane homines digni esse ira divina et rei irae Dei, nec tamen Deus irasci potest, quod quidem maxime per Christum ostendit. [note: Repugnant propemodum, dignum, seu potius, obnoxium irae Dei esse, ita tamen, ut Deus ejusmodi homini non irascatur. Qualem vero benignitatem Christum mittendo Pater ostenderit, jam saepius ekplanate dictum est.] Nam, etiamsi nos omnes filii irae, id est, irae divinae obnoxii eramus, non tamen nos, sed Christum, punivit, [note: Idque gratiae, charitatis atque benignitatis rigorem temperantis erat documentum, quemadmodum poena ipsa irae et justitiae vindicis effectus fuit. Etenim [gap: Greek word(s)] Dei sanguinem Christi effusum esse, Rom. III. 25. clarissime docetur.] idque non

omnes poenas, quas nos meriti eramus, ab ipso repetendo, sed leviores in genere tantum, puta temporalem et triduanam, non aeternam [note: Sic ergo, quo spectat acceptilatio illa, quam toties hactenus crepaverat, tandem aperit. Fallitur autem, quando leviores tantum poenas, quae ut gravissimae in Scr. S. jam que olim in Psalmis passim descriptae sunt, et ab ipso Christo atque Apostolis ita repraesentantur, ad mortem videlicet usque crucis exporrectae, toleratas esse a Propitiatore fingit. Ad mortem triduanam quod attinet, vera sane illa, etsi triduana, fuit, si quidem naturalem consideres, quae itidem peccati est [gap: Greek word(s)] , at, mortem aeternam non gustasse Christum, hinc non efficitur, quoniam non solum contrarium Hebr. II. 9. generatim loquendo affirmatur, sed ipsa quoque desertio illa, quam ad tempus in cruce sine inhabitantis Divinitalis, aut, si malint Sociniani, Patris solatio sensit, reapse eam demonstrat. Quae profecto mors ipsa aeterna, privatio, inquam, omnis gratiae et solatii divini, fuit, quantumvis non aeternum duraverit, utpote quae duratio ex impersectorum hominum damnatorum imbecillitate satisfaciendi (ubi contra in Christo infiniti praedis dignitas omnia vel uno momento explevit,) exsurget: uti jam superius ad oculum ostendimus.] mortem. Nihil vero aliud voluit dicere Apostolus, quam quod judaei aeque ac gentes, propter peccata sua et cupiditates, in quibus aliquando ambularunt, poena digni fuissent, si Deus secundum rigorem justitiae cum illis agere voluisset, [note: Simpliciter dicitur irae subjectos fuisse Judaeos, pariter ut gentes caeteras, quae adhuc, non conversae videlicet, filii irae appellantur l. c., nec non Cap. IV. Quemadmodum etiam alibi [gap: Greek word(s)] esse sub lege et ira, atque sub gratia vicissim esse, distinguuntur. Quod superest, non solum dignos ira cunctos ait Apostolus, atque hinc damnandos revera fuisse, inquit, nisi gratia intervenisset; verum etiam omnem illam vivificationis atque salutis gratiam, misericordia Dei creaturarum suarum miserentis procuratam, perfecto merito Christi soli Apostolus adscribit, ac proinde gratiam, de qua loquimur, specialem soli liberatori Filio attribuit, eamque per fidem nostram fieri, absque qua ira in non credentibus maneat, evincit.] et non potius misericordia usus fuisset, quam illis per Jesum Christum exhibuit. Imo contrarium ibi extat: dicuntur enim illi filii irae fuisse: At Deus illis non iratus fuisse, sed pro divite sua misericordia spiritualiter vivificasse cum Christo [note: Et propter Christum, [gap: Greek word(s)] tanquam conciliatos Deo [gap: Greek word(s)] , uti comm. 16. haec explicantur dilucidius.] et salvasse, id quod cum vera ira [note: Cum ira consistit misericordia Dei parantis remedium satisfactionis, at cum implacabilitate minime: quod saepissime jam animadversum est, confessorem nostrum negligere, nos vero paene taedet toties repetere.] non magis consistit, quam ignis cum aqua. Objicitur Ps. XXII. Deus, Deus meus, quare me dereliquisti? Vnde aliqui dicunt, patrem tunc omnem suam iram plenis quasi amphoris et doliis in eum effudisse. Sed non vident se Apostolo in faciem et os contradicere, qui Deum tunc charitatem suam [note: Charitatem, erga nos, generalem, ut creaturas, quas, perinde ut daemones, perire noluit, sed reconciliari voluit. Vnde majorem saltim in doemones iram fuisse, quam homines, ab illis deceptos, colligas; iram vero negare omnem insiniti judicis laesi, nimis temerarium esset. Videtur etiam Peuscbelius benignitatem Patris in tradendo eo ad mortem, quae libera sane divini Numinis erat actio, et in eo excruciando, tanquam vicario nostro, more suo permiscuisse.] declarasse

ait, quando filium pro nobis in mortem crucis tradidit. Joh. III. Rom. V. Aut igitur Apostolus falsum dixit aut illi. Sed prius blasphemum. Ergo falsum posterius, et juxta eos dicendum quidem suisset paullo: Commendat Deus iram et furorem suum in eo, quod Christus pro nobis [note: Hac una voce pro nobis solvitur dubium. Furorem autem nollem cum ira Dei, etsi infinita, permutasse. Justus enim ad infernum usque insimum hujus et alius cujuscunque judicis, severi licet, rigor furor dici non potest sine injuria, nisi magna et notabilis catachresis concedatur.] mortuus est: Johanni vero: Sic Deus iratus et offensus fuit mundo, ut filium pro eo in mortem dederit. Ita non vident illi, se ex Deo, qui multus est misericordia, et ipsa charitas, Neronem, Caracallam et Herodem quendam facere. [note: Tyranni hi fuere, non justi judices, irascentes supra modum et implacabiliter vel, ubi ira etiam promerita non erat, insontibus. Quae omnia, absit a nobis, de Deo vel suspicari.] Sed cur ita clamavit? Quasi vero haec caussa fuerit, et alia non possit dari. Immo quia haec ratio Apostolo [note: Non reclamat Apostolo, utpote qui non de passione Christi, sed procuratione reparationis nostrae per Christum, et applicatione ad nos regenerandos seu vivificandos Eph. II. 4. loquitur.] reclamat, ideo potius alia quaerenda. Est autem desertio Dei, de qua Christus conqueritur, non aliter, quam de traditione ipsius Christi in acerbissimam et maledictam crucis mortem intelligenda: Et ita locutus est Christus, ut ad opem sibi ferendam, hoc est, ad liberationem a cruciatibus et morte dandam Deum adduceret. [note: Eccur vero? Non aliam ob caussam, quam, quia exquisitissimum etiam, qua animam aeternae (aeternum licet non toleratae, qua in hoc tanto expromissore non opus erat mora,) mortis dolorem persentiscebat.] Quod si quis recte percipere velit, legat psalmum 22., unde ea verba Christi de Deo conquerentis sumpta sunt. Vbi sub Davidis, qui in magna aliqua calamitate constitutus erat, persona, [note: Non sub Davidis persona, sed ore ejus atque calamo; In Davidem enim paucissima hujus Psalmi verba conveniunt.] quum ex animo Christus in media morte mediisque, cruciatibus Deo confideret, [note: Hinc vero nihil aliud probari potest, quam Christum, dum mortem aeternam, nostro loco, sensit, non desperasse: Quod malum itidem non est essentiale vel constituens ejusdem vel consequens formale sed adjunctum et accidens, ex hominum, se satisfacere ipsos non posse, prospicientium et scientuim conditione et imperfectione profluens.] ejusque opem jam praesentem intueretur, apertissime explicatur. Id quod ipse Christus abundantissime verbis suis comprobavit, cum non solum moriens in manus patris commendavit sive deposuit spiritum suum, sed etiam jam crucifixus latroni, ejus misericordiam et benignitatem imploranti, et se in paradiso omnino futurum dixit, et illi

eandem felicitatem constanter polliceri non dubitavit. De ea igitur desertione loquitur, qua pater filium suum Scribis et Pharisaeis, itemque Herodi et Pontio Pilato flagellandum, verberandum, ludibrio habendum, conspuendum, crucifigendum, et omnibus modis pro animi malitia et excaecato in eum odio nequiter tractandum ad tempus permisit. [note: Haec traditio dicitur a Sp. S., non desertio, quam in cruce demum se sentire questus est.] Interim plane non deseruit, [note: Ante, cum sanguinem sudaret in morte oliveti, ubi nondum fuerat passionum terminus et [gap: Greek word(s)] , sed initium et praegustus.] sed angelum, qui ei robur in mediis angoribus adderet, misit, item preces illius exaudivit. [note: Recte. Nam in desertionis illius sensu non diu reliquit, sed mox ex eo omnis passionis apice liberavit.] Ebrae. V. Imo eo magis dilexit filium, quo fortius et alacrius propter gaudium sibi propositum is omnia, etiam acerbissimam mortis crucem, sustinuit. [note: Amavit ut filium, iram autem sentire voluit ut [gap: Greek word(s)] , praestitaque satisfactioile tanto magis amplexus est dilectione intima, eademque erga eum, ut hominem, reapse demonstrata efficacissima.] Propterea diligit me pater, quia animam pono pro ovibus. Joh. X. Annon autem saepius Deus charissimos suos in gravissimas calamitates conjicit, et quidem non ut iratus ob peccata, sed eos velut aurum [note: Aliud calamitatis [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] aliud [gap: Greek word(s)] et in praedem exercita [gap: Greek word(s)] . Passio saepe eadem, caussa diversa.] in igni explorandi gratia? et annon illi interdum, quia carnem et humanos affectus habent, [note: Non decet hominum fide imbecilla laborantium, aut impatientia vexatorum querimoniam cum Christi sincera professione eorum, quae revera sentiebat, malorum comparare. Duo ergo quum iisdem verbis de adversis conqueruntur, aut faciunt quoque idem, non est idem.] quia item natura sui destructionem refugit, interdum exclamant: Deus, Deus meus, quare me dereliquisti? cum tamen Deus nil minus tunc faciat, quam ut illis irascatur, immo summe eos tunc propter summam constantiam et in Deum fiduciam diligat. Idem de Christo [note: Immo multo altiora atque sublimiora: cujus etiam passio plus in recessu, quam meram [gap: Greek word(s)] aut martyrium, (quo tandem Socini opinio redit,) haouit.] etiam cogita. Tandem, quod Christus Mediator dicitur Dei et hominum, ad id dico, ex voce Mediatoris nihil concludi, quia Moses etiam mediator inter Deum et populum fuerit, quod plerique interpretes ultro de internuncio [note: Bene: Discrimen itaque inter [gap: Greek word(s)] internuncium, atque propitiatorem ad expiationem, [gap: Greek word(s)] etc., constituatur maxime necessarium.] divinae voluntatis intelligunt. Sic autem dicam, Christum

esse Mediatorem, quia clementissimi Dei, qui iram deposuit, et, [gap: Greek word(s)] [note: Egregie haec cohaerent: Iram omnem deposuit, et tamen [gap: Greek word(s)] , (quod ne quidem proprie, nisi de satisfactione, irato Deo exhibita, animo concipi potest,) ut iram deponeret, requisivit atque accepit cum rigidissima exactione, de qua res ipsa et Es. cap. LIII. testantur, perficiendam, ut nobiscum Deus, et nos contra etiam cum Deo conciliaremur. Ratio est, quia et clementia et justitia demonstrari debebant.] nobis per Christum donando, propitium se exhibuit, benignam voluntatem tanquam illius internuncius et legatus exposuit, nosque per mortem suam a peccatis retractos [note: Redemtio facta est per mortem, dato [gap: Greek word(s)] , pretioque ejus immenso; Retractio fit per conversionem et justificationem atque sanctificationem in applicatione, ad finem usque vitae continuata, ita tamen, ut diversorum horum effectuum diversa quoque, ad gratiam ipsam Dei impetrandam, retinendamque, atque ipsam adeo salutem, sit relatio.] Deo reconciliavit. His absolutis, revertor ad primum ab initio positum argumentum, ad quod D. Alb. Grawerus respondet, non esse meram in eo sophisticationem, sed simul apertam falsitatem et mendacium. Quam vere et solide hoc probet, dispiciamus. Distingvit igitur inter varios gradus dilectionis Dei, itemque inter dilectionem universalem et particularem. Vniversalem dicit esse, qua nobis offert suam gratiam, et modum reconciliationis per Christum, et hanc esse priorem morte Christi; alteram particularem vel specialem, qua nos Deus in gratiam recipit, diligendo ut filios, et haeredes vitae aeternae, et hac Deum tantum justos et bonos diligere. Sed haec distinctio nodum non solvit. Esto enim, dari talem charitatis divinae considerationem, nisi probet D. Grawerus, talem charitatem cum ira sistere posse, nihil efficit. Offerre enim suam gratiam et modum reconciliationis, contrarium est verae irae, [note: Neutiquam; Sed tantum implacabili irae adversatur, quod multoties jam Inculcatum est, etsia Theologis nostris, fateor, raro in Respons. ad object. Socinianorum perspicue urgeatur.] ut fensus communis docet. Nam, qui irascitur, is aut punit, aut punire faltem cogitat. Qui gratiam ossert et modum reconciliationis, is iram abjicit, imo reconciliatus est, hoc est, non iratus est. [note: Adde: Aur, iram non tantam et tam implacabilem esse, quin velit, aut patiatur, eam sedari, testatur. Seu brevius: aut, temperari posse eam, intertedente misericordia, significat.] Quod ipsum aliqui confitentur, dum ajunt, istam generalem charitatem efficere, ut Deus peccata remittere velit, si media ab ipso oblata non negligantur. [note: Inconveniens ab irae placandae remedio ad applicationem saltus. Illud praecedit, haec succedit. De priori nos in praesentia agimus.] Hoc autem illud ipsum est, quod volo.

Qui enim peccata remittere vult, si media ab ipso oblata non negligantur, is jam nullo modo iratus [note: Scil. per [gap: Greek word(s)] insinitam mortemque Filii Dei jam placatus. Sophismata haec sunt aperta.] est, sed iratus demum fiet, si scilicet tam benigna ejus voluntas spernatur. Quanquam haec distinctio charitatis divinae non est usquequaque recta, et sacris litteris conformis. Revera enim una tantum est Dei charitas, [note: Vna, utpote Dei proprietas, sed objecta diversimode, et hac quidem in re homines, modo ut creaturas, modo ut peccatores, spectans, a nobis, ut diversa, sicut et voluntas antecedens, concomitans et consequens distinguuntur, non potest non concipi. Quemadmodum etiam a Sp. S. ita describi solet.] qua ordinarie erga homines utitur, ex qua id fluit, quod vult Deus et desiderat ut omnes homines serventur, et porro etiam id, quod varia variis temporibus media parat, quibus homines usi, salutem consequantur, quorum perfectissimum fuit Jesus Christus, et ejus sacrosanctum Evangelium. Haec porro charitas duplici modo considerari potest, vel ratione oblationis, vel ratione effectus. [note: Si ratione effectus, quidni etiam ratione objectorum, nonuno modo Deo obversantium et consideratorum?] Ratione oblationis, ad omnes in universum spectat: omnes enim vult servari, nemine excepto. Ratione vero effectus, ad obedientes tantum pertinet, quia charitatem suam Deus nemini absolute et absque conditione offert, sed ab omnibus, quibus eam offert, requirit aliquid, quod nisi accedat, oblata illa charitas effectum suam non sortitur, sed in locum illius succedit ira Dei, quae antea, cum charitatem suam offerret, plane erat deposita. [note: Non plane deposita, sed per Christum sedata, ita tamen, ut voluntate consequente nemo ea fruatur, atque ira quasi, quantum ad singulos, ut fruantur gratia paterna, non plane deponatur, nisi erga eos, qui in Christum liberatorem credunt.] Quae omnia cum analogia universae scripturae sacrae ita conveniunt, ut nihil magis. Vnde constat, quandocunque Deus hominibus charitatem suam offert, jam nullam in eo amplius iram esse, sed ea deposita misericordiam successisse. [note: Acquisitam; Sed quae tamen, ut applicata quisque ea fruatur, instrumentum applicationis adhuc ex ordinatione pacti Evangelici desideret. Quod eventus [gap: Greek word(s)] et damnationis eorum, qui, cum alienane adspernati sint, ipsi ad satisfactionem rapiuntur, condocet.] Sed objicitur, Deo peccata, antequam remittantur, exosa esse, et odio ab eo haberi. Sed nihil efficitur. Potest enim Deus peccata odio habere, et detestari, et tamen eis non irasci. [note: Repugnant haec.] Vel, si tamen irascatur, potest iram deponere [note: Temperare potius gratia, aliena scil. satisfactione procurata, et acceptata tanquam nostra.] sponte sua, absque ulla placatione. [note: Hoc est, quod negamus, et, aliud Judicis mundi officium essentiale, odiumque in peccata infinitum, Deoque naturale, quo ut ignis comburit, exposcere, ipsamque Dei sanctitatem id addocere, monstramus. Conf. Ps. V. 5. Habuc. I. 13. et Rom. I. ult. Vbi natura, unde vero, nisi, tanquam ex natura Dei profluentem, naturalemque proinde, justitiam Dei, etiam ex sana ratione eam scire gentiles, dicitur.] Nam et Christiani, qui peccata

detestari debent, jubentur aut non irasci, aut certe deponere iram, quam ex offensis aliorum, [note: Nos jubemur absque satisfactione condonare nostras offensas, quae cum Dei offensis ne comparandae quidem sunt, vid. Matth. XVIII. 24. et 28. et quia officii nostri non est, punire, sed Dei, cui vindicta competit. Itaque imitatio non omni ex parte, sed hactenus tantum, locum habet, quatenus eadem, quae Deo, misericordia nobis convenit. Eaque de caussa etiam de Judicibus, Dei vices gerentibus, aliter fentiendum.] quae certe peccata sunt, concipere possunt, et hac in re Deum eos imitari dicitur, qui hac ratione nobis per Christum peccata remisisse praedicatur. "Deinde non de eo, quod olim interdum factum sit, vel etiam hodie fiat et fieri possit, sermo est. Nemo enim negat, Deum peccatis olim iratum fuisse, et hodie etiam irasci, cum hujus irae divinae nimis extent manifesta indicia et argumenta: Sed, an Deus tunc, [note: Idem semper Deus est, nunquam alius, neque in N. T. mutatus; quippe qui eilam in V. T. eadem foederis Evangelici beneficia, etsi aliter, quam in N. T. dispensavit.] cum per Christum foedus [note: Foedus ante omnia cum ipso Christo de conciliatione comparanda Ergo dissidium iraque antea locum habuere, quum alioquin pace inter utramque partem, laesam ac laedentem, in concordiam redigendas, per [gap: Greek word(s)] , opus non fuisset.] nobiscum pepigit, iratus fuerit, et placatione opus habuerit? hoc in quaestione est:" an, inquam, tunc, cum Deus sponte sua, misso ad eam rem peculiari legato, hominibus, nulla irae mentione vel levissime facta, [note: Quorsum ergo filii irae communitet omnes, Judaei et Gentiles, dicti, nisi, quod irae divinae a natura et nativitate obnoxii atque rei? Eph. II. 3. Omnium vero luculentissime hujus irae fit mentio Joh. III. 36, ubi Christus ipse, manere super his, qui in ipsum non credunt, iram Dei, atque adeo antea omnibus jam incubuisse, quamdiu extra et ante. Christum Deo obversabantur, docet.] summam benignitatem, inauditam [gap: Greek word(s)] , divitias bonitatis offert, donum illud, quod plenissimae satisfactionis loco [note: Praestita ni mirum expiatione, et aliena quidem, pro nostra a Deo recepta. De hac enim acceptatione loquitur Casmannus, non alia.] acceptare vult, largitur, ut Casmannus inquit: tunc, inquam, eum iratum esse, aut placatione vel reconciliatione opus habere, negatur. Quod vero Deus illis irascatur, vel eos puniat, qui post ictum foedus peccant, vel in peccato manent, id non fit vi irae alicujus, quam Deus adversus illos antea conceperat, quam foedus per Christum pangeret; [note: Haec vero quomodo cum conciliatione conspirent, toties, praeter [gap: Greek word(s)] praestitum, inculcata, et quidem mutua inter Deum et homines, per mortem crucis, ego sane tam perspicax non sum, ut intelligam. Vt tot Sp. S testimonia de dicasterio divino, in quo haec a Christo, coram judice, exquisitissimas passiones subeunte, [gap: Greek word(s)] peracta sunt, et quidem ut sacrificio [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] , omittam.] hanc enim Deus prorsus abiecerat, sed fit vi novae conditionis [note: De hac nova conditione altum est silentium. Sp. S. potius, eum, qui peccet, relabi in pristinum statum legalem, tot fulminibus ex monte Sinai delineatum, irae puta et condemnationis, testatur, eaque de caussa, eum, qui non credit, Joh. III. 18. jam judicatum h. e. damnatum esse, certe non abenevolo, sed ab irato judice, ut non nova sit opus accessione, ait: etsi, per [gap: Greek word(s)] accedentem iram accendi magis, non neget, sed confirmet.]

sub qua Deus foedus illud cum hominibus pepigit, quae est, quod omnes eos, qui in peccatis haesituri essent, non tam ob olim praeterita, [note: Si etiam ob praeterita; ergo propter ea quoque peccata ira cuivis peccatori, extra Christum posito, quam diu per fidem hujus [gap: Greek word(s)] non est particeps factus, incumbit atque imminet: cui quam maxime nondum conversi, quovis tempore, (Legis enim maledictio, qua iram operatur, semper eadem est) subsunt.] quam ob recens ab illis commissa peccara punire velit. Et sane scimus, Deum fuisse offensum, nos offendisse, et ita necesse esse, ut nos reconciliari cum Deo velimus, hoc est, poenitentiam agamus, et in Christum credamus, si peccatorum nostrorum veniam cupiamus. [note: Ita est, sed nemini aditus ad Patrem patet, nisi antea placatum, h. e. postquam irae quoque ejus in peccata et peccatores satisfactum fuerit. Alias vana esset, sine hac antegressa expiatione atque placamento, poenitentia.] At non hoc quaeritur, sed, an Deus ille, quem nos offenderamus peccatis nostris, voluerit et exegerit hoc, ut vel nos vel, alius quis nostro nomine eum commoveret, ut offensam suam deponeret, et ita eum reconciliaret nobis, [note: Falsum: Est enim Christus erga Deum pro hominibus, ut [gap: Greek word(s)] inter utrosque, uti in Epist. ad Hebr. V. docetur, positus, Deoque dedit sanguinem, ut eum nobis conciliaret tanquam per [gap: Greek word(s)] . Eph. II. 16.] an vero ipse sponte sua eam deposuerit, et reconciliatum, hoc est, propitium se nobis obtulerit? Nam nostra cum Deo reconciliatio non est causa efficiens divinae erga nos dilectionis. [note: Non generalis, at specialis et paternae, qua nos diligit Eph. I. 6. in dilecto filio.] Dilexit enim nos Deus, antequam de reconciliatione nostri cum eo vel cogitaremus: Sed postquam Deus se nobis reconciliatum, hoc est, propitium exhibuit, necesse est, ut nos etiam animum Deum offendendi, et omnia peccata, quibus Deus offenditur, [note: Priorane ergo peccata eum non offenderunt? Distinguatur plus et minus, et res erit consecta. Vnius affirmatio enim non est alterius negatio.] abjiciamus, quod est cum Deo reconciliari, et ita nostri cum Deo reconciliatio causa tantum (ut loquuntur) sine qua non est [note: Quem ergo locum obtinebit Dei nobiscum per Christum reconciliatio? Frustranea certe non fuit [gap: Greek word(s)] non nostrae poenitentiae procuratae per eum, sed [gap: Greek word(s)] h. e. oblationis per immolationem praestatio. Eph. V. 2.] remissionis

peccatorum, quam Deus cum [gap: Greek word(s)] sponte sua nobis obtulio per Christum. Totum hoc peregregie Paullus docet, dum. 2. Cor. V. 19. 20. ait: Deus erat in Christo, mundum sibi reconcilians, non im putans illis delicta ipsorum, et posuit in nobis Verbum reconciliationis; pro Christo igitur legatione fungimur, tanquam Deo exhortante per nos, obsecramus pro Christo, reconciliamini cum Deo. Vnde constat. Deum se propitium hominibus obtulisse prius, [note: Ita profecto res comparata est; Sed Paullus l. c. disserit de applicatione per ministerium Eccl., cum antea de parta per Christum conciliatione Dei et hominum, atque rursus, jam disseruisset, eamque praestruxisset.] quam ipsi Deo reconciliarentur: Post reconciliationem autem a Deo oblatam demum requiri, ut nos Deo reconciliemur, hoc est, ut conditionibus, quas Deus, si gratiae illius nobis oblatae participes esse velimus, proposuit, satisfaciamus. [note: Omittatur ambigua haec vox. Neque enim per fidem quisquam, accurate loquendo, Deo satisfacit, sed, qui credunt in Christum, satisfactionis Servatoris et [gap: Greek word(s)] ejusdem, tanquam per [gap: Greek word(s)] divinitus constitutum, fiunt reapse participes.] Firmum igitur manet, quia scriptura testatur, nos Deo reconciliatos esse, non vero Deum nobis, in nobis efficiendum fuisse, ut amici Dei fieremus, non vero in Deo, ut amicus nobis fieret. [note: Cui Christus [gap: Greek word(s)] se pro nobis obtulit, eum nobis conciliavit. At Patri [gap: Greek word(s)] suam etc. Ergo etc.] At instet aliquis, quamdiu non reconciliamur, neque Deum nobis reconciliari. Hoc vero falsum est, si reconciliari, pro propitium fieri, accipiatur. Deus enim, cum adhuc essemus peccatores, Christum pro nobis non tantum in mundum misit, verum etiam in mortem tradidit. Rom. V. At neutrum sine summa charitate [note: Erga creaturam corruptam, per se consideratam; quae tamen ratione corruptionis moralis seu peccati maxime exosa eidem fuit, atque hinc reconciliari Deo, praestita ei per [gap: Greek word(s)] satisfactione, debuit. Ita Paullus Judaeos, ut consanguineos suos, sec. carnem amabat, qui eosdem etiam sec. Evangelium ejusque contemtum justa ira atque indignatione prosequebatur, immo damnabat.] facere potuit. Vbi vero est charitas, ibi nulla reconciliatione est opus. Et ad demonstrandum, Deum non fuisse iratum, sed propitium, [note: Non propitium, h. e. omni ex parte hominibus, utut peccatoribus, faventem, sed placabilem. Crambe recocta!] cum Christum in mundum mitteret, non necesse est, eum reipsa offensas remisisse, sed satis fuit, eum remissionem offensae obtulisse. Nam qui hoc facit, is reconciliationem sui non quaerit, [note: Falsissimum. Hoc enim duntaxat hinc colligere necesse est, eum, sine gratia et conciliationis sufficienti remedio admisso, non velle reum absoluta voluntate rejicere, sed iram misericordia temperare.] nec quaerere potest. Hoc vero

Deum fecisse, sacrelitterae copiose testantur. Excipiat porro quis, Deum non nisi tunc iram deponere, quando offensam remittit. At hoc infirmum. Potest enim aliquis iram plane [note: Multoties ad haec quoque respondimus. Iram temperare, et a summo rigore aliquid remittere, id quod facit, ut satisfactionem alienam et procuret et acceptet, largimur, (quod etiam Evangelicum pactum docet acjubet) at plane iram eum deponere, nimis audax est assertum: a quo abhorremus, tanquam in passionem Christi injuria hypothesi.] deponere, tunc etiam, cum remissionem offensae offert, etiamsi eam reipsa nondum remittat. Quia scilicet velit, aliquid intercedere inter istam remissionis oblationem et ejus effectum, nempe reconciliationem ejus, quem sibi reconciliare studet. Hoc vero, quia non est causa efficiens istius oblationis remissionis, sed tantum tale quid est, sine quo ad effectum perduci oblationem remissionis Deus noluit, non potest ita considerari, quod Deus sine illa non reconcilietur nobis, hoc est, propitius non sit. Nostra cum Deo reconciliatio, hoc est, poenitentia et fides in Christum, consequens est reconciliationis illius, quam Deus per Christum [note: Sed ut [gap: Greek word(s)] spectandum, hoc est expletiva satisfactione ira Dei consopita et placata eam nobis impetrantem.] nobis obtulit. Ergo Deus prius reconciliatus, hoc est, ut nos loquimur, prius propitius fuit, [note: Factus est per Christi meritum, non ante fuit, etsi in eo merito procurando valde benignus fuerit. Conciliatio enim nostra cum Deo, et Dei nobiscum, ut correlata simul sunt natura, atque inepte de alterutro, quin alterius simul habeatur ratio, disputatur.] quam nos ipsi reconciliaremur. Immo, potest reconciliari hominibus, vel reconciliatum esse, et se propitium praebere, etiamsi nemo cum ipso reconcilietur reipsa. [note: Rectius haec Paullus reconciliationem accipere Rom. V. 11. nuncupat. Oblata enim et collata, quorum haec [gap: Greek word(s)] per fidem postulant, differunt.] Quemadmodum rex subditis, qui in se peccarunt, offensam remittere potest, et eis suam benevolentiam offerre, et tamen possunt omnes ab eo profugere, vel spernere regem, idque interdum ob hoc ipsum, quod eis, quos punire posset, gratiam offert: Nam licentia omnes sumus deteriores. Falsum igitur est, eo ipso, quod nos per Christum sumus reconciliati Deo, hoc est, [note: Additum illud, hoc est, grandis verborum calumnia est. Nostri enim de acquisito Dei paterno favore, quem consequitur justificatio et adoptio cum ipso haereditatis jure, per Christi satisfactionem impetrato, conciliationem illam primario intelligunt, et cum Paullo 2. Cor. V. applicationem subsequentem, quam heic solam urget Peuschelias, a priori, tanquam caussa, ita distinguunt, ut hanc ei subjungant.] eo, quod nos poenitentiam egimus, et in Christum credidimus, factum esse, ut Deus nobis esset reconciliatus, hoc est, propitius. Nam priusquam nos de poenitentia cogitaremus,

Deus nobis fuit reconciliatus, hoc est, propitius, et istam suam gratiam nobis obtulit. [note: Non obtulit, Ted paravit, paratamque demum offert. Es ist alles bereit, kommt zur Hochzeit; ita verba habent legatorum Domini et Patris familias. Matth. XXII. 1. sqq.] Distingvatur saltem reconciliationis oblatio [note: Plenius: Procuratio, Acquisitio et Applicatio cum effectu, nisi reluctentur [gap: Greek word(s)] , conjuncta. Ita demum res erit non hiulca, sed integra et plana.] et ejus effectum, et res erit plana: Simulque notetur, non tantum illum placatum vel propitium esse, qui reipsa peccata et offensam remittit, hoc est, qui nullam vel perexiguam poenam infert ob peccata verum etiam is, qui remissionem peccatorum et offensae suae offert. [note: Procurat, dicere voluit, aut certe debuit. Propitium vero proprie loquendo non vocamus, qui ita benignus est, et tamen simul erga offensas indignabundus atque iratus, sed placabilem.] Et remissionem peccatorum hoc duplici [note: Remissio peccatorum est duplex, at altera (proprie impetratio remissionis peccatorum,) non antecedit meritum Christi, sed ex ea provenit et profluit. Conf. Col. II. 13.] modo intelligendam esse, sacrae litterae et ipsa ratio docet. Hic duo succurrunt dicta, quibus doceri posse videtur, Deum nobis ob peccata Christi tempore iratum fuisse. Prius est Rom. V. v. 8. et 9. Commendat Deus charitatem suam in eo, quod Christus pro nobis mortuus est: multo igitur magis justificati nunc per sanguinem ejus, servabimur per ipsum ab ira, scilicet Dei. [note: Postquam per Christum charitate (paterna, speciali) recuperata reconciliationem (per fidem in regeneratione accensam,) accepimus. Sanguis ergo Christi, non absoluta Dei voluntas et arbitrarius favor, illud est, unde reconciliatio orta ac derivanda est.] Et in 1. Thes. I. cap. v. ult dicitur nos Jesus ab ira ventura Dei servare. Sed Resp. ad prius, per iram illam absolute et indefinite positam non intelligi praesentem aliquam iram, quam Deus tempore Christi, ante ejus passionem, adversus homines conceperit, sed, ut in loco ad Thess. cap. I. ep. prioris recte explicatur, futuram, [note: Futura et praesens ira non differunt, nisi ut propositum animi et executio. Inane ergo hoc est effugium.] quae quid sit, mox dicam. Patet hoc ex eo, quia Deus ante mortem et in morte Christi charitatem suam ardentissimam [note: Nostram salutem, sed intemerata justitio sua vindice, et sibi quidem naturali, promovendi.] erga genus humanum testatam fecit. Talis autem immensa charitas cum vera ira nullatenus consistere potest. Deinde illi, ad quos Paullus scribit, eos justificatos servatum iri ab ira, [note: Ira repugnat implacabilis, non omnis, et vehementissima quoque cum placabilitate consistere potest, praesertim si conciliatio singulariter aequa atque pretiosa sapienter procuretur, et sine difficultate admittatur.] erant Romani conversi: Atqui illi post Christi

ascensionem, longeque post ejus mortem ad fidem Christi conversi sunt. Quid, quod justificatos servatum iri dicit ab ira. [note: De Applicatione ergo sermocinatur Apostolus.] Atqui ante mortem et in morte Christi, tantum abest, ut justificati fuerint, ut potius, teste Paullo, ejus inimici, Dei puta, inque peccatis mortui fuerint. Vt autem percipiamus, quid sit ira ventura, hoc attendamus. Deus in Christo propitium [note: Ambiguum vocabulum. Substituatur benignum, placabilem etc. salva nimirum justitia, cui satisfieri opotrebat.] se exhibuit, offerendo remissionem peccatorum omnibus hominibus per Christum, quam illis, interveniente Christi [gap: Greek word(s)] , [note: Si interveniente [gap: Greek word(s)] ; Ergo conciliatio per illum demum expiationis actum nobis contigit.] per fidem et poenitentiam, tanquam requisitas conditiones, [note: Et conditionis vocabulum, nisi de applicatrice loquaris, non satis commodum est, certe ambiguum. Christi vero meritum sine dubio, non nisi latissime conditio appellari potest, quia [gap: Greek word(s)] pretium pro nobis expiandis exhibitum, ut caussam ejusdem per se sufficientem, continet.] communicare vult. Jussit igitur Evangelium ubique annunciari, et omnes homines poenitentiam agere, ac in Christum credere mandavit, non obstantibus praecedentibus peccatis, quae ipsis effecturis, interventu [gap: Greek word(s)] [note: Tanquam ejus, per quod conciliatio facta, atque ira Dei placata est, non solum testata, aut utcunque demonstrata. Paullum vero in his audire oportet, non Socinum, ingeniose verba Sp. S. et Apostolorum in alienum sensum detorquentem, ipsumque [gap: Greek word(s)] virtute sua [gap: Greek word(s)] privantem atque enervantem.] Christi, remittere velit. Jam qui hoc negligit et contemnit, ille iram venturam Dei in se concitat, quae venit super omnes superbos contemptores gratiae divinae, in Christo [note: Ejusque satisfactione expletiva.] oblatae, et per Evangelium ubique publicatae. Qui autem justificatus est per fidem in Christum, ille servabitur ab ira ventura, puta, quatenus et quamdiu talis est et manet. Si enim ad pristinum sterquilinium peccatorum regrediatur, fiunt posteriora deteriora [note: Salva tamen redeundi ad pristinam gratiam, per poenitentiam veram fidemque in Christum ejusque meritum, eadem scil. qua antea, via et libertate, ad quam etiam gratia illa per idem verbum Evangelici pacti, cum lege conterente et h. m. excitante efficax, et per Sacramenta ad renovandum foedus in Baptismo initum, atque ex parte Dei immotum, operantia perpetuo invitat. Si qua difficultas intercedit, et major quidem, quam in prima conversione, ea non ex rupti foederis violatique valore sublato, quasi nova aut extraordinaria gratia, praeter illam per Christum partam, requireretur, sed ex animi majore ut plurimum, variis de caussis, subsequuta obsirmatione, et metuenda hinc pervicaciori obluctatione, oritur. Hinc deteriora fiunt prioribus, quae divinae gratiae in Christo per Sp. S. apud multos nihilominus felici successu tandem superatur, ut propterea quaedam nova et extraordinaria salvandi ratio aut methodus fingenda non sit.] primis, 2. Petr. II. Sed dicat tandem adhuc aliquis: Si Deus nobis Christi tempore non fuit iratus, sed iram se deposuisse, et nos amare testatus

est, quomodo vera erunt ea, quae cap. 53. Esaiae dicuntur, ubi propter peccata nostra castigatus esse dicitur, itemque vulneratus propter ea. Item: Dominus voluit eum conterere. Quomodo hoc cum eo convertit, quod dicis et urges, Deum nobis non iratum fuisse, sed impense nos dilexisse? Resp. gravis quaestio, et dignissima, ad quam respondeamus. Primum autem simile proponam, et postea applicabo, tuum erit attendere. Sit rex aliquis potentissimus, Ahasverus aliquis, qui subditos habeat perditissimos, et omnibus sceleribus inquinatissimos. Is huic malo ut medeatur, serio dies noctesque cogitat, tandemque illis significat, etiamsi ipsi hactenus pessime vixerint, et ipsam necem, aut gravissima quaeque supplicia meriti fuerint, se tamen stricte cum illis non acturum, sed gratiam suam abunde erga eos demonstraturum. Sumit igitur aliquem [note: Affabre haec est ad ingenii humani seu Fausti potius phantasmata Socini excogitata similitudo, quae nulla scil: destituitur alia cum Oeconomia salutis nostrae partae per Christum convenientiae parte, quam Scripturae S. confensione: Vtpote in qua aliter omnino et ante satisfactionem Dei erga hominum peccata animus, aliter ipsa satisfactio Christi, profecto non levicula, aliter denique post eam praestitam consequens exaltatio describuntur. Quemadmodum clarissime jam dudum a nostris demonstratum est. Quicquid ergo heic similitudinis expositum est artificiose et ingeniose ex rebus bumanis, id ad ideam quidem de Christo a Socino sibi fictam efformatamque illustrandam facit, a veritate vero Evangelici pacti diviniori et sublimiori tantum abest, quantum coelum et terra distant, infinitisque parasangis hisce non, nisi solida horum omnium probatione ex oraculis divinis, quam nondum vidimus datam, consuli potest.] ex medio illorum, quem scit esse inculpatissimum, illum reliquorum loco plectit et punit, non pro gravitate scelerum, quae subditi commiserant, sed multum de jure suoremittendo, leviores et viliores quasdam poenas ab eo sumit. Interim ipsi promittit, si fortiter et patienter se in hac levicula poena perferenda gerat, et virtutibus ac vitae inculpatae exemplo subditis suis profligatae vitae praeeat, et a vitiorum et scelerum tramite, in regiam omnium virtutum viam reducat vel pelliciat, se illum ad proximam arege dignitatem evecturum, ita, ut ceu regius vicarius omnibus populis suis praesit, leges et praemia ac poenas constituat et praescribat. Subditus hoc facit, amplissimo illo praemio excitatus, et, superata illa poena levicula, et aspera virtutum via, evehitur arege ad proximam ab ipso dignitatem, et clementissimam regis voluntatem ac munificentiam in se evehendo, misericordiam in mitigatione poenarum ac juris remissione, curam

ac providentiam in procuranda subditorum salute plus quam paternam, ubique inter subditos per praecones annunicari jubet, addito eo: regem levicula hac poena de se sumpta contentum fore, et iram omnem deposuisse, si modo ipsi inposterum honestius et melius vivant: Fore enim, ut si se in perferendis malis ac injuriis, et calcanda via virtutum aspera aemulentur et pro virili imitentur, pariter ad tantos, vel magnos alios honores et dignitates evehantur: Simul etiam leges et praemia hoc facientibus, poenas autem hoc negligentibus, constituit. Ita [note: Immo longe aliter haec comparata sunt: prout et mysteria divina ab humanis consiliis, Deus item et [gap: Greek word(s)] a Rege imbecilli et praede infirmo, passie denique qualiscunque a morte piaculari etiam aeterna, ut Majestatem Christi ad dextram Dei evecti taceamus, infinitis modis (coll. Es. LV. 8.) differunt. Caetera ex superioribus particulatim discussis, et docentibus, quantum distent aera lupinis, humanaque a caelestibus mysteriis a Sp. S. patefactis, h. l. repetita magis elucescent.] etiam (ut corporalia spiritualibus applicemus,) se res habet cum Christi actionibus et passionibus in salutis nostrae negotio: ibi triplex passionis, imo totius humiliationis finis. Duo nostri respectu, puta satisfactio per acceptilationem, alter exemplaris, ut Christum imitemur: Denique, ut Christus per obedientiam suam usque ad mortem crucis, ad caelestem gloriam, tanquam per viam et medium, perveniret, eamque sibi [note: Non sibi, sed nobis: quicquid sit de consequente exaltatione, ordine divinitus constituto, post fundamentum in ipsa unione personali positum, ad plenum majestatis jam ante possessae exercitium, subjuncta, et exinanitioni succedente. [gap: Greek word(s)] a Paullo Phil. II. exaltatio illa respectu Christi dicitur, ut hominis spectati.] compararet. Vide Philipp. II. v. 8. 9. Luc. XXIV. v. 26. Joh. XVII., v. 4. 5. Ps. CX. vers. ult. Sic autem fiat applicatio: Scriptum est Act. XIV. v. 21. per multas tribulationes ingredi in regnum Dei nos oportere. Hinc Dominus ipse dixit, viam, quae ad coelum ducat, arctam ac angustam esse portam, paucosque inveniri, qui eam ambulent. Difficile enim est homini creditu, quod probra, ignominiae, miseriae, et tandem deterrima ac violenta mors, quae omnia Christi causa pati et perferre nos oportet, ad salutem et vitam aeternam nos deducant. Immo Apostolus dicit 1. Cor. II. v. 14. quod animali homini nil nisi stultitia sit, [note: Non haec tantum calamitatum divinitus ad fidem probandam exercendamque tolerantia est, (de qua Apostolus l. c. directo non disserit,) sed omnium, quae Spiritus Dei sunt, h. e. mysteriorum, etiam revelatorum a Deo, approbatio et genuina cognitio: quod suo comprobant, cum Peuschelio, Sociniani exemplo quam luculentissime; in omnes quippe partes potius se convertentes, quam fide sincera vicariam Christi exactissimamque satisfactionem Deo pro nobis praestitam ratihabentes. Qui proinde, quo spiritu ducantur, sapientumne hujus seculi, de quibus l. c. ex professo actum, an eo, qui ex Deo est, aperte etiam h. m. produnt.] et proinde jugum Christi in se suscipere detrectat et reformidat. Talis igitur incredulitas ut tolleretur, et certo certius

homines, quo via, quam Christus ambulare jussit, duceret, experirentur, voluit Deus, et hoc Christo injunxit, Joh. X. v. 18. Actor II. v. 23. ut dolores, miserias, et mortem ignominiosissimam in se reciperet, quod etiam fecit: patri enim obediens, usque ad mortem crucis, Philip. II. [note: Finis secundarius ita propugnandus est, ut primarius [gap: Greek word(s)] , quo maledictio pro nobis factus est [gap: Greek word(s)] , haud negetur, et, quod Deus conjunxit, non separetur.] Quo tempore is erat status ac conditio Christi, quasi [note: Non quasi, sed revera se a Deo ad tempus omni solatio destitutum desertumque esse, clamavit in cruce suspensus.] omnium infelicissimus, imo a Deo rejectus et reprobus esset. Postquam autem Deus illum ex mortuis excitavit, et coelo sublimiorem fecit, imo super omnia exaltavit et dominum [note: Plenissimo imperio, actu secundo sec. humanam etiam naturam regnantem, qui tamen Rex, uti coram Pilato testatur, jam natus erat, eoque nomine diu ante insignitus suerat. Quo sensu etiam ibidem Act. II. Christus dicitur factus.] fecit: tunc innotuit, quorsum angusta illa via, quam Christus inambulavit, et qua ipsum imitari debemus, ducat, et ita in cordibus illorum, qui hoc experti sunt, fides et spes in Deum enata est, ut postea [note: Postquam ad Christum venerunt, h. e. crediderunt, omniumque ejus meritorum participes facti sunt. Quid namque sit, venire ad Christum, ipse docet Joh. VI. 36. sq. VII. 37. 38. dilucide.] non solum jugum Christi in se receperint, ipsumque secuti et imitati sint, sed omnia etiam Christi causa libenter et cum gaudio perpessi fuerint et pertulerint: Quoniam certi erant, quod Christus veritatem dixisset, [note: Adde; Nempe, Deum, omnes ob peccata alias justissime damnaturum, pretiosissimo [gap: Greek word(s)] dato et acceptato, ut Judicem, [gap: Greek word(s)] exactiffime placatum, et [gap: Greek word(s)] hinc esse in illis, qui in Christo Jesu per fidem sunt, ejusque communione partorum beneficiorum, [gap: Greek word(s)] sumtorum, fruuntur. Haec enim dixit praedicavitque inprimis Christus, nec omittenda fuerant.] et quod sibi ea omnia, quae praedixerat, per eum danda essent. Hinc est, quod Petrus Apostolus dicit, quod Deus Christum a mortuis excitaverit, eique gloriam dederit, ut fides et spes nostra in Deum fixa [note: Neque haec quisquam negat; at, solum hunc resurrectionis quoque finem fuisse, loca Scr. S. Rom. IV. ult. VI. 4. sq. Eph. II. 5. sq. 1. Petr. III. 21. Joh. XIV. 19. Cor. XV. 21. sqq. prohibent.] esset, 1. Petr. I. v. 3. et 21. Addantur nunc reliqua, puta, quod ipse pacem Dei nomine annunciarit, id est, Deum hominibus propitium esse proclamarit, eumque, leviore [note: Immo non leviori, sed gravisfima, quae infinitae Dei majestatis honori reparando, et a nobis commisso adversus eum sacrilegio compensando responderet, truculentissimoque hinc et vilissimorum hominum mortis genere etiam ad oculos demonstrata, ut interna mala sileamus.] de se poena sumpta, caetera omnia hominibus condonaturum,

si modo in posterum resipiscerent, et in Christum, salutis ipsorum inchoatorem et consummatorem [note: Tanquam [gap: Greek word(s)] effuso, posita fiducia animi, spectandum. Haec enim semper transiliunt Sociniani, ut Socratica philosophia paullo magis dilutam Ethicam Christianam, immo totum, quantus quantus est, Christianismum ejusmodi construant.], crederent, et in vitam Christi, tanquam vivum omnium virtutum Christianarum exemplar, respicientes, vestigiis illius pro virili insistere studeant, fixa et roborata spe [note: Sed e fiducia in Christo, tanquam [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] ejus justitiae Dei dato, recumbente orta, neque solis promissionibus legis nixa, aut ad vitae sanctae studium sec. leges Christi, praesertim novas, institutum sese referente. Quippe quas leges Sp. S. nescit, sanctitatem autem e caussis salutis, et justificationis seu gratiae, et gloriae, semper quoque excludit; etsi ad ordinem hunc, quo Deus inchoatum opus suum in nobis perficere velit et jubeat, nos graviter adstringat observandum, Deique misericordiam, aliena justitia parta et nobis donata demonstratam, verbis non minus, quam factis, ad aliorum insuper emendationem comparatis, glorificare praecipiat. Quemadmodum ipsi etiam justificati, nova hac Evangelicaque justitia per [gap: Greek word(s)] fide sibi data et impertita, ejusque beneficii dulcedine aeque ac magnitudine cognita, sese ad hanc gratam mentem declarandam obstrictos sentiunt, alacresque praestant.] in cordibus suis, fore, ut, si se purificent, et ambulent, sicut ipse hic ambulavit, et omnia mala gravissima, etiam horribilem mortem, propter nomen Dei et Christi gloriam, perferant, et ita vincant, fore inquam, ut cum Christo consideant in throno suo, quemadmodum ipse vicit, et cum patre suo confedit in throno suo, Apoc. V. et ut Christo in passionibus, sic etiam in gloria conformes fiant. Rom. VIII. Adde etiam Christum Matth. V. v. 67. immediate, et postea mediate per Apostolos, praecones fuos, mandata omnibus gentibus praescripsisse, et additis praemiis ac poenis promulgasse: et sic habebis ministerium. Hinc jam vides plagas et poenas illas, quas Esaias eum sustinuisse dicit, ad aeternas poenas nostris peccatis secundum rigorem justitiae Dei debitas, leves sane esse, et velut torrentem ad oceanum comparatum, licet in se spectatae multae et graves fuerint: [note: Non solum in se spectata [gap: Greek word(s)] Christi gravia fuere, sed etiam ad rigorem justitiae Dei (quam vel tandem h. l. confitetur Peuschelius) congruentia; quia ea ipsa fuerunt, quae nos miseri sustinere propter peccata [gap: Greek word(s)] debueramus. Quae etiam nemo nisi infinitae majestatis dignitatisque [gap: Greek word(s)] , seu [gap: Greek word(s)] , exantlare potuisset: qui et, brachio suo se sustentatum esse, apud Prophetam hinc testatus legitur.] Vides etiam, o Theophile, [note: Non dubium est, quin haec, quae de Christi, pro nobis passi, oeconomia ad Theophilum, quem vocat, h. e., amicum quendam scripserat paullo ante Peuschelius, iisdem verbis, quibus, alia licet occasione sibi subministrata, jam perscripta orant, ille nunc, ut confessionem redderet, invitatus, ad XI. quaesitum responsionis loco esse voluerit. Atque hanc forte caussam fuisse existimes, cur haec pars Confessionis potissima supra a caeteris, postquam vix primis digitis argumentum hoc antea attigerat, appendicis in modum, sejunctum subjunctumque fuerit. Vtcunque vero haec sint, mentem tamen eamque corruptam doctisfimi juvenis, et quare in oratione, Socinismo recantando destinata, eadem doctrinae pars illi praeter alias explicanda rectius data fuerit, luculentius ex his quoque patet. In qua tamen palinodia acceptilationis aliquid, eum non temperare sibi potuisse, quin admisceret, jam supra observavimus, mentemque Peuschelianam ex Cap. IV. amplius dilucidiusque pernoscendam L. B. commendamus.] caussas

et fines, cur eos sustinuerit, varios et multos esse. Det nobis Deus et pater Domini N. J. C. spiritum sapientiae et fortitudinis, ut mysterium hoc pietatis magnum meditantes in succum et sanguinem vertamus nostrum, omissoque contentionis sermone ad perfectionem feramur, Hebr. VI., mutuo nos in charitate erudiamus, tandemque digni fiamus, qui mundum futurum et resurrectionem ex mortuis assequamur. Amen.

Corollarium.

Deus nobis ante passionem et mortem Christi iratus non fuit, sed propitius, quatenus remissionem peccatorum et donum illud suum, quod nobis largitus est, et plenae satisfactionis loco acceptavit, obtulit, licet reipsa remittere, nisi interveniente Christi [gap: Greek word(s)] , fide ac poenitentia nostra, nondum voluit.

Appendix.

Ad Graweri replicationem [note: Quae Graweri haec fuerit replicatio, ut vocatur, nondum, investigantes quam diligentissime, reperire potuimus. Illud vero ex his verbis colligo, non solum publice, ac privatim quoque, cum Grawero saepius de rebus Socinianorum Jenae disputasse Peuschelium, sed etiam ad aliorum informationem, qui Graweriana responsa, in libris jam praelo evulgatis data, objectabant, solicite amicis, quid regerendum sibi videretur, suppeditasse. Inter quos cum Cornelium Marcium praecipue familiarem et harum rerum curiosum habuerit indagatorem, non dubium nobis videtur, Theophilum illum, ad quem haec perscripta t. t. fuerant, ipsum illum Marcium fuisse; a quo, veluti supplementum Confessionis suae, non invitus deinceps permiserit, verbosam hanc Dissertationem Illustribus Proceribus Noriberg. Reipubl. atque Pastoribus Eccl., ad negotium hoc pertractandum designatis destinatisque, inprimis vero b. Schroedero et Joh. Fabritio, tradi atque communicari, ut una opella et institutioni Marcii et confessioni plenius edendae satisfieri posset.] in hac parte me aliquid responsurum promisi, quod tamen, temporis angustia exclusus, non praestiti, alio tempore, si praesertim opus fuerit, id praestiturus: Fateor autem, me nihil in eo reperisse, ob quod sententiam mutare debeam: multa autem, ob quae non mutare oportet. Christo sit laus in aeternum.

IX. JOHANNIS VOGELII Norimbergensis PROFESSIO FIDEI PLENIOR, QVAM, AD RATIONEM REDDENDAM VOCATVS, WITTEBERGA NORIBERGAM, A. 1615. FERE FINITO, CVM EPISTOLA SVPRA EXSCRIPTA, MISIT: BREVIBVS ANNOTATIONIBVS SIMILITER DISPVNCTA ET DILVTA. RESPONSIO AD SINGVLAS QVAESTIONES:

Primum quaesitum quod attinet, ingenue fateor, me duorum istorum Symbolorum, Niceni, inquam, et Athanasiani, omnimodam cum Sacris scripturis convenientiam hactenus quidem videre non potuisse, idque tum alias ob causas, ad quaesitum II. IV. VI. et XII. exponendas, tum ob hanc: quod utrumque illorum, inprimis vero posterius, vulgo quidem Athanasio, a nonnemine vero, viro in re litteraria eximio [note: Joachimo Camerario, de qua insimulatione hujus Critici et Litteratoris eximii, liberiori interdum ore et calamo usi, supra jam dictum est pluribus.], otioso cuidam monacho tributum, neminem salutem consequi posse statuat, nisi eo, quo ipsa explicant, modo de Dei Christique essentia, sive natura sentiat, et fideliter firmiterque credat. Certe ex quali quali, cui hucusque institi, sacrarum litterarum lectione, nusquam ego scriptum deprehendere potui, fidem Christianam, quam procul omni dubio Athanasianum illud per fidem Catholicam intelligit, in ejusmodi mere imaginaria persvasione, essentiaeque Dei, et Christi otiosa contemplatione, seu mavis, scrupulosa vestigatione [note: De terminis Ecclesiasticis, et per eos descriptione distincta ac circumspecta mysterii S. S. Trinitatis atque Personae Christi, videbatur nobis primum locutus Vogelius; ex sequentibus vero de rebus etiam ipsis, seu cognitione dogmatis ipsius sermonem ipsi esse, et duriora haec pronunciari intelleximus. Quam bene autem, illico ostendemus. Nunc, meram et imaginariam otiosamque persuasionem ac contemplationem inique Ecclesiae diviniori imputari, brevibus monemus: utpote quae et hanc partem credendorum practicam esse, uti Theologiam universam, constanter docet; quemadmodum etiam in ipso symbolo Athanasiano ad extremum praxis vitae necessaria non est neglecta, quantumvis non sit ex instituto, quod nec permittebat symboli brevitas, ex capitibus his fidei explanate et explicite deducta.] consistere. Legi quidem apud Johannem Cap. XVII. v. 3. Hanc esse vitam aeternam, ut cognoscamus Patrem illum solum verum Deum, et quem misit

ille, Jesum Christum: Sed et hoc simul observavi, cognitionem istam nequaquam ad illorum essentiam esse referendam; Siquidem alioqui sequeretur, ut quicunque theoricam ejusmodi scientiam, quae haut raro haminibus maxime impiis [note: Impiorum hominum fides non est sides salvifica, sed spectrum et larva fidei. Tit. I. 16. 2. Tim. III. 8. Quicquid sit de ideis, cum vere fidelium et per divinam Sp. S. convictionem divina [gap: Greek word(s)] fide credentium notitia, hactenus convenientibus; utpote quibus nisi vividius lumen Dei in animum, etiam post perceptionem veritatis, vere et modo genuino per verbum idem praedicatum, tamen non Enthusiasmum quendam, recipiant, gravius etiam damnantur.] tribuenda videtur, haberet, vitam aeternam essent adepturus, quod neminem dicturum crediderim, qui vel minimum pietatis sensum prae se tulerit. Longe igitur aliam [note: Non alia est necessaria ratione doctrinae seu veritatis dogmatum divinitus revelatorum, alia tamen est, quam impiorum, etsi circa sacra haec valde exercitatorum et humana quoque fide illa approbantium, ratione cordis et animi; ubi requiritur, teste Paullo 1. Cor. VIII. 1. sqq., ut quisque mysteria hujusmodi cognitu necessaria, sine quibus alioqui verus Dei cultus in humani ingenii somniorum et idolorum admirationem et venerationem, (ut fit extra Ecclesiam veram) degeneraret, cognoscat [gap: Greek word(s)] , h. e., ut divina Sp. S. virtute immotaque simul conjuncta fiducia et approbentur assensu firmo, et ad praxin referantur ingenuam, timore inprimis Dei hujus cogniti et amore sincero demonstratam.] cognitionem esse oportet, in qua Servator noster citato loco salutem collocat. Hanc vero Spiritus Sanctus satis evidenter expressit illis loquendi formulis, quibus omnes eos a Dei Christique cognitione alienos esse pronunciat, qui licet alias essentiae divinae notitia non vulgari sint praediti, Dei tamen voluntatem nulla ratione praestant, sed in peccatis conscientiam vastantibus et improbitate voluntaria perseverant. [note: Quis autem nostratium talem fidem veram simpliciter, aut, si veram forte objective, tamen genuinam h. e. subjective veram appellavit? Mortuam, et Diabolorum fidei eam similem esse praeeunte Jac. cap. Ep. IIdo passim audias et recte appellari otiosam illam notitiam et assensum sterilem.] Sic enim Apostolus ille dilectus 1. Joh. II. v. 4. Si quis dicit, novi eum, et mandata ejus non servat, mendax est. Et c. III. v. 3. Qui peccat, nec novit eum: neque vidit eum. Sic et gentium doctor: 2. Thess, I. v. 6. Christus ultionem infliget iis, qui Deum non noverunt, [note: Hoc loco videtur [gap: Greek word(s)] nosse intellectus ab obedientia consequente, utut reapse in vere credentibus sint conjuncta, distingui; ita ut locus iste pro nobis, et [gap: Greek word(s)] nosse vera et ad usum vitae eadem referre, simul, sed distincte, exposcentibus, cum universa Scriptura, praesertim Eph. I. 17. seqq. coll. Joh. XIII. 17. et Luc. XII. 47 sq. nobis suffragante, faciat.] neque Evangelio obediunt. Et. Tit. I. v. 16. Improbi dicunt quidem, se Deum nosse, sed factis negant. Sic denique talibus locutionibus sacrae litterae ubique sunt refertae, quae tantum non clamant, veram et

salutarem Dei Christique notitiam potissimum divinam voluntatem per Christum revelatam, ejusdemque piam et religiosam praestationem respicere, quam etiam unicam salutis viam Christus facit, quando apud Matth. c. VII. v. 25. inquit: Non omnis, qui dicturus est Domine, Domine, introibit in regnum coelorum, sed qui fecerit voluntatem Patris mei coelestis; Itemque Paullus, qui 1. Timoth. I. v. 3. [gap: Greek word(s)] statuit in charitate ex corde puro, et bona conscientia, fideque non simulata, sicut etiam Gal. V. v. 6. totius Evangelicae doctrinae (quam modo mysterium pietatis 1. Timoth. III. v. 16. modo doctrinam secundam pietatem, 1. Tim. VI. v. 3. modo cognitionem veritatis secundum pietatem Tit. I. v. 1. valde emphatice appellat) summam in fide per charitatem operante. Non diffiteor quidem, ne quis forte excipiat, masculam hanc vereque practicam cognitionem, aliquid istius theoricae praeexigere: [note: Idque ipsa etiam haec, quae allegata et recitata sunt, testimonia Script S. postulant, quae cuncta fere simul fidei, unde charitas profluat, circa credenda certe occupatae, et doctrinae, et cognitionis veritatis etc. mentionem diserte faciunt. Neque profecto aliter fieri potuit, quin utraque combinarentur. Ea enim est quorundam (verbis utimur S. R. Abb. Mosbemii in Vindic. antique Christian. discipl. contra Tolandi Nazarenum Sect. II. Cap. I. f. 255. sq.) dogmatum natura, ut sine corum cognitione mores inculpati ac labe vacui esse nequeant, etc. Quibus porro addit: Quum Libri illi, quos divina sapientia nobis concessit, non modo morum praecepta nobis inculcent, verum etiam dogmata plurima disertis verbis tradant, nullo modo fieri potest, ut is, qui a Deo volumina ista profecta esse credit, ad illa quidem sese adstrictum esse fateatur, haec vero negligat. Immo vero Deus, ita pergit ille, quum praeter leges, quae vitam dirigunt, alia quaedam hominibus aperuerit, hoc ipso declaravit, se omnino velle, ut ea ipsa, et non alia mortales credant. Si enim nihil aliud, quam sanctam vitam postularet, omittere ea potuisset, et omisisset certe, regulasque morum tantum sanxisset. Huc vero, quae de Deo ipso ejusque natura, personis et perfectione agunt, cum sit princeps cultus religiosi, immo unicum, objectum, et personam [gap: Greek word(s)] , per quem solum nobis ad eum patet accessus, spectare, quis sanae mentis suique compos dubitet? Credenda ergo et ipsam quoque credendorum fidem cultus divini honorisque praecipuam partem constituere, manifestum est; Absolvere autem ea cultum omnium omnem, nemo est, qui tueatur.] at vero tam obstrusum id esse, tantisque difficultatibus expositum, quantis septa sunt sunt pleraque, [note: Dubio huic, quod jam dudum movit, (post Socinianos, aliud tamen spectantes, ipsaque dogmata eversum euntes,) Steph. Curcellaeus, breviter ita occurrit b. noster Dürrius, in Isagog. ad LL. Norm. Noriberg. f 38 sq. hunc in modum ad prima Symboli verba commentatus: Ita cordate et sincere autor Symboli (quisquis fuit) praefatur. Sed eam praefationem merito arrogantem dici debere, scribit Steph. Curcellaeus Diss. I. de Vocib. Trinit. Personae etc. Quia sic multas Christianorum myriades, qui ista non intelligunt, ac perinde credere nequeunt, orco damnari sit necesse. Id vero si de terminis difficilioribus, quibus utendi contra adversarios et articulos fidei explicandi etiam veteribus saepe necessitas imposita fuit, accipiatur, largimur: sin de ipsis dogmatibus in nostro symbolo, sive bis verbis sive aequipollentibus, etiam paullo concisius propositis, et ad captum simplicis popelli, intellectu minus valentis, accommodatis intelligatur, certum sane et pro Christianae fidei criterio firmissimo tenendum est, neminem posse salvari, nisi qui profiteatur et credat Divinitatem earum personarum, in quarum nomine est baptizatus, et remissionem peccatorum in merito et passione Christi speret. Verbis quid opus est? Ipsa Scr. S. haud Paullo disertius adjudicat iis vitam aeternam, qui non credunt in filium Joh. III. ult. coll. 1. Joh. V. 12. Act. IV. 12. etc. Atque non aliam fuisse mentem totius Vet. Eccl. inde constat, quod eos tantum in fidelium numerum recipiendos, adeoque juris vitae aternae participes esse statuerunt, qui doctrinam in Symb. comprebensam et memoriae mandatam interroganti fideliter reddere possent. Haec ille. Quibus nihil addimus, quam ex ipsa inscriptione Symboli Athanasiani, explicationibus compluribus dilucidati, ut formae sanorum verborum, etiam docentibus observandae, inservirent, non nisi Fidem hanc Catholicam, minime omnium vero phrases singulas, a cunctis requiri, elucere.] quae

symbola illa continent, hoc est, quod valde vehementer dubium esse credo. Immo ad veram salvificamque hanc cognitionem obtinendam sufficere, si quis Deum esse sciat, itemque Jesum illum Nazarenum, qui sub Pontio Pilato Hierosolymis fuit crucifixus, Christum, illum filium Dei credat, testes sunt, ni fallor, satis graves, auctor epistolae ad Hebraeos c. XI. v. 6. et Johan. in Evang. c. XX. vers. ult. Saltem ex dictis constat, Fidei Catholicae, quae ad salutis adeptionem simpliciter et absolute necessaria est, substantiam in essentia Dei et Christi speculatione aut scrutatione [note: Quae revelata sunt credere, non est curiositate improba, qua rimantur, quae mirari debebant in res novas avidi, explorare, sed grata mente veritates de Deo patefactas fide modesta amplecti, Deumque ea fide captu nostro etiam sublimiora proponentem pie sec. 1. Joh. V. 10. honorare. Speculationes autem qui appellant ea dogmata, sine quibus cognitis nec fides nec invocatio genuina existere aut consistere queunt, vel ingrati sunt in divinam ad verum sui cultum manuductionem, sapientiae primigeniae instaurandae destinatam, vel, quid sit fides aut speculatio, ambiguitate vocis decepti, non intelligunt.] nec tantum, nec praecipue sitam [note: Immo praecipue in his sitam esse salutem, inde patet, quod et caussa vitae aeternae a Christo Joh. XVII. dicitur hae [gap: Greek word(s)] , et, quod ad Christum ejusque personam non minus quam officium attinet, ipse Propitiator O. M eam cognitionem veritatemque cognitam Petram appellavit Matth. XVI., cui Ecclesia inaedificata nunquam corruere et everti a portis etiam inferorum possit: Vt ipsam inaugurationem ad hanc fidem tuendam in Baptismo taceamus, ponderis hujus doctrinae maximi singularem et principem testem.] esse; quorum tamen, si non prius, at posterius tamen tacite quidem innuit Nicaenum, aperte vero asserit Athanasianum Symbolum.

Ad quaesitum secundum itidem candide et ingenue dico: me tres illas, quas modo dicta Symbola orbi Christiano, in una individuaque divina essentia venerandas proponunt hypostases seu personas, hactenus quidem in conscientia mea agnoscere non posse. Miramini forte, Viri Amplissimi, et exsecramini insperatum hoc et audax meum responsum.

At quaeso ego vos, et per unum illum Deum Patrem Domini nostri Jesu Christi rogo, oro et obtestor, ut causas hujus responsi, quas jam exponere aggredior, attendatis, et eo, quo soletis, animo, h. e. sedato et ab affectibus libero, juxta mecum perpendatis. Illarum prima est, quod, confitentibus etiam Theologis nullus in toto sacro codice locus reperiri possit, qui vel unum Deum in Trinitate, vel Trinitatem in unitate, vel tres personas in una divina essentia, vel unam divinam essentiam in tribus personis, veltandem simile quid, terminis, ut loquuntur, terminantibus, [note: Aut intelligit Vogelius terminos Ecclesiasticos, Trinitas, Hypostasis, Personas tres, unam individuam essentiam, [gap: Greek word(s)] etc. aut rem ipsam aliis vocabulis expressam. Si priori sensu terminos terminantes ut, loquitur, accipiat, vel iniqua petit, atque de vocabulis his ad commoditatem mysterium hoc per compendium enunciandi facientibus litem movet, vel terminos etiam quosdam expresse in Scr. S. hoc de mysterio a Sp. S. adhibitos temere negat. Sin de sensu verborum et rebus ipsis, non extare in Script. ullum locum de S. Trinitate, affirmat, immo neque simile quid; adversus solem loquitur; cum, Deum unum esse, eumque non Patrem tantum, sed filium quoque et Sp. S., qui tamen tres alius atque alius et nihilominus unus ille summus religiose colendus et invocandus Deus sint, passim istic doceri jam saepius et infinities nostri demonstratum dederint. Quam veritatem tribus partibus potissimum constantem, atque hinc diversis etiam in locis Scr. S. traditam, quisquis fide sincera approbat, etsi reliquos terminos nec norit nec usurpet, hactenus pro fideli a nobis habebitur; caetera autem Ecclesiae, huic mysterio ea ab hostibus ejus vindicando adhibenti, facile relinquentur.] seu, quod idem est, ad litteram doceat. Haec causa, tametsi a plerisque hodie negligatur, et pro nihilo fere habeatur, tanto apud me plus habet ponderis, quanto certius jam a multis retro seculis existimatum fuit, verti in hoc uno, quem volunt, fidei articulo ipsum Christianae religionis cardinem, totumque fundamentum, cujusmodi quod est, an non alicubi in sacris scripturis disertis et perspicuis verbis [note: Est hic religionis cardo perspicue non semel, sed crebrius propositus et conjunctim et multo frequentius partito, quae expositio distincta per partes et membra singula repetita omnium maxime claritati inservit.] debeat esse expressum, hinc vobis, Viri Prudentissimi, aestimandum propono, quod certum sit, et ab omnibus, qui Romano nuncium miserunt Papismo, constitutum principium, tantam esse sacrarum literarum sufficientiam, claritatem et perspicuitatem, et quicquid ad salutem scitu vel observatu sit necessarium, cuique etiam vulgari et simplici homini diligenter eas legenti, et in timore Domini meditanti, quam facilime

liquere queat. Hujus vero principii quomodo salva manebit veritas, si quod dicitur, non aliquo modo aut ex eventu, sed primo, absolute, per se et praecipue ad salutem necessarium, nullibi aperte, perspicue, et ad litteram in sacris litteris sit traditum, sed ita indicatum, ut demum ad consequentias [note: Non ad consequentias recurrendum est, sed [gap: Greek word(s)] Act. IX. 22. Paullinum, et legitimum illud totius corporis Script. S. bene contexendae [gap: Greek word(s)] , quod Christus ipse praecepit, et, quemadmodum ex methodo ejus docendi per parabolas constat, eodem inquirendi exercitio fidem sinceram studiumque veritatis cognoscendae exploravit. Tantoque minus caussae est, cur scrupulum illa partita expositio, quae tamen Matth. XXVIII. 1. Joh. V. 2. Cor. XIII et alibi unita occurrit, moveat, quoniam vix ullum dogma fidei, aut praeceptum morum, ita in unico loco Script. propositum facile legas, quin aliunde ejus pleniorem explicationem petere necesse sit. Quod etiam Script. S. totius textura, successu temporis perfecta, et accessionibus magis magisque locupletata, nec scholasticam methodum, sed liberiorem dispositionem, historiarumque, precationum, paraenesium, epistolarum, vaticiniorum in corpus unum redactorum, et, ut occasio divina ferebat, conscriptorum, singulare syntagma referens, luculentius confirmat. Vt alia, quae jam ante de consecutionibus dicta sunt, [gap: Greek word(s)] , a Christo ipso in lectione fcripturae injunctum, exposcentibus, non repetamus.] sit recurrendum? consequentias capere, et deductiones intelligere, non cuivis [note: Quibus tamen Ministerium Eccl succurrit, et liberam piamque nihilominus, post manuductionem, perinde uti ea Camerario a Philippo data est, [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] cunctis relinquit, atque commendat. Negligentia igitur hujus officii accusanda fuerat, cum Pontificia, verbi divini legendi interdicto iniquissimo, non attentorum et solicitorum de salute sua impotentia, si quid contrarii experientia doceat.] datum esse, ipsa docet raiio, et abunde comprobat experientia: cujus exemplum, dum causam alteram adfero, me vobis sisto ipse. Adeo, siquidem tardum et hebetem me fateor ut quantumvis jam diu multumque laboraverim, inque consequentiis illis, quibus tres in una essentia divina personae vulgo ostendi solent, intelligendis quam maxime occupatus fuerim: [note: Non tam hebes fueras, venerande Vogeli, sed vaciuas nimis aures, quod ipse deinceps fassus es, Ruaro Peuschelioque, atque Richtero cum caereris fistula dulce rationi, recalcitranti fidei et novaturienti, canentibus praejudicatisque sophismatum decipulis, mentem tuam opplentibus, praebueras. Hinc illae lacrymae.] tamen ne unam quidem illarum satis assequi potuerim, quod quia vobis, Domini et Patroni submisse colendi, testatissimum esse cupio, unam alteramve illarum in medium propono, quidque, quo minus eas capiam, impediat, paucis expono: Ita ergo ratiocinantur [note: Non tam ita ratiocinantur nostri, quam veritatem tribus membris constantem ex pluribus Scr. S. locis conjunctim ita perspicue componunt et, proponunt in compendio.] quidam: Deus est tantum unus,

ut ex multis scripturae dictis constat. Atque Pater in sacris litteris dicitur Deus, Filius item et Spiritus Sanctus dicitur Deus. E. Pater, Filius et Spiritus S. sunt unus Deus. Et consequenter Deus unus, quidem est essentia, sed trinus personis. Hanc ratiocinationem, dico, mihi non satisfacere, ob rationem triplicem. Primum falsa aliquatenus est assumtio, (Minor.) Secundo ambigua est. Tertio id, quod ex conclusione educitur, non est necessarium. Dixi, aliquatenus falsam esse assumtionem. Verum me dixisse, patebit inferius, ad quaesitum XII., ubi demonstrare conabor, nusquam ad litteram Spiritum Sanctum in Sacris litteris dici Deum. [note: De conatu testabitur responsio; de successu nostra ad eos conatus frustraneos responsio.] Dixi secundo assumtionem eandem ambiguam. Duplicem enim usum vocis [note: Proprie, an improprie sumto vocabulo? Hoc igitur addendum fuisset. In sequenti enim explanatione, non de rei duplici et propria notione, sed de vocis hujus homonymia evolvenda solicitus es, Vogeli!] Deus in sacra scriptura reperio, quorum unus est, quando singnificat eum, qui in coelo et in terra ita aliis praeest et dominatur, rerumque causa est et origo, ut neminem superiorem habeat, aque nullo alio dependeat. [note: Hoc est, summum, uti alias [gap: Greek word(s)] loquuntur, et aeternum Deum.] Atqui hoc modo Deus est unus. Alter, quando notat illum, qui summum [note: Summum imperium negamus quenquam habere posse, quippe quod infinitum est, nisi sit natura aut per essentiam Deus. Impossibilis ergo dicenda erit illa summi imperii communicatio, ac proinde commentitium hoc fundamentum a limine repellendum.] aliquod imperium, vim aut potestatem ab uno illo Deo habet, vel alia quapiam ratione divinitatis illius unius Dei est particeps. [note: Aut potius propter similitudinem quandam, vel opinionem hominum, at improprie, nomen illud augustum gerit.] Hoc modo Deus ille unus Jehovah Deus Deorum dicitur Ps. L. v. 1. Quamvis ergo non tantum Pater, sed etiam filius in scripturis dicatur Deus, non tamen hinc sequitur, filium etiam esse illum unum Deum. Quid enim, si Deus esset modo posteriore? [note: Immo vero non posteriori: Quia idem verus, magnus, super omnia Deus in secula dicitur, eademque perfectio essentiae divinae porro ex generatione a patre, nomine Jehova, Deo summo proprio, operationibus item et Proprietatibus, adoratione denique et invocatione divinis etc. confirmantur. Quae omnia in conspectu quafi vel unum Cap. I. Epist. ad Ebraeos exhibet.] Sane docet hoc ipse filius, quando se contra Judaeos ex Ps. LXXXII. v. 6. his verbis defendit Joh. X. v. 35. Si, inquit, illos dixit Deos, ad quos sermo Dei factus est, et non potest solvi scriptura, quem pater sanctificavit, et misit in mundum, vos dicitis, quia blasphemas,

quia dixi, Filius Dei sum. [note: Non est ea Christi demonstratio exloco Psalmi a pari desumta, sed, uti verba ejus clarissima docent, et opera deinceps inculcata iterum iterumque stabiliunt, argumentum a minori admajus auditores solide et perspicue deducens, et ab errore sapienter abducens.] Simplex igitur appellatio Dei filio tributa non evincit, filium esse unum illum Deum, nisi idoneo aliquo medio probetur, [note: Ejus est probare, qui, si non a proprio, vocabuli alicujus usu, saltim ab usitatiori recedit. Vsitatiorem autem esse notionem Dei, pro summo rerum omnium conditore et conservatore, nec ipsi Sociniani, credo, inficias ire possunt.] eum ita dici Deum, ut non possit non esse ille unus Deus: quod quam difficile sit, norunt illi, qui nec nomen Jehovae soli illi uni Deo [note: Adversantur Es. XLII. 8. et Psalm. LXXXIII. 19. Caetera tam absurda sunt, quae in contrarium adducuntur, exempla, ut et Theophilos quosque, et qui Quod vult Deus dicuntur, homines, cujusmodi nomen is habuit, ad quem Augustinus LL. de baeresibus scripsit, in Deorum censum referre oporteret, si Socinianorum ad praesens instirutum applicationi fidendum esset.] tributum, nec filium umquam subjective aut apposito articulo Deum appellatum dudum animadverterunt. [note: Ad hoc dubium quoniam ipse respondit in Orat. Vogelius, eo L. B. ablegamus.] Quod enim ad Rom. c. IX. v. 5. de Deo super omnia benedicto in secula scriptum exstat, id vel de Deo patre accipiendum esse cum Erasmo, qui varias ibidem notat interpretationes, [note: Varias sane notat, sed frivolas. et ineptas, certe coactas.] dici potest, vel si omnino de Christo intelligi debeat, ad eum, qui ex patribus est secundum carnem, hoc est, ad Christum hominem dextra Dei exaltatum, et summo rerum imperio donatum, [note: Ipsa caro Christi ante commemorata, ut de qua nitura sermo sit, quando de nativitate ex patribus agebatur antea, ad aliam naturam sequentia pertinere ostendit. Neque enim frustra illa adjecta est. Clarius autem idem patescit, quando [gap: Greek word(s)] (per [gap: Greek word(s)] ) non [gap: Greek word(s)] aut [gap: Greek word(s)] h. e. factus Deus dicitur. Vr reliqua praedicata, quemadmodum jam supra commonstratum est, non nisi ad solum summum Deum congruentia, sileamus. Quae tanti sunt ponderis rationes, ut et ipse Vogelius stringens quam maxime argumentum pro divinitate Christi essentiali ex h. l. in Oratione sua dehinc, meliora edoctus, petierit.] referendum. Dixi tertio, non necessarium esse, quod ex conclusione argumenti propositi educitur. Esto enim, sit conclusio ista firma, h. e. sint Pater Filius et S. S. ille unus Deus: neque tamen hinc necessario confici poterit; Deum unum esse essentia, trinum vero personis. Vt maxime enim daretur, unum in sacris literis non dici, nisi respectu aut essentiae aut personae, (quod tamen falsum esse patet ex Joh. XVII. v. 11. 21. 22. [note: Fateor, unionem mysticam membrorum corporis Christi (seu Ecclesiae) mystici cum concordia animorum hic describi; at ductam similitudinem a Deo, non esse cum aequalitate confundendam, inde efficitur, quod alibi ita unum cum Patre filium dicitur (ut reliquajam non repetam,) qua, quod Pater facit, idem et filius faciat, neque alter sine altero quicquam operari possit. Joh. V. 19. Quod quo sensu accipi debeat, ipsi Judaei l. c. haec interpretati, et Christus, eorum interpretationi haud refragatus, sed in ea potius ex honore aequali Patris et filii amplius confirmanda occupatus, addocent.] non minus tamen concludi posset, Deum

trinum esse essentia, et unum persona, quam, unum essentia, et trinum persona. Si dicant Theologi, Scripturam obstare, quae ita loquatur, ut alium esse Patrem, alium filium, alium Spiritum Sanctum ostendat, quod non possit non inferre distinctionem personalem: quaesitum ex ipsis velim, cur non potius distinctionem essentialem [note: Ratio haec est, quia non solum Scr. S. unum esse Deum constanter testatur, sed etiam plures essentia, etiam numero distinctos, Deos qui statuit, repugnantia loquitur; qui plures sine multiplicatione divinae essentiae Personas, non item: Cui sententiae etiam Scr. S. suffragatur.] agnoscant? si responderint, distinctionem essentialem inferre pluralitatem Deorum, iterum quaeram, unde hoc habeant? Certe nunquam, ut videtur, se expedient, nisi ad tribunal rationis provocent, [note: Non opus est huc recurrere, quanquam vera, quantum ad hanc multiplicationem, contradictio ad oculum demonstrari possit, Scripturae nobis testimonia contraria sufficiant.] quod si fecerint, ut certe tandem facere habent necesse, omnibus simul constabit, non tantum mysterii fidei huic de Trinitate inesse, quantum illi vulgo tribuitur, quippe quae non ex sacra scriptura tantum probari queat, sed rationis etiam subsidio, quo mysteriis ejusmodi nihil est capitalius, opus habeat. [note: Quid si subsidium accessorium concedamus? Hinc ne fundamentum id esse, quem admodum Socinian inficiandae Trinitatis argumenta solent, effici poterit? Vsuni certe principiorum rationis in Theol. non rejicimus, sed abusum et dominium. Audiatur Dominus, ancilla obtemperet, atque subserviat, si quando ejus opella uti placeat, quoad licet et fas est, rerumque rationes et et sphaerae ac docendi methodi permittunt.] Sed satis de hac ratiocinatione prima, pergo ad alteram, quae petitur ex 1. Joh. V. v. 7. ubi ita Apostolus: Quia tres sunt, qui testantur in coelo, Pater, Verbum et Spiritus Sanctus, et hi tres unum sunt. Quia enim in his verbis tribuitur Spiritui Sancto, quod testetur, et cum Patre et verbo, de quibus nemo dubitat, quin personae sint, conjungitur, primum, perfonam eum esse, colligitur, deinde, quia dicitur, quod tres isti, qui testantur, unum sint, tres personas unam essentiam habere, concluditur: Sed neque haec consequentia omni videtur carere dubio. Primum enim deducitur ex loco controverso, [note: Controversus est locus, sed Criticis fulcimentis jam satis, et magis quam ab initio de ejus ingenuitate disputationis ortae, communitus. Quemadmodum etiam omnes fatentur, per oscitantiam quoque (quicquid sit de haereticorum malitia, jam supra ad Peuschelii consessionem notata,) faoilius aliquid omitti potuisse, quam integrum comma, immo periodum inseri. De qua etiam fraude vel incuria nunquam contra Catholicos, tanquam crimine ab ipsis admisso, olim leguntur conquesti adversarii, ad insimulationes caeteroqui paratissimi.] et nimium quantum suspecto, quippe qui

nec in Latina vulgari versione [note: Caufas hujus silentii aut omissionis redditas jam alibi, non est, cur in praesenti repetamus.] habetur, nec in Syra, nec legitur etiam ab Athanasio, nec a Nazianzeno neque a Didymo, neque a Chrysostomo, neque a Cyrillo, neque ab Augustino, neque ab Hilario, neque a Beda: ut multis testatur in annotationibus ad N. T. Erasmus, [note: At alios, melioribus codicibus utentes, et in ipsis quidem cum Arianis Dispp. occupatos, eum allegasse, plurimi, nominatim laudatus supra Martinius, docuere, nec ea, quae Emlynius reposuit, tanti sunt, ut quisquam ideo [gap: Greek word(s)] hujus testimonii in dubium vocare debeat; utpote quae nihil aliud probant, quam a multis Graecis codicibus id abfuisse: de quorum tamen auctoritate cum caeteris, qui exhibent, comparata amplus adhuc disputandi campus superest.] et fatetur, praeter Calvinum et Bezam, Paraeus in Calvino Orthodoxo Lib. II. c. 17. pag. 148. Itemque Pelargus in admonitione de Arianis, pag. 31. et 32. defendens contra Posseuinum, Jesuitam, Lutherum, qui nec ipse locum hunc in Germanica sua versione [note: Nec mirum, cum in Exemplaribus suis Aldino et Erasmianis, vel Gerbeliano eriam, (si quidem id quoque cum prioribus inspexit) id non reperit, tutiusque ei omittere visum est, ne quam calumniandi ansam daret, donec controversia sec. Criticas regulas, quemadmodum deinceps factum est, discuteretur.] agnoscit. Deinde sit sane, legatur locus hic constanter, tamen nondum video, quomodo id, quod intenditur, firmiter hinc concludatur. Quod enim Spiritus Sanctus testari dicitur, id, personam eum esse, non evincit, cum non minus res, quam persona testari possit, ut videre est in versu statim sequente, ubi in terra testari dicuntur spiritus, sanguis et aqua, cum tamen certum sit, nec spiritum, (ut quidem hoc loco sumitur) nec sanguinem, nec aquam, esse personam. [note: Magna est differentia: Hic enim res et organa gratiae, Verbum et Sacramenta, conjuncta sunt, ibi personae. Priores namque tales esse, ipse paullo ante est largitus Confessor noster.] Et Christus Joh. V. v. 36. ad testimonium operum, [note: Hoc ipso vero, Operibus, a se distinctis, improprie testimonium, sibi vero proprie tribuendum esse, planissime docet.] quod testimonio Johannis (Baptistae) majus esse fatetur, et paullo post v. 39. ad testimonium Scripturae provocat: Sed nec illud etiam, quod Spiritus Sanctus cum personis, nempe Patre et Verbo conjungitur, quidquam roboris habere videtur. Solet enim Scriptura saepius in una eademque re, res cum personis non minus conjungere, quam res cum rebus, aut personas cum personis: ut Eph. VI. v. 10. Phil. III. v. 10. 2. Thess. I. v. 9. [note: Ingens est diserimen. Et enim partim particula et, v. g. Eph. VI., luculentissime explicationis notionem sustinet, atque pro et quidem posita est, partim distincta tantum ubique objecta, non actionum, cujusmodi testimonium est pronunciatum, subjecta (si ita loqui fas est,) nominantur; quae magnopere differunt. Ibi propria verbi notio retineri potest; hic non item.] Et insignis est locus Actor. XX v. 32. ubi D. Paullus seniores

Ecclesiae Ephesinae commendat Deo et verbo gratiae [note: Neque hic actio commemoratur, sed objectum commendantis Paulli diversum, et in sequentibus quoque differentia notabiliter, per singularem numerum [gap: Greek word(s)] , indicatur, non [gap: Greek word(s)] : quemadmodum etiam b. Lutherus: der euch bebüten kan etc. reddidit.] ejus. Tandem quod attinet ad verba: Et hi tres unum sunt, dico, ex iis non magis essentiae unitatem posse concludi, quam ex alteris, quae posita sunt in versu sequenti, ubi de spiritu, sanguine, aqua dicitur, quod hi tres in unum sint. Quamvis enim sint, qui dicant, aliud esse, unum esse, et aliud in unum esse, tamen nullum hoc esse discrimen, primum patet ex eo, quod quidam [note: Nec multi, nec boni. Quemadmodum etiam in Bibliis Antwerpiensibus praestantissimos esse Codd., praesertim MSctos, adhibitos ab Aria Montano, praecipuo ejus operis pretiosissimi gubernatore, nemo temere credit. Plerique certe, Gramruaticum meliorem eum fuisse, quam Criticum, haud injuria opinantur. Et quanquam maximam partem secutus est Ximenii editionem, ex MSctis illustribus expressam, ut prae se fert inscriptio; non dum tamen, qualia fuerint illa MScta, et quantae auctoritatis, satis constat, neque etiam, quam [gap: Greek word(s)] eadem dijudicaverit Cardinalis iste, pecuniosus quidem at minime rerum Criticarum satis peritus, exploratum est.] codices, etiam in v. 7., de quo agimus, legant: [gap: Greek word(s)] Vid. Cod. Hispan. et Antuerp. Deinde ex illo etiam, quod praepositio [gap: Greek word(s)] idiotismo Hebraeo, ex quo sine dubio hic loquendi modus est desumtus, saepissime abundet, non secus atque apud Hebraeos particula [gap: Hebrew word(s)] , cum qua eleganter verbum [gap: Hebrew word(s)] construitur: idemque sit non raro: Esse aliquid, et esse in aliquid, quod multis docere possem exemplis, si foret opus, et cuiquam ignotae essent sententiae istae: Ego ero ipsi in patrem, et ipse erit mihi in filium 1. Sam. VII. v. 24. Et Hebr. c. I. v. 5. Erunt duo in carnem unam. Gen. II. v. 24. Et Matth. XIX. v. 5. Et 1. Cor. VI. v. 16. [note: Dissimilia haec sunt exempla. In omnibus enim, quae recitata sunt, qualitas aliqua aut status moralis exprimuntur: Hoc loco vero de uno eodemque fine, ad quem collineet testimonium illud, sive organorum gratiae, sive [gap: Greek word(s)] extraordinariorum cum martyrio, ut quidam, sed minus versimiliter, opinantur, sive denique essluentium e latere Christi liquorum, agi, coecus sit, quisquis non ex cohaerentia totius orationis intelligat. Quanquam vero ex utraque explicatione, essentiam non esse unam, evinci posse, existimaverit confessor noster; non tamen simpliciter, ubi tres unum esse dicuntur, praesertim deficientibus N. T. exemplis, horum sensuum aliquem locum habere exsculpet, sed ex uunitate potius essentiae, tanto magis indubitatum trium in coelo, seu coelestium illorum testium consensum infallibilem inferendum esse, eta Johanne deduci, colligere necesse habebit.] Videtis, credo, viri prudentissimi, qui fiat, quod consequentias hasce nondum assequar, et istam, quae per eam probari solet, Trinitatem nondum agnoscam. Sunt enim hae consequentiae plerorumque confessione potissimae et manifestissimae, [note: Nec potissimae nec manifestissimae. Ego cunctis aliis Baptismi formulam anteferendam censeo. Vt alia omittam.]

ex quibus facile est judicium ferre de aliis. Non mirum est autem, has mihi consequentias adeo imbecillas videri et infirmas: hactenus siquidem persvasum mihi habeo, tantum abesse, ut Deus ille trinus ex scripturis colligatur, ut potius contrarium (et haec tertia responsi mei caussa est,) facili negotio ex iisdem demonstretur, idque vel ex eo solo, quod toties illa unum Deum inculcet. Videatur Deut. VI. v. 4. Matth. XIX. v. 17. Marci II. v. 7. X v. 18. Lucae XVIII. v. 19. Rom. III. v. 30. Gal III. v. 20. 1. Timoth. II. v. 6. Hinc namque necessario sequitur, quantum ego quidem intelligo, quod non sit binus aut trinus. [note: Quantum ad essentiam, seu triplex, ut multi sint Dii. At non esse plures, quibus etiam sine multiplicatione eadem communis una sit essentia, hinc neutiquam consequitur.] Opposita enim sunt inter se: Vnus et Trinus, sive unus et binus: ita ut, si Deus unus sit, jam non binus sit aut trinus: Sin binus aut trinus, jam non sit unus. Videor autem jam audire Theologos, dicentes, hoc non esse argumentari ex scriptura, sed potius ex ratione tela. torquere in scripturam. Dico vioissim, nihil magis argumentum hoc habere rationis, quam ipsorum distinctionem, quando nimirum Deum unum docent essentia, trinum vero personis. Cur enim ita distinguunt? Annon, quia fieri non posse sciunt, ut opposita praedicata, de uno, et. aeodem respectu ejusdem enuncientur. Atqui et hoc ipsum est, quo mediante ego ex illis scripturae locis, quae Deum unum esse expressa litera tradunt, concludo, non posse eundem binum esse, aut trinum. [note: Non innituntur nostri rationi, sed solis Script divinae testimoniis, quae, unum esse Deum, et tamen Patrem esse Deum, Filium esse Deum, et Sp. S. esse Deum, perspicuis verbis docent, indeque etiam, ut in cultu pariter religiose conjungant, edocti, quo sensu haec, quae repugnantia aliis videntur, conciliant. Atque, id ut faciant, cumprimis adducuntur, quando, alium esse Patrem, alium Filium, alium Sp, S. ibidem affirmari, hosque tres in Baptismi formula per conjunctionis particulam et disjungi, et tamen ad unum perpetuum cultum in ipsa initiatione etiam conjungi observant. Tantoque magis in ea sententia amplius confirmantur, quod animadverterunt, in illis locis, ubi unitas Dei urgetur, Deum rebus inter creaturas pro Diis venditatis opponi, et, quando de Patre resp. Filii ex ipso geniti sermo est, [gap: Greek word(s)] ei peculiarem, filioque pariter nomen [gap: Greek word(s)] peculiaris tribui, in Hebraea vero lingva [gap: Hebrew word(s)] in Deo in ipsa praefatione Decalogi clarissime mentionem fieri. Quae sane vocabula idem, quod nos personas vocamus, alioquin denotare solent: sicut etiam, quando de Essentia Dei sermo est, [gap: Greek word(s)] , opposite ad ea, quae non sunt [gap: Greek word(s)] Deus, eadem oracula Dei, de se omnium haud dubie planissime locuti, meminerunt. Ergo non rationem consultam, immo in hisce inconsultam, sequimur, sed verbi divini de Deo effata rite combinamus et explicamus.] Cur, quod ipsis licet in affirmando, aliis non licet in negando? [note: Immo vero, duo cum faciunt, aut potius facere videntur, idem, non est idem.]

Sed inquiunt, periculum non esse, ne, si Deus unus et trinus credatur, in principium istud impingatur, cum manifestus sit diversus respectus, quo unus dicitur essentia, trinus vero personis. Ad hoc respondeo I. non satis esse, diversum ejusmodi respectum adferre; Sed necesse esse, ut idem etiam probetur, et quidem apertissimis scripturae verbis. [note: Probatus est a nostris, quando proprietates personales, paternitas, filiatio, spiratio passiva, ut vocant, grammatice ex actionibus personarum, quarum tamen unaquaeque Deus dicitur, demonstratae sunt, et ut relativae oppositiones explanate propositae.] Cum negari non possit, esse hoc in omni ratione absurdum, [note: In rebus finitis et creatis. In Deo, Ente infinito, quod comprehendere non possumus, fateamur nos desinire nihil posse, sed ipsi de se talia ac tanta revelanti tantum credere oportere.] ut una essentia numero in tribus numero distinctis subsistat personis. At enim, nunquam eos hoc posse, tam certum est, quam quod certissimum. Non diffitentur enim ipsi, ideoque ad tot, tamque varias consequentias [note: Non consequentias, sed Scripturae dictorum combinationem genuinam inprimis urgemus: quo facto demum ex operationibus etiam, dictis V. et N. T. comparatis, cultu religioso, attributis divinis plura argumenta subjicimus, eaque consecutiones apertas pronasque, non distortas, sistentia atque continentia.] recurrunt, qua in re frustra ipsos esse, inde putaverim, quod nunquam recta ratio sibi contradicat ipsa: omnis vero consequentia deducta ex scripturis etiam nihil aliud sit, quam recta ratio illuminata; qua de re prolixius disserendi locus jam non est Quin tollunt II. hunc respectum diversum ipsae scripturae, quoties vel solum Jesu Christi Patrem verum Deum, [note: Male pervertuntur verba. Etenim non solus Jesu Christi Pater Deus dicitur, sed Pater Jesu Christi solus ille verus Deus (opposite ad ficta idola, aut, uti 1. Cor. VIII. loquitur Apostolus, [gap: Greek word(s)] ) appellatur. Quanquam etiam sint, qui haec tanquam in respectu ad Christi peculiare officium, quo et Dominus noster singulari quodam modo est, referre, ac nomen proinde Patris essentialiter accipi malint, quorum sententia digna est, quae diligentius excutiatur.] vel illum, qui sit ille unus Deus, esse Patrem omnium, id quod de solo Jesu Christi patre dici potest: vel denique illum unum nostrum Deum esse Patrem, ex quo omnia, et nos in illum: quod similiter nemini convenire potest, nisi Patri [note: Sit ita, at simul oeconomiae salutis nostrae [gap: Greek word(s)] in hac muniorum divinorum distributione ratio habetur, et semper habenda est.] Domini nostri Jesu Christi, diserte asserunt. Vnde sic concludo: Pater Domini nostri Jesu Christi est unus, non tantum essentia, sed etiam persona. Pater

Domini nostri Jesu Christi est ille unus Deus. Ergo ille unus Deus unus est non tantum essentia, sed etiam persona. [note: Sophisma id est manifestissimum. Vt enim alia taceam, quae Logicorum filii urgere possint; nihil aliud certe hinc consequitur, quam: Ergo Quidam, qui est unus ille verus Deus, est Deus non tantum essentia, sed etiam persona, h. e. est persona divina, quae habet unam essentiam Dei. Quid inde? Quis hoc negat?] Propositio est veriratis apud omnes confessae: Assumtio probatur I. ex ipsius Filii Dei ad patrem precibus Joh. XVII v. 3. ubi sic habent verba Graeca: [gap: Greek word(s)] , ut cognoscant te illum solum verum Deum, et quem misisti Jesum Christum. Priora enim verba ita accipienda esse, ac si scriptum foret, ut cognoscant te, qui solus es verus Deus: evincit ipsa vis locutionis Graecae, quae apparet etiam ex loco plane simili 1. Tim. VI. v. 16., ubi cum, Graeca verba ita sonent, [gap: Greek word(s)] , ille solus habens immortalitatem, interpretes tamen pene omnes legunt, qui solus habet immortalitatem; [note: Et hoc loco Pater dicitur esse ille, qui solus habeat immortalitatem, h. e. Deus immortalis, cum Deastri omnes sint, vel homines morte perituri, vel trunci alio modo [gap: Greek word(s)] . Exclusio itaque haec itidem ad praedicatum pertinet, non subjectum. Quanquam etiam, haec de dominio Christi, ratione officii, oeconomico si explices, nihil erit, quod explanari accuratissime haud possit] ut ita Christus in istis verbis dixerit, non modo patrem esse illum solum verum Deum, ut quidam hoc tantum ex ipsius verbis colligi contendunt, sed ipsum solum, nec videlicet praeterea alium (adeoque non tantum idola et Deos fictitios, sed nec ipsum etiam Jesum Christum, qui insuper, quam vis in cognitione, quae vita aeterna est, cum illo, qui solus est verus Deus, conjungatur, ab eodem tamen ut missus a mittente aperte [note: Ratione personae et officii.] distinguitur; nec etiam Spiritum Sanctum) esse verum Deum. [note: Hujus non meminit, quia in precibus ad Patrem occupatus fuit. Quod tamen, qui nomen Patris essentialiter accipiunt, ne quidem, ut concedant, necesse esse, sed Sp. S. quoque hoc nomine comprehendi, putabunt. Nonubique omnium personarum enumerationem necessariam fuisse, certissimum est. Taceo, nec praeceptorum Christi, nec promissorum simul his verbis plenam descriptionem contineri. At haec quam maxime necessaria esse ad salutem, Sociniani contendunt.] II. ex verbis epistolae ad Ephesios Cap. IV. v. 6. unus Deus et pater omnium: Atque sic praeter illum, qui omnium sit pater, nullum esse Deum: ex quo necessario sequitur, ne ipsum quidem Jesum Christum esse illum Deum. Neque enim Jesus Christus est pater omnium, immo ipse patrem habet, nempe illum, qui est pater omnium, et proinde ille Deus; nec etiam Spiritum Sanctum, qui itidem non est pater omnium. [note: Essentialiter si nomen Patris accipias, tota haec ratiocinatio concidet; si personaliter, Patrem esse illum unum Deum ( [gap: Greek word(s)] distinctissimum) affirmat Christus; de se autem et Sp. S., quod alibi etiam expresse asseritur, idem non h. l. negat.] Neque enim est Jesu Christi pater, nec in sacris litteris

patris nomine appellatur. [note: Appellatur ita, quando aeque ac Pater Jesu Christi, ipsumque adeo Verbum seu [gap: Greek word(s)] cuncta condidisse et conservare dicitur Vt generalem paterni nominis de Deo usum omittamus.] III. ex 1. Cor. VIII. v. 6. ubi inquit Apostolus: Nobis unus est Deus, pater ille, ex quo omnia, et nos in illum. Clarissime enim hinc patet, [note: Imo in his verbis Paulli adhuc luculentior illa oppositio ad Deos [gap: Greek word(s)] , (uti dictum est paullo ante,) quo sensu ita Pater solus ille Deus vocetur, patefacit, et Domini quoque nomen aliorum sententiam de essentiali Patris notione videtur confirmare, ad Regnum quippe Christi oeconomicum et in propitiatione ut acquisita, ita per fidem dispensanda, occupatum, sec. 1. Cor. XV. respiciens.] eum, qui non sit pater ille, ex quo omnia et nos in illum, non esse illum, qui nobis est Deus; quare ne ipse quidem Jesus Christus est noster ille unus Deus, sed filius ipsius, qui ab illo ad nos venerit, Joh. XVI. v. 18. et ab ipso omnia acceperit, [note: Accepit, sed non gratuito, verum per essentiae in generatione comm unicationem ejusdem, quae communi consilio, non secundum imperium, in assumta humana natura, cum qua ea personaliter communicavit, cumprimis annunciavit et dispensavit.] quae nobiscum jam vel communicavit, vel umquam communicaturus est. Matth. XI. v. 27. Joh. III. v. 35. et Cap. XIII. v. 3. Cap. XVII. v. 2. 7. 8. 14. 22. Act. II. v. 33. nec etiam Spiritus Sanctus, qui nec ipse auctor est eorum, quae nobis annunciavit, Joh. XVI. v. 13. et 15. [note: Non ex ingenio Sp. S., quasi propria quaedam ab ipso excogitata, ac commentitia, quemadmodum et Christum a se loqui accusabant et calumniabantur Judaei, ea fore, Christus ait; at hoc ipso eadem, quae et Pater et filius volunt, sentiunt atque judieant, propter esseotiae et consilii unitatem ab ipso esse annuncianda, magis confirmat.] Verissima igitur est propositi argumenti assumtio; qua stante subsistit etiam conclusio, nempe Deum non tantum unum esse essentia, sed etiam persona. [note: Contrarium potius hinc sequi, aut certe, quando Patri summa divinitas pluries attributa legitur, reliquas personas non excludi a nobi ante demonstratum est.] Non patitur III tio diversum illum respectum absolutissima Dei simplicitas, quae nihil aliud est, quam simplicissima ejusdem in se spectati unitas. Quicquid enim absolutissime simplex est, absolutissime etiam unum est. Quod autem absolutissime unum est, nullo modo [note: Absolntis sime unum dici Deum, et ratione personarum et ratione essentiae, nusquam reperio; contrarium autem tres, quibus eadem numero [gap: Greek word(s)] adscribitur, multoties invenio testari Scripturam divinam.] binum aut trinum est. Contradictionem enim involvit, absolutissime esse unum, et ullo modo esse multum. Est autem binum aut trinum multum. Nam ubi duae aut tres unitates sunt, [note: Vnitates tres esse non sequitur, sed tres, quibus unitas illa indivisibilis et haud multiplicabilis divina communis est. Numerus, qui hinc exsurgit, personarum est; unitas essentiae.] ibi numerus est, ubi numerus

est, ibi multitudo est. Numerus enim multitudo est ex unitatibus collecta. Simul ac igitur Deus ullo modo binus aut trinus dicitur statim dicitur multus: [note: Multus (si ita loqui fas est) ratione personarum, non naturae aut essentiae.] Si multus, quomodo unus? Si unus et multus simul, quomodo jam simplicissimus, [note: Simplicitas coinpositionem negat in Deo esse, non personarum pluralitatem, seu multitudinem, si commode ita loqui liceat. Compositum autem ex tribus personis Deum esse, nemo nostratium docet.] aut, quod eodem redit, quomodo simplicissime seu absolutissime unus? Cum omnis, etiam rationis, diversitas, si in re fundata sit, (ut certe diversus iste, quem Theologi docent, respectus in ipso Deo fundatus [note: Vtique: Est enim realio inter personas distinctio, cujus fundamentum relativa oppositio actionibus et proprietatibus personalibus innixa.] esse dicitur) necessario importet multitudinem propterea, quod diversitas esse nequeat, nisi inter plura, [note: Non plura (est namque et manet una eademque numero essentia) sed plures.] et contradictio in adjecto sit, idem qua idem [note: Qua idem: In Deo autem plures sunt, et illi tres distincti personaliter, non diversum quid ratione essentiae ejusdem: quod utrumque scriptura docet.] a seipso esse diversum; Ita me colligo: Quicunque in seipso simplicissime et absolutissime est unus, is nullo modo potest esse multus. At Deus in se simplicissime et absolutissime est unus: [note: Negatur minot: absolutissime enim unum esse Deum et ratione personarum, jam ante ostendimus, falso affirmari. De simplicitate in praeced. annotatione (b) aliquid observatum est, quod si repetas, etiam majorem propositionem laborare naevo deprehendes.] Ergo Deus nullo modo potest esse multus. Porro: Qui nullo modo potest esse multus, is nullo modo potest esse binus aut trinus. At Deus nullo modo potest esse multus. [note: Et hanc minorem falsam esse, jam dictum. Tres enim personae certo sensu vocabuli multae sunt, si ad unam referas. Distinctionem autem personalem, seu personarum, distinctionis, unde plures exsurgunt, aliquem esse modum liquet.] Ergo Deus nullo modo potest esse binus aut trinus. Tandem: Qui nullo modo potest esse binus aut trinus, is nec subsistentiis seu personis potest esse binus aut trinus. At Deus nullo modo potest esse binus aut trinus. [note: Haec quoque ex prioribus falsis profluit falsa propositio, et rejicienda est.] Ergo nec subsistentiis seu personis; id quod erat demonstrandum. Atque haec ad quaesitum secundum. Sequitur tertium.

Ad quod respondeo, me pro puro puto, ut quaesitum loquitur, sophismate habere non posse, quod legitime ex sana ratione video deductum. Verum quidem est, non niti argumentum illud principio aliquo in Scriptura Sacra alicubi aperte tradito, sed solo rationis discursu;

nondum tamen perspicio, quomodo hanc ob causam procedere non possit. Nam si dicant Theologi, rationem nihil praejudicare scripturae; fateor, rem ita se habere, sed et hoc sedulo cavendum arbitror, ne quid pro scriptura habeatur, quod ipsa scriptura nullibi perspicue tradit. Tum vero demum cessat ratio, quando manifesta incipit revolatio: Haec ubi nulla est, ut ego hic nullam esse existimo, nimis credulus aut superstitiosus sit, qui rationis praesidium deserat. Quin immo si, ut ea, quae rationi refragantur, admittamus, ipsius divini Spiritus verbis clarissimis adduci nec passumus nec debemus, quid nobis faciendum putabimus in iis, quae ab hominibus praeter ejusdem spiritus certissima evidentissimaque testimonia contra rationem [note: Mysterium Trinitatis et tradi in Ser. S., utut non his ipsis verborum apicibus, quantum ad rem tamen distincte tribus, ut constat, propositionibus, et contra rationem non esse, quantumvis ejus captum et limites excedat, jam saepe demonstratum est. Male ergo haec, tanquam incerta, immo ut talia, de quibus contraria notissima sint, substernuntur ferocienti adversus Sp. S., qui hanc veritatem testatissimam reddidit, rationi.] proponuntur? Quoties in sacris literis legimus; Deum poenituisse, in furorem exarsisse, contristatum fuisse, descendisse, afcendisse, recessisse, accessisse, et hujusmodi alia quam plurima; quis tamen nostrum est, qui id proprie dictum accipiat? Annon apropria et usitata significatione deflectimus omnes, eam solum ob caussam, quod firmis rationibus simus [note: Rationibus, sed non ex ratione, verum ex revelatione, cum qua sane ratio hactenus conspirat, potissimum desumtis. Quare isthaec exempla ad praesentem controversiam non quadrant.] persuasi, nihil borum in Deum vere et proprie cadere posse? Cur igitur, si in his rationi aliquid damus, idem non facimus in aliis? Sed desino plura hac de re verba facere; cum illi, qui hoc responso solent uti, satis refutent ipsi, quando contra Pontificiorum transsubstantiationem egregie axioma istud philosophicum, quo accidentia absque subjectis esse non posse sancitur, urgere solent, [note: Qui urgent, ut secundarium et subsidiarium urgent. Fundamentum nostrum in doctrina de S. Coena haud aliud ponimus, quam verba institutionis clarissima et sensum propositionum exhibentium, quae, quando res geminae sistuntur, non transsubstantiationem, sed [gap: Greek word(s)] , uti Paullus etiam explicat, designant. Multi certe ex nostris, cum Pontificiis disputantes, hoc argumento philosophico prorsus non utuntur, sed ipsos adversarios mutuis de modo transsubstantiationis, et eo quidem potissimum, qui cum corporis natura conciliandus sit, ambiguis digladiationibus se conficientes, deque ficto hoc mysterio ex ratione mirifice disceptantes aequanimiter spectant.] quicquid tandem ipsi Pontificii de mysterio, quod fingunt, dicant, aut dicendum esse contendant. Qui in hujus argumenti solutione finitatem et infmitatem personae adferunt, nihil

agunt. Non enim argumentum illud ducitur a personae finitate aut infinitate, sed ex ejusdem cum essentia individua intellectu praedita, identitate, [note: De hac identitate supta jam animadvertimus, male eam asseri: cum persona aut suppositum, nec essentia sit, nec subsistentia in casu recto, sed ex utroque aliquid constans. Vnde profecto essentiam infinitam communicari pluribus posse aut non posse suppositis, seu intellectu praeditis personis, rationem non determinare patet, sed, tanquam rem imperviam sibi (quippe quae finita est,) in medio relinquere, et ex revelatione decisionem expectare, constat, aut certe id officium ejus, nisi plus justo sibi arroget, liquet.] quam in infinitis negare non possunt, nisi in his aliam rationem personae esse ostendant. Qui vero tam in finitis quam in infinitis istam personae et essentiae individuae intellectu praeditae identitatem negant, propterea, quod essentia communicabilis sit, persona non sit, contradictionem implicant. Essentiam enim individuam dicunt, et tamen incommunicabilem negant? Quae vero essentia individua est, quae non sit incommunicabilis? Quid enim est individuum, nisi quod indivisibiliter subsistit? Quid vero indivisibiliter subsistit, nist quod incommunicabile est? Annon enim omne divisibile communicabile, et omne communicabile divisibile? Quid enim communicatur nisi quod multiplicatur? quod autem multiplicatur nise quod dividitur. [note: Hoc est, quod negamus, in re infinita necessario consequi. Quam ipsam communicari potius posse et sine divisione, et sine multiplicatione, atque adeo essentiam individuam non esse etiam incommunicabilem, contrarium praesertim testante per revelationem de se ipso Deo, optime sibi ipsi cognito, affirmamus. Ratio autem nunquam, nisi a finitis rebus argumento insulse ducto, communicationem talis naturae fieri haud posse, evincet. Ac proinde, quicquid est hujus argumenti, sophisma est, et [gap: Greek word(s)] , sophistico disputandi genere multo putidior.] Ad quartum quid respondere possim, iam credo constat. Si enim plures in divina essentia personas agnoscere nequeo, ipsum vero Domini nostri Jesu Christi patrem cum Christo homine personaliter unitum dicere nefas duco: Consequens est, ut, quidquid Symbola ista oecumenica, quae vocant, de unione duarum in Christo naturarum personali dicant et definiant, extra et praeter sacras literas fieri, hactenus quidem statuam. Et sane si unquam miranda isthaec unio contigisset, seu quod idem est, si unquam Deus ille aeternus, ille Jehova homo factus fuisset, impendio mirum est, nusquam apertis verbis [note: Quid igitur est, apertis verbis extare in S. literis? Haeccine postulant Sociniani: Deus est incarnatus; aut Deus est homo factus etc. Iniqui sunt, si Deo hoc mysterium enuncianti verba ipsa praescribere et quasi annumerare velint, et gnaviter impudentes. Nonne idem prorsus sonant verba: [gap: Greek word(s)] , aut: Deus est manifestatus in carne. His ergo acquiescant, neque ad detorquenda ea in alienum sensum operam omnem studiumque contra conscientiam, vel ob solam rationem itidem re calcitrandam, conserant.] in sacris literis id extare scriptum; praesertim cum ab omni ratione illud abhorreat. Si enim alia, quae paullo creditu difficilia sunt, ut sunt, coeli terraeque creatio, divina humanarum rerum absoluta Dei cura, mortuorum resurrectio, vita aeterna hominibus Christo fidentibus danda, et hujusmodi quaedam alia, vel etiam aliquanto leviora, quae

nos vel credere necesse sit, vel saltem expediat, in sacris oraculis tam sunt clara, tam perspicua, tamque crebro repetita, quid futurum fuisse censendum est, in exprimendo mysterio tanto, [note: Immo vero illud quoque non minori perspicuitate verborum patefactum est. Quod si non vident id Sociniani, aut nolunt perspicere, ipsimet velum, non Mosis, uti Judaei solent, sed Aristotelis, sibi imponentes, h. e. cum ratione, hisce dijudicandis impari, male consultantes, in caussa sunt: Quae praejudicia solicite [gap: Greek word(s)] , ut faciant [gap: Greek word(s)] , corroborat.] quod non modo rationi penitus adversatur, sed et ad salutem consequendam prorsus necessarium tum ipsi Theologi confitentur, tum ratione manifesta probatur. Fieri enim non potuisset, ut in salutis nostrae mysterio aeternus ipse et immortalis Deus omnium creator et Dominus se eo usque demisisset, et humanas calamitates et mortem ipsam, eamque acerbissimam sentire voluisset, nisi in hac via nos servare destinasset, et propterea id non scire debere omnino constituisset; ut et illi debitas gratias de tam admirabili benignitate ageremus, et viam salutis nostrae certam tenere possemus. At vero tantum abest, ut stupenda haec Dei demissio a sacris auctoribus identidem nobis aperte praedicata fuerit, ut ne uno quidem loco obscure [note: Audax assertum!] saltem significata deprehendatur. Quo fit, ut ejus assertores non claris divinarum literarum testimoniis, immo ne testimoniis quidem ullis, sed potius variis consecutionibus sententiam suam astruere conentur. [note: Contraria, quae paullo ante citavimus, loca luculentissime demonstrant. Quibus alia plura facile, si opus esset, adjici possent] Describunt Matthaeus et Lucas, praesertim vero Lucas exacte admodum nativitatem D. N. Jesu Christi. At Matthaeus cum illa verba praemisisset: Jesu vero nativitas talis erat; nihil antiquius vel excellentius, quod ad vitam adtinet, de eo narrat, quam Mariam ejus matrem, priusquam ipsa et Josephus, vir ejus, convenissent, inventam esse gravidame Spiritu Sancto. Lucas autem, qui paullo altius rem repetit, et diligentissime in ea versatur, initium hujus nativitatis et ortus sumit ab eadem Spiritus Sancti virtute, dicente apud eum Gabriele: Spiritus Sanctus superveniet in te etc. Certe, si usquam aliquid clare de Deo homine facto, qui Christus Jesus sit, dictum fuisset, id in his duobus locis scriptum legeretur, ubi expresse

ea de re agitur, in qua et per quam hoc plus quam divinum mysterium peractum fuisse volunt, hoc est, de ipsa Jesu Christi conceptione in utero virginis. [note: Falsum est, Lucam nihil hac de [gap: Greek word(s)] Filii Dei unigeniti commemorasse, quem et Angeli, annunciantis conceptum Christi humanum, verba Cap. I. 35. huc spectantia, et chori numerosissimi Angelici nativitatem Cap. II. 11. depraedicantis, Filii item ad Patris sui domum, in qua esse se oporteat, provocantis asserta, dedita opera, cum aliis non dissimilibus, recitasse, inque ipsa genealogia tandem eum Filium Dei ad extremum nominasse Cap. III. quis nescit? Quod autem neque Matthaeus isthaec distinctius explicarit, neque Lucas ex professo divinitatem illam Christi fusius explanarit, scopus utriusque, inprimis vero Matthaei, in caussa fuit, quem, ex familia Davidis natum esse Jesum Nazarenum Regem Judaeorum, commonstrare potissimum voluisse, indicio est perquam luculento, quod eandem veritatem, Judaeis ob oculos ponendam, ex adoptionis jure, et cum Patre non naturali etiam, sed legitimo nexuque logali, ejus non tam genus, quam cognationem deduxit. Sufficit ergo a Sp. S. hoc mysterium, ubiubi placuit, revelatum esse. Nativitati certe in tempore et Christi hominis ex homine necessario id omne (utut, commode fieri potuisse, non negemus, et factum quoque esse a Luca, ostenderimus,) adjiciendum fuisse, quicquid ad divinitatem Christi quoquo modo pertinet, praesertim verbis a Socinianis praescriptis, nondum assequimur.] Etenim quemadmodum de admirabili hac divina operatione totius naturae limitis exsuperante aperta fit mentio: ita de hypostatica illa, quam vocant, Dei cum carne unione meminisse debuerant Evangelistae, [note: Si Evangelistas nominat, cur Johannem Cap. I. 13. non inspexit?] idque adeo diserte, ut nec quisquam in futurum de ea ambigere posset, et Jesu Christi nativitas, ad quam peragendam unio haec tanquam formalis et praecipua causa concurrisse creditur, imperfecte [note: Quasi vero imperfecte doceat, qui non simul omnia tradit. Sufficit, aut ipsum alibi, aut [gap: Greek word(s)] tradidisse perspicue.] prorsus ab ipsis tradita non videretur. Alioqui vel unicam salutis nostrae viam nobis invidisse, vel tanti mysterii ignaros se fuisse ipsimet declarassent. Vtrumque autem cum longe absurdissimum sit, intelligi facile potest, nusquam hujusce rei apertam in sacris literis mentionem [note: Si negasse satis est, quae via ad veritatem investigandam per hominum petulantiam supererit?] factam esse. Nec valet, quod quidam dicunt, partem hanc ab aliis omissam post aliquot annos demum Johannem, quasi Jesu Christi historiam supplentem, addidisse. [note: Negamus, alios hanc partem doctrinae omisisse. Johannem autem, quando dilucidius eam expressisse affirmamus, et coeteros, et hunc Evangelistam scopo suo congruenter scripsisse, praesertim contra haereticos, divinitatem. J. C. jam tunc improbe et aperte oppugnantes, recte defendimus.] Absurdum enim est, viros istos praestantissimos, quorum unus ex duodecim Apostolorum numero fuit, alii vero, Lucam intellige et

Marcum, quorum hic prorsus de nativitate tacet, [note: Ergone Marcus etiam imperfecte Evangelium suum scripsit? Immo satis bene pro ratione finis propositi, miraculis potissimum brevi compendio percensendis destinati.] Petro et Paullo dictantibus seu approbantibus id fecisse dicuntur, filii Dei salutarem historiam conscribere aggressos, et eam partem intactam reliquisse, sine qua nihil verae salutis inde ad nos manare possit, idque, quod totius historiae tanquam caput et fundamentum est, silentio [note: Inutiles has repetitiones tanto minus discutiemus operose, quanto diligentius tota haec objectio in ipso colloquio ventilata atque diluta est solidissime, ut victas tandem etiam Vogelius manus dederit.] praeteriisse. At quartus, si omnino supplevisse credendus est, nullum debuerat in ea re dubitationi [note: Neque etiam dubitandi locus revera cuiquam relictus est, nisi Socinianis, quibus adversus solem loqui honorificum videtur, omniaque vel manifestissima Scripturae testimonia [gap: Greek word(s)] in dubium adducere solemne est.] locum relinquere; id vero non modo non fecit, sed quam plurima in sua historia recensuit, quae contrariam sententiam confirmare creduntur. [note: At quibus? Illis forte, qui bumana Christi cum divinis confundunt, aut statum exinanitionis ejusque rationes haud intelligunt, vel oeconomiam denique Christianam salutis nostrae, ad Socraticae scholae disciplinam legesque, diluta duntaxat paullo studiosius Philosophia morali, revocant.] Mirum vero est, etiam in Actis Apostolorum a Luca conscriptis, in quibus tot tantaeque occasiones hujus rei offeruntur, immo potius rem edisserendi necessitates deprehenduntur, nihil tale non modo reperiri, sed contrarium saepius doceri et inculcari. Legantur Conciones Petri Act. II. 3. 4. 5. 10. 15. Paulli Cap. XVII. 26. Imprimis vero consideretur illa Paulli Act. XVII. Nulla enim unquam commodior occasio hujusce admirabilis et penitus abstrusae Theanthropopoeiae patefaciendae data [note: Neque Petri illa concio id necessario requirebat, quia Judaeis ante omnia, Jesum illum crucifixum verum esse Messiam, eumque necandum et resuscitandum, ut pro nobis satisfaceret, demonstrandum erat; Neque Paullus id primario agebat, cujus labor ad idololatriam stultitiae revincendam tendebat: unde neuter porro ad caetera mysteria progredi, et prudenti ordine ea tradere deinceps neglexit. Neque enim in una concione simul tradi cuncta poterant, pluraque etiam sacro tinctis lavacro, uti symboli compendium docet, instillanda, antequam initiarentur, servabantur.] alicui fuit, quam ea, quam Paullus ipse ad praedicandum Evangelium Athenis arripuit, ignoti videlicet Dei, cui ara in ea civitate dicata extabat, declaratio. [note: Ecqui vero potuit de Christianae religionis vel primis principiis aut rudimentis, quae summatim etiam tandem proposuit Apostolus, disseri, nisi stolidissime ante Deorum commentitiorum cultu destructo, et ignoti Dei, Creatoris coeli et terrae, contra genuina ex naturali Theologia, eidemque convenienter primum tum, et ex revelatione, descriptione data?] Atqui tantum abest, ut ignotum illum Deum, quem ille ibi

creatorem coeli et terrae, unicum illum Jehovam ostendit, Christum dicat, [note: Ratio in promtu est. De Dei essentia prius agendum erat. In hanc enim impegerant putide Deorum manufactorum cultores.] ut potius hunc ab illo, quod ad naturam et substantiam attinet, adeo separet et sejungat, ut Jesum ipsum non nisi virum appellaverit, ab illo Deo e mortuis excitatum, et mundi judicem decretum et declaratum. [note: Tantum videlicet ad prima tyrocinia Christianismi, ne gravioribus offenderentur mysteriis, imposterum quoque subjiciendis, sufficere censebat Paullus, ad Magistri exemplum docens, qui nec ipse alia Apostolis suis, quam quae portare hactenus poterant, exponebat dilucidius, caetera in futurum tempus sensim tradenda, quo et minus obstaculorum objectum iri praevidebat, rejiciens. Joh. XVI. 12.] Et tamen is est Paullus, qui ab ipso Jesu nominatim ad hoc delectus fuerat, ut portaret nomen suum [note: Ordine prudenti explicandum: quod ab eo quoque factum esse, et conciones primae, et secundae instructiones, cum epistolis, addocent.] coram gentibus et filiis Israel. Act. IX. v. 15. Quid, quod idem Apostolus, et alii tam saepe, tam praeclare, in epistolis suis Dei in hominum genus admirabilem charitatem benignitatemque commendant, et praedicant in Jesu Christo exhibitam et patefactam, neque tamen verbum ullum apponunt, de ipso Deo hac ratione propter salutem nostram homine facto? [note: Novum temeritatis specimen, cui epistolae Paullinae e diametro repugnant; prout ipse postea in oratione sua noster professus est, et in colloquio etiam locus 1. Tim. III. 16. diligentissime examinatus vindicatusque edocere potest.] Quod certe praecipuum et praestantissimum tantae bonitatis argumentum et opus fuisset, nec sine piaculo ab illis in ea explicanda potuisset praetermitti. Videatur Rom. V. VIII. 2. Cor. V. Ephes. II. Coloss. I. 1. Tim. II. 2. Tim. I. Tit. II. 3. 1 Pet. I. 2. 3. 2 Pet. I. 1 Joh. III. IV. [note: Probetur, quicquid de Christo doceri potuit, id ubique plene, et qua singulas partes cumulatim, una, h. e. una propositione vel periodo ex prosesso et quasi catechetice, exponi, et vel centies pari modo ita reperi, atque inculcari debuisse. Scriptura scrutantibus et [gap: Greek word(s)] , eamque comparantibus, justamque ad analogiam fidei contendentibus, data est.]

Non sophisticum, sed admodum probabile puto argumentum quaesito quinto propositum, ex eo, quod per rerum naturam fieri nequeat, ut ulla substantia completa seu perfecta propria sua subsistentia careat, cum ipsum substantiae esse consistat in eo, quod per se subsistat. [note: Falsum: Subsistentia enim modus est incommunicabiliter existendi etc. et substantiae adjunctum.] At vero quis est, qui ullam naturam intelligentem substantiam completam seu perfectam esse neget? [note: Mitto, quae de anima humana rationali seu mente nostra moneri possunt ac solent, et, nihil hinc aliud effici, quam substantiam unamquamque perfectum suum esse habere, animadverti volo. De subsistentia, jam dictum est, aliter judicium ferri oportere.] Nulla igitur natura intelligens

propria sua carebit subsistentia. [note: At anima nostra ea caret, quae tamen sine dubio substantia est intelligens, utpote quae totius suppositi humani [gap: Greek word(s)] subsistit.] Hoc probato, jam non video, quod argumento proposito desit. Vbi enim duae sunt naturae intelligentes, ibi duae sunt perfectae substantiae. [note: Neque haec vera sunt, si substantiae vox pro subsistentia accipiatur. Quia modus, [gap: Greek word(s)] inquam [gap: Greek word(s)] , a natura, ea tamen incolumi, abesse potest.] At in Christo, si credimus Theologis, sunt duae naturae intelligentes. Ergo in Christo, juxta Theologos, erunt duae perfectae substantiae. Porro ubi duae sunt substantiae, ibi duae sunt subsistentiae. Sic hoc jam habeo, quod argumentum contendit, nempe duas in Christo fore personas, cum subsistentia in natura intelligente nihil aliud sit quam persona. [note: Immo potius subfistentia est modus, quo persona, quae ex essentia rationali et subsistentia conflatur, incommunicabiliter subsistit.] Nihil, quod sciam, hic Theologi respondent aliud, quam quod praemissas quidem concedant, conclusionem vero negent, idque ob magnitudinem mysterii, quod sub rationis judicium non cadat. At vero, quod paullo superius reponebam ad responsum quoddam simile, idem et hic reponere, quaeso, mihi liceat. Ostendant illi mysterium suum [note: Et ostensum est creberrime, et ab ipso tandem Vogelio agnitum.] ex sacro Dei verbo, et tum forte aliquid obtinebunt. At, inquam, manifestum est, humanam Christi naturam personam esse non posse, cum nunquam a [gap: Greek word(s)] separatim, sed in [gap: Greek word(s)] subsistat. [note: Quid inde? Nisi quod humanam Christi naturam [gap: Greek word(s)] , non [gap: Greek word(s)] aut [gap: Greek word(s)] esse patet. Illud vero quis in homine sine exemplo, et ab utraque natura, ac personae simul unitate indivisa, descripto miretur; nisi qui, in Christi persona nullum [gap: Greek word(s)] mysterium agnoscendo, Paullo, hoc affirmanti, obloqui non verecundetur?] Monstretur ergo locus, ostendatur litera, quin, addam etiam, nectatur firma ex sacris literis consequentia. Christum enim perfectum hominem credo, eumque humana sua personalitate non privo, quam diu verum erit, perfectum hominem perfectam esse substantiam, et perfectam substantiam propriam suam habere fubsistentiam. [note: Non propria necessaria est, sed aliqua, etiam communicata; praesertim in tam arcta unione, ubi veritas haec: Tu Fili Dei es silius hominis, aut contra: Tu fili hominis es filius Dei, inconcussa non solum, sed etiam petra et immobile fundamentum Ecclesiae est, Christo ipso id pronunciante, et Paullo insuper de mysterio, quod subsit, [gap: Greek word(s)] magno testante 1. Tim. III. 13. qui et ipse pro [gap: Greek word(s)] veritatis habuit.] Si vero omnino hic sit agnoscendum aliquod mysterium, quaeram ex Theologis, cur non potius divinam

naturam personam esse negent, quam humanam. Dicere non audebunt, divinam naturam unquam separatim ab humana subsistere. Quod enim semel assumsit [gap: Greek word(s)] , nunquam deponit, ut Patres jam olim tradiderunt, sed inquiunt; humana natura sustentatur a divina, non contra divina ab humana. Vnde vero hoc? certe non ex scriptura, [note: Immo vel maxime ex Scriptura, in qua nusquam, carnem [gap: Greek word(s)] esse factum, sed contra; nec filium Dei assumtum, sed assumsisse humanam naturam Ebr. II., dicitur. Assumentis autem est dare, ei praesertim naturae, quae sola perfici potest.] sed ex ratione, quae absurdum esse docet, creatorem sustentaria creatura. Vbi igitur jam mysterium? Sed esto: sustentetur humana natura a divina: An propterea cessabit illa esse persona? Quae intelligens natura est, quae non sustentetur a Deo: eritne proinde omnis personalitas e mundo sublata? Nihil minus. Sed longe aliam rationem esse respondent sustentationis generalis, quam alterius istius specialioris, immo plane singularis. Sit sane, quid tum? nisi doceant ex scriptura, sustentationem hanc ejusmodi esse, ut necessario personalitatem tollat, nihil ad tutandum mysterium suum dicunt, quod cur non in duarum personarum in unam coalitione ponant, docere non possunt, nisi iterum ad judicium rationis confugiant, secundum quod [note: Nequaquam. Sed assertis scripturae nitimur, in quibus propositiones, ut vocantur, personales, v. g. Filius Dei est filius hominis, et contra, diversis licet verbis, hinc inde ita occurrunt, ut non tantum unus idemque dicatur, expressis etiam verbis, idem, qui utramque habet naturam, sed etiam idiomata promiscue, tam divina quam humana, de eodem enuncientur. [gap: Greek word(s)] etc. saepe dicitur. Christum praeterea novit scriptura, non Christos, neque unquam de eo, quem eundem modo secundum carnem, modo sec. Spiritum, id est, divinam naturam, in eadem oratione creberrime describit, ut pluribus loquitur.] ejusmodi coalitionem fieri non posse, asserant: unde tandem apparebit, hoc, quod mysterium illi vocant, ex sacris literis non esse deductum. Aggredior quaesitum sextum, cui quam vis satisfactum sit in responso ad quaesitum secundum, paucis tamen locum illum ex 1. Cor. VIII. v. 6. resumam, ex quo hujusmodi conclusionem propono: Ille unus Deus est pater, ex quo omnia, et nos in illum. Jesus Christus non est Pater ille, ex quo omnia, et nos in illum. Ergo JEsus Christus non est ille unus Deus. [note: Manifestum sophisma, vitio etiam, qua formam, in secunda figura laborans. Quodsi autem Majori seu Propositioni, ut Vogelius appellat, quae universalis esse, aut eidem aequivalere debet, signum illud: Quisquis est unus ille Deus, est pater etc. addas, falsam eam esse, atque hinc, cur conclusio falsa inferatur, clarissime etiam apparebit.] Propositionem habent ipsa Apostoli verba, [note: Immo non habent. Quanquam enim, Patrem esse unum illum Deum, affirmet Apostolus, non tamen, solum Patrem eum esse, aut quisquis sit unus ille Deus, esse Patrem et non alium, inquit. Adde nequidem omnes concedere de Patris persona h. l. sermonem esse; cum non obscura Dei essentialiter spectati, a quo omnia, et Christi, ut Mediatoris ac Propitiatoris, per quem omnia Deo scil. conciliata sint, judicia in ipsis formulis oppositis additisque deprehendantur.] quae definiunt, quis sit ille unus Christianorum Deus,

nempe pater ille, ex quo omnia, et nos in illum. Assumptio probatur etiam ex eo, quod idem Apostolus Jesum Christum ut unum Dominum aperta descriptione ab illo uno Deo distinguat, quae descriptio in eo consistit, quod ipse sit is, per quem omnia, et nos per illum. Communis Theologorum ad hanc conclusionem responsio haec est, quod verba Apostoli: Vnus nobis est Deus, definitive accipi non possint, ac si nemo alius esset ille noster Deus, nisi solus pater ille: Sed ita ea accipienda esse, ac si dictum esset, patrem illum, ex quo omnia et nos in illum, esse illum unum nostrum Deum; id quod ex eo constet, quod alioqui secuturum esset, quod pater non esset noster Dominus, sed Jesus Christus tantum. Verum haec responsio difficultatem non tollit. Verba enim Apostoli sunt clarissima, et manifestam vim ipsis inferunt, qui ea invertunt, hoc est, qui ex praedicato subjectum, et ex subjecto praedicatum faciunt. Ratio vero, qua responsio nititur, locum non habet. Neque enim absurdum est, quod Theologi pro absurdo habent. Est quidem pater ille noster Dominus, sed non tamen ille Deus, qui hoc in loco ab Apostolo intelligitur, ille nempe, qui ab illo uno Deo contra distinguitur. [note: Hinc vero aliter Christum sec. officium [gap: Greek word(s)] h. l. considerari; patris autem vocem vel essentialiter accipi, vel sec oeconomiam [gap: Greek word(s)] patrem spectati, non autem ad personarum distinctionem, qua naturam, respici quidam non male colligunt.] Est enim Deus ille is, per quem omnia, et in quem nos, quod de patre hoc sensu dici nequit, quippe qui est is, ex quo omnia, et in quem nos. Tametsi autem de ipso quoque patre dicitur, quod per ipsum sint omnia; Rom. IX. v. 31. Hebr. II. v. 10. hinc tamen nondum aequalitas patris et Jesu Christi constituitur, cum longe alio sensu id dicatur de patre, quam de Jesu Christo; nunquam siquidem per patrem dicuntur omnia, ita ut per ipsum aliquis omnia aut saltem aliquid fecerit, quanquam id de Jesu Christo dicitur Eph. III. v. 9. Et Heb. I. v. 2. unde etiam manifesta est hoc loco particularum, Ex et Per, itemque In et Per oppositio, quae satis indicat: Patrem illum esse non tantum initium, sed etiam finem nostrae felicitatis, Filium vero causam mediam, per quam ad felicitatem tantum adducimur, non tamen finem ipsum, quod evidentissimum est ex 1 Cor. XV. v. 28. ubi filius dicitur traditurus regnum patri, ut Deus (nempe is, cui regnum

tradet,) sit omnia in omnibus. Adde, quod etiam eam ob caussam dici possit, [note: Bene: At vel ex hoc solo loco, qui caeterorum omnium ante citatorum clavis esse potest, patet, non definite de personarum distinctione hic sermonem esse, qua, ut Sociniani putant, alia Deus sit, alia non sit; Sed de oeconomia, qua ad nostram salutem instaurandam filius Dei propitiatoris munere fungitur, quoniam tandem Deus omnia in omnibus, non per fidem amplius in Christum, sed immediate, sublata videlicet oeconomia illa [gap: Greek word(s)] , regnoque gratiae seu mediatorio eidem innixo, dicitur suturus. Inde enim genuina ratio, cur a Patre omnia, et per filium cuncta esse dicantur, atque huic Domini dignitas, illi, tanquam Judici, unius Dei majestas adscribatur, caeterae personae autem ab illa essentiali communione non excludantur, reddi potest.] Patrem non esse illum nostrum Dominum, quod ipse nunquam ad dextram illius unius Dei sedere est jussus: quod nunquam ab illo uno Deo sit Dominus et Christus factus; quod nunquam nomine super omne nomen sit donatus: quae omnia tamen de Jesu Christo testatur scriptura Ps. CX. v. 10. Act. II. v. 33. 34. 35. 36. Eph. I. v. 20. 21. 1 Cor. XV. v. 27. Heb. II. v. 8. quae omnia loca tantum non clamant Jesum Christum non esse illum unum Deum. [note: Ratione officii. Sic enim inter Deum et homines [gap: Greek word(s)] est. Tametsi hujus officii administrandi respectu non possit non illa natura divina conjunctim cum humana ad communia [gap: Greek word(s)] perficienda substerni.] Ille enim unus Deus quomodo ab alio possit Christus et Dominus constitui? et quomodo ad alterius dextram collocari? quomodo ab alio exaltari? quomodo ab alio ulla re donari? Annon ille Deus est a seipso Rex regum. Dominus dominantium, 1 ad Tim. VI. v. 15. altissimus, Luc. II. v. 35. At omnia isthaec, ut modo dictum, scriptura de Jesu Christo docet. [note: Haec utique docet Scriptura, sed uti partim ad statum exinanitionis liberum et exaltationis in respectu ad humanam naturam referenda sunt, ita eandem sapientem Dei Trinunius oeconomiam, liberrime sapientissimeque ita constitutum communi divinitatis consilio, complectuntur et substruunt.] Quomodo igitur Jesus Christus erit ille unus Deus? Hic nodus non ita facile solvitur, distinctione duarum in Christo naturarum, [note: At solvitur oeconomia illa divinitus sapienter disposita, interque personas pari dignitate divinas, ita uti cujusque etiam origini conveniebat, partita.] quam plerique adhibent etiam in multis locis aliis, ut, cum ille Deus Christi Deus dicitur Matth. XXVII. v. 46. Joh. XX. v. 17. Eph. I. v. 17. Heb. I. v. 9. Apoc. III. v. 12. Mich. V. v. 4. caput Christi 1 Cor. IX. v. 13. major Christo Joh. XIV. v. 28. Manifeste enim id, quod in principio, distinctio ista petit: quippe quae divinam in Christo naturam praesupponat, ad quam negandam omnes isti loci adducuntur, et videtur distinctio haec non absimilis illi Pontificiorum, qua in disputatione de sacrificio distinguere

solent inter sacrificium cruentum et incruentum, [note: Magna est inter hanc nostram de Christi gemina natura distinctionem et immanis paene dixerim differentia, si cum ea, qua sacrificium ex mente Pontificiorum in cruentum atque incruentum dispescitur, contendatur. Incruentum enim sacrificium proprie dictum et piaculare tota scriptura nescit; divinam naturam Jesu Christi (de humana namque res expedita est,) non item. Duo ergo cum faciunt idem, non est idem.] cum tamen ipsum Missae sacrificium plane unum idemque sit, cum altero distinctionis illius membro, nempe cum sacrificio in cruento, ut ita distinctio haec illud ipsum sumat, de quo adhuc controvertitur. Nec refert, quod quidam dicunt, se ex distinctione ista respondere, non vero argumentari, ideoque principii petitionem sibi impingi non posse. [note: Et tanto quidem minus, quo clarius est ex scriptis et disputationibus Socinianorum, eos in oppugnandis potius thesibus nostris occupatos esse, quam adstruendis suis. Vbi vel vulgares disputandi leges distinctione opponentibus occurrere licere ex ipsa thesi integra petita, si a controversiae statu praesertim aberrent tela, notum est, et probationem a respondente postulare velle, inter inconvenientes petitiones in tali certamine refertur.] Omnis siquidem responsio ad syllogismum tandem si non affitmativum, saltem negativum, deducitur, qui simul ac falsa aliqua, aut controversa, hypothesi nititur, falsus erit aut controversus, seu id, quod in principio, petens: Sed videntur hoc vitium quidam animadvertere, ideoque in simplici distinctione non acquiescunt, sed ad ejus quoque probationem descendunt, quam, praesupposita humana natura, vel maxime inde desumunt, quod Jesus Christus toties in scripturis dicatur Dei filius, quod fieri non posse contendunt, [note: Proprie accepto vocabulo, a qua notione propria tanto minus sibi discedendum esse, nostri haud injuria arbitrantur, quod idem silius unigenitus et proprius [gap: Greek word(s)] Patris dicatur. Proprie autem patrem in generatione univoca, ut vocant, sui simile, et ejusdem, vel specie saltim, naturae gignere tralatitium, hoc est, ab omnibus in confesso positum recte credunt.] nisi ex substantia Dei genitus esset, atque sic cum patre eandem, hoc est divinam naturam haberet. Cum autem nimis manifestum sit probationis hujus vitium, propterea quod omnes etiam fideles sint filii Dei, et quidem ex Deo nati seu a Deo generati, Joh. I. v. 12. 13. Jac. I. v. 18. 1. Joh. III. v. 9. 10. aliisque locis compluribus, nec tamen hinc sequitur, eos ex substantia Dei natos esse, aut eandem cum Deo naturam habere; confugiunt ad illa loca, in quibus ipse Christus Filius Dei unigenitus [note: Adoptivi enim per gratiam regenerationis innumeri sunt Dei filii.] (Joh. I. v. 14. 18. cap. III. v. 16. 18. 1. Joh. IV. v. 9.) et proprius (Rom. VIII. v. 32.) dicitur, et ibi maximum causae suae praesidium paratum existimant. Verum

non tantum praesidii hic esse, quantum illi putant, constare videtur ex 1. cap. Epist. ad Heb. v. 5. ubi ad probandam propriissimam illam et singularissimam Christi filiationem adducitur classicus ille locus ex Psalm. II. v. 7. Filius meus es tu, ego hodie genui te: qui tamen locus Act. XIII. v. 33. a Paullo ad Christi resurrectionem refertur, et in eadem epistola ad Hebraeos cap. V. v. 5. ad Christi sacerdotium sempiternum, ad quod Deus illum vocavit, quam appositissime accommodatur. [note: Si accommodatur eo, alius ergo sensus erit litteralis. Quis autem quaeso, nisi generutionis proprie dictae et quidem ab aeterno ex substantia Patris? Sed neque accommodatione hac ficta opus est, quae nusquam in citatione dictorum V. T. in N. T. sed [gap: Greek word(s)] impleri etc. locum habet: quoniam in utroque horum locorum neque Act. XIII. resuscitatio ex Psalmo cit. probatur, neque ad Hebr. V. sacerdotium Christi, verum personam eandem esse, quae et sacerdos et resuscitata sit, quam filium quoque suum David l. c. appellet, ostenditur, uti verba ipsa et formulae, quibus Script. sacri usi sunt, in hujus dicti applicatione docent. Singulatim Act. XIII. non de resuscitatione, quae seq. comm 34. sq. demum demonstratur et explicatur, sed de excitatione h. e. missione filii in carnem ad Ecclesiam et redimendam et colligendam, coll. com. 23., agitur, et prima tantum verba Psalmi IIdi allegantur, more Paulli, utut potior adbuc nervus probandi in sequentibus, quae compendii gratia reticuit et noluit integra repetere Paullus, reperiatur. Aliud igitur si Apostolus hoc loco adducto demonstrare voluit de Persona illa a Patre inissa, quam Sacerdotem quoque constituit et resuscitavit, ipsum sane Sacerdotium atque Resuscitationem ex mortuis verba hujus Psalmi non denotare, et generationem filii Dei salvam esse, liquet.]

Ad VII. Respondeo. Nisi velimus duos Filios Dei statuere, quorum unus quidem ante conceptionem et partum Mariae virginis extiterit, alter vero post conceptionem et partum ejusdem esse coeperit, non video, quid desit huic, [note: Hoc deest, quod ex duabus naturis, quarum altera (divina) jam ante extitit, et altera (humana) initium in Maria virgine per supernaturalem Sp. S. op eratinem habuit, duo Filii confinguntur; cum unum filium, ex duabus naturis constantem, hinc potius, eum, qui ita natus est, fuisse concludendum sit.] quod quaesito septimo habetur, argumento; praesertim si concedatur, ipsum Dei filium conceptum et natum, quod concedendum esse non modo ratio, quae actiones et passiones suppositis tribuendas esse suadet, [note: Est filius Dei utique conceptus, sed non ut filius Dei et sec. eam naturam, qua Dei est filius. Vnitas personae ergo duabus naturis constantis, altera assumente [gap: Greek word(s)] , altera assumta, non jubet negare, filium Dei esse natum, sed ex doctrina de communicatione idiomatum, e personali unione et communione profluente, recte et dextre explicare. Quam etiam ob rem Angelus, nasciturum filium Dei vocari, h. e. stylo Hebraeorum esse, inquit.] sed etiam ipse Angelus ad Mariam missus, qui illud ipsum, quod ex virgine nasciturum erat, Filium Dei vocatum iri, testatur apud Lucam c. I. v. 32. et 35. qui eidem etiam

talia d. l. tribuit, quae non possunt non toti personae competere. [note: Toti personae, sed non formaliter secundum totum ejus. Neque enim alia persona est, quam haec ipsa [gap: Greek word(s)] ; ipsa vero nativitas non quoad utramque naturam ei tribuenda est, sed tantum humanam, cujus [gap: Greek word(s)] nasci idioma est.] Nec refert, quod iterum excipiunt Theologi, hoc argumentum ex sola ratione deductum esse, (quod aliquatenus falsum esse, quilibet allegata angeli verba considerans deprehendit) nec perinde militare posse contra scripturam, quae Christi aeternitatem doceat. Quicquid enim illi dicant, ego tamen hactenus nullum scripturae locum invenire potui, qui aeternitatem istam apodictice demonstraret, [note: Satis eam demonstrant Psalmus II. Michae Cap. V. Joh. XVII. Ebr. I. 4. sqq. et alia; tametsi Prov. VIII. 22. tantisper omittamus.] quod ostendere non esset difficile, nisi nimis me vobis, viri Nobilissimi et et Amplisfimi, molestum viderem. Obiter saltem monebo, locum Esaiae IX. v. 6. de patre aeternitatis, de aeternitate a posteriori sive de futuris seculis accipi a LXX. Interpret. Hieronymo, Chaldaeo Paraphraste, (qui reddidit, Vir permanens in aeternum) Luthero, Calvino, Melanchthone, Vatablo Tremellio, Junio, Pellicano; Vaticinium vero Micheae (cap. V.) non necessario de aeterna aliqua generatione intelligendum esse propter vocem [gap: Hebrew word(s)] , quod nusquam aeternitatem absolutam notat, aut mentionem dierum seculi, quia alibi quoque, nempe Es. LXIII. v. 9. et 11. et Malach. III. v. 4. dies non absolute aeternos, sed antiquos notant, etiam verbum [gap: Hebrew word(s)] , quae futuri temporis est, et ad egressum, qui notione plurali [gap: Hebrew word(s)] significatur, respectum habet, evincit; [note: Res omnis ad particulam Hebr. [gap: Hebrew word(s)] praefixam redit, quam si reddas a, ut vulgo fit, sed male, probare fortassis parum, aut non nisi existentiam inde a mundo condito, dixeris; Sed si vertas, uti vertenda est, ante initium (absolute scil. rerum omnium) ante dies hujus mundi, et temporis, cum mundo inchoati, manifesta erit aeternitatis, quae sola ante hunc mundum fuit, descriptio, coll. Es. XLIII. 13. ubi Dei aeternitas hac ipsa formula Mijjom legitur expressa. Caetera, cum futurum h. l. ad nativitatem humanam prospicere constet, et quae sunt hujus similia, responsione non digna sunt, quia a nobis ad aeternam gener ationem confirmandam non adhibentur. Ad pluralem vero Mozaoth quod attinet, tantum abest, ut ex eo nomine verboque Jeze collatis ea obscuretur, ut potius, quia generatio cum generatione, eodem vocabulo [gap: Greek word(s)] applicato, comparatur, illam humanam futuram ab alia, ante dies mundi jam facta, distinguendam osse, et hanc aeternam fuisse, magispateat.] Denique verba Christi, Joh. VIII. v. 58. non necessario ante Abrahamum Salvatoris existentiam importare facile advertet, qui modo alio, quam vulgo solent, ea verti posse, immo debere, ex vigraeci sermonis intelliget. [note: Discussa haec esse supra in Refutatione Smalciani scripti cum meminerimus, non opus est, cur in hac graeci sermonis indoli minime convenienti detorsione et calumnia verborum moremur. Quorsum enim Vogelius digitum intenderit, jam cognitum est.]

De conditione, seu qualitate corporis Christi, nunc in gloria constituti, ita judico, ut me scriptura jubet. Ea vero ipsi Christo jam non animale quod caro est, et absque sanguine esse nequit, (anima enim carnis in sanguine est, Lev. XVII. v. 1.) sed spirituale corpus tribuit, immo eundem in spiritum vivificum factum [note: Non de Christi corpore resuscitato heic loquitur Apostolus, sed, quemadmodum antea Adamum, cum crearetur, descripserat, ita nunc Christi incarnationem describit, atque hinc et ordinem resuscitationis, post hanc vitam naturalem praecedentem sequuturae, et originem ejus ex Christi carne per inhabitantem [gap: Greek word(s)] divinitatem vivifica derivat.] disertis verbis asserit, 1. Cor. XV. v. 44 45. Spiritus [note: Ergo etiam Spiritus vox non spirituale corpus absque carnis et sanguinis substantia, sed divinam virtutem h. l. denotat, carni scil. Christi per unionem personalem communicatam.] autem carnem et ossa (adeoque etiam sanguinem) non habet Luc. XXIV. v. 39. Proinde verba Apostoli, quibus ille d. l. dissertationem suam de corporibus resurgentium, concludens carnem et sanguinem regnum Dei possidere non posse, affirmat proprie, et ut sonant, [note: Praeter Paulli morem; qui corruptam moraliter naturam et per peccatum et peccata consequentem physicam corruptibilitatem atque corruptionem intelligit. Vbique alias (res mira!) improprias notiones crepant Sociniani; heie vero proprietatem vocabulorum, sed contra usum loquendi Paullo receptum, non alia de caussa, quam ut hypothesi suae inserviant, tandem, sed infeliciter, urgent.] accipio, h. e. per carnem et sanguinem non affectus aut concupiscentias carnales, sed corpus ejusmodi carneum et fanguineum, cujusmodi nunc circumferimus omnes, quodque corruptioni (quam et ipsam ibidem ex regno Dei excludit Apostolus idem) variisque mutationibus et alterationibus obnoxium est, intelligo: praesertim cum sanguinis vocem nusquam eo sensu, quo eam hoc loco Theologi accipiunt, usurpatam sciam, [note: Conf. Matth. XVI. 17. Gal. I. 16. et cumprimis Eph. VI. 12. ubi clarissime omnium corruptibiles homines et mortales Daemonibus, qui spiritus sunt impii et scelerati, opponuntur, atque adeo ad moralem corruptionem simpliciter respici non potest, sed physicam cum morali conjunctam et ex ea ortam. Vt taceamus perpetuum in lingua tunc temporis usitata Hebraica hujus formulae usum, exemplis a Lightfooto, aliisque, jam Vogelii aetate, commentatoribus Philologicis illustratum; quo peccatum quidem ea hominum connotat, infirmitatem vero et corruptibilitatem seu mortalitatem maxime omnium et praecipue denotat, Quam et ipsi Sociniani quando in perver, tendis locis Scripturae, ubi Deus caro dic tur factus, urgent operose, in h. l. autem 1. Cor. XV. interpretatione dissimulant atque impugnant.] nec quicquam videam, quod me a proprietate verborum discedere cogat. Quae enim hic objici solent, ea vel Philosophica sunt, et ex ipsa etiam Philosophia, quae subjecti unitatem non a materiae, sed a formae unitate pendere novit, explicatu

facilia: vel si Theologica, vix tamen ea adeo efficacia [note: Imo tantae, ut si modo fingularia, quae Paullus, priusquam haec subjunxit, jam enumeravit, spectes, et sec. leges Hermeneuticas ad sequentia applices, non de alia mutatione, quam qualitatum eum sermocinari, meridiana luce clarius patescat.] esse credo, ut quenquam a sententia hac, quae in litera scripturae fundata, et ipsi scopo Apostolico quam maxime consentanea est, dimovere queant. Progredior nunc ad alia magis ardua magisque necessaria, nempe ad nobilissimam illam quaestionem: Vtrum Jesus Christus mediator noster passione et morte sua pro peccatis nostris satisfecerit, iram Dei placaverit, et gratiam Dei promeruerit? Ad istam igitur quaestionem respondens dico, me nihil eorum, quorum ea mentionem facit, in sacris literis diserte scriptum reperire: nec hactenus ullam consequentiam, qua affirmativa apodictice probetur, videre: immo fundamenta negativae non levia animadvertere. Nihil eorum, quae quaestio proponit, diserte in sacris literis tradi, certum est, adstipulantes etiam hac in parte habeo theologos, qui hic quoque, perspicuitatis et claritatis, quam alias verbo Dei scripto tribuere, et contra Pontificios asserere solent, non admodum memores, ad phrases aequipollentes, [note: Quasi vero de Latino vocabulo satisfacere disputetur, et non alia Hebraica Graecaque idem prorsus, sive sola, sive cum periphrasi quadam, enunciantia, praesto sint tam verba quam nomina. Si unquam alias, in hoc certe argumento, petulantia Socinianorum indignatione dignissima est.] seu potius ad consecutiones provocant, quas ex illis potissimum locis, in quibus Christus vel nos redemisse, vel pro nobis passus aut mortuus esse, vel peccata nostra portasse, vel tandem se pro nobis obtulisse, dicitur, probabiliter magis quam irrefragabiliter ducunt. Quod enim attinet illa loca, in quibus Christus nos redemisse scribitur, dico, solidam probationem exinde duci non posse, nisi ostendatur, redimendi verbum ibi proprie et haud quaquam figurate esse accipiendum. [note: Illud ipsum vero, praeter alia, additum quoque expressumque saepenumero [gap: Greek word(s)] vel [gap: Greek word(s)] , Patri [gap: Greek word(s)] datum, ut ab ira nos liberaremur, comprobat.] Figuratum enim hujus verbi usum in sacris literis frequentissimum esse, ostendunt inter alia haec loca: Ex. XV. v. 13. Deut. VII. v. 8. IX. v. 26. XIII. v. 5. XXI. v. 3. 2. Sam. VII. v. 23. Nehem. I. v. 10. Ps. LXXVII. v. 16. Es. XXIX. v. 22. XLIII. v. 1. XLVIII. v. 20. LII. v. 3. in quibus omnibus est vel verbum [gap: Hebrew word(s)] vel [gap: Hebrew word(s)] [note: Eccur his duobus generalibus vocabulis tertium [gap: Hebrew word(s)] non addit? Adhaec cur addimentorum, quibus istorum verborum generalium significatus ad redemtionem per [gap: Greek word(s)] solutum hinc inde etiam limitatus est, non meminit?] quorum illud alias veram redemptionem, hoc est dato et accepto

pretio liberationem significare testis est Ps. XLIX. v. 8. Ex. XXXIV. v. 20, hoc vero Lev. XXV. v. 25. 30. Sed et in novo foedere verba [gap: Greek word(s)] , quae Hebraeis istis radicibus [note: Non ex asse, sed ut [gap: Hebrew word(s)] seu [gap: Hebrew word(s)] simul complectuntur, eo nimirum casu, quo persoluto pretio fit redemtio, aut illud certe substernitur, ut jam ante solutum vel certo persolvendum. Cujusmodi populo Israelitico redemtio ex captivitate non una, respiciendo simul ad Christum ejusque meritum, jam ante praecognitum validumque, aliquoties contigit.] respondent, translate accipiuntur, ut videre est Luc. II. v. 38. XXI. v. 28. XXIV. v. 21. Rom. VIII. v. 23. Eph. IV. v. 3. Col. IV. v. 5. Heb. XI. v. 35. Nec sufficit ad proprietatem istam obtinendam, quod alicubi diserte pretii, quod in liberatione nostri intercesserit, nempe animae Christi, vel ipsius Christi, fiat mentio. Nam quis ita hebes est, qui non intelligat, eadem ratione, qua redimendi et redemptionis verbum figurate sumitur, pretii quoque redemptionis appellationem figurate sumi posse, cum hoc ipsius linguae sanctae consuetudo ferat, ut, quicquid in quavis liberatione intervenit, quod pretio alicui commode respondere queat, pretii nomine indigitetur, quod discere licet ex Es. XLIII. v. 3 et Amos. V. v. 12. [note: Faciamus, aliquoties, sed rarius certe, improprie accipi, permutationis tamen notio (vulgo Ausloesung Germ. dicta,) salva erit, persoluto quasi pretio in poenis his aliisque illatis, aliis vero singulari gratia ab ii sdem immunibus praestitis expressa. Quemadmodum ex c. l. Es. luculenter patet.] Vtut vero multa requisita verae redemtionis in hac nostra per Christum liberatione reperiantur, monstrari tamen nequit id, quod principale est, nempe quis sit, cui pretium illud sit persolutum. [note: Is, cui se obtulit: quod multis modis et Iocis repetitum legitur.] Hunc enim ipsum Deum esse non posse, inde constat, quod ipse Deus liberationis hujus fuerit auctor, [note: Hinc supra jam ostensum est, illud tantum colligi posse, placabilem irati judicis, Dei, fuisse iram, quod creaturam nobilissimam misere seductam perire in universum et aeternum noluerit, tum vero etiam clementiam suam juxta cum jastitia, aut ira vindice, patesacere sapienter maluerit.] nec is sit, a quo sumus redemti, sed cui [note: Vtrumque verum est. Etenim ab ira justa redemti jam nunc demum eidem fide vera conciliati per Christum servire possunt, ut grati sint et placeant tanquam filii.] sumus redemti. Luc. I. v. 68. Apoc. V. v. 9. Deinde nec illa etiam loca, quae Christum pro nobis passum et mortuum esse tradunt, eundem passione et morte sua pro nobis satisfecisse evincunt. Istud enim pro nobis idem [note: Id nemo affirmat semper fieri, et vel sola Paulli verba de se pro Coloss. passo i. e. propter eos et in eorum commodum Cap. I. 24. condocent. At secus de formula [gap: Greek word(s)] , quae cum illa [gap: Greek word(s)] generali, ubi de Christi passione pro peccatoribus sermo est, commutatur, et quae illam explicat, atque ad proprie dictum satisfactionis vicariae expletivae genus adstringit, est sentiendum. Vt ipsum pretium datum atque saepiuscule commemoratum, tanquam [gap: Greek word(s)] , taceamus.] significare, quod loco, seu vice nostri, hactenus a nemine,

quod ego sciam, est demonstratum, quod tamen omnino ad rationem ex locis hisce deductam foret necessarium; cum certum sit, phrasin illam, pati aut mori pro aliquo, per se nihil tale inferre, quod substitutionem illius unius pro altero necessario [note: Ita est. Generalis enim phrasis est, at de Christo pro nobis passo quando usurpatur, vicarias ejus partes designare, plura sunt, ex quibus intelligitur. De quibus paullo ante et supra quoque jam plus satis disputatum est adversus Peuschelium.] requirat: ut perspicuum esse potest, tum ex aliis sacrarum literarum locis, [note: Largimur, generalem ejus esse notionem. Sed ad specialem, de Christi passione pro nobis ubi sermo est, adstringi, alia sunt, quae demonstrant. Quid ergo opus his ambagibus?] tum cumprimis ex collatione versus 24. cap. I. ad Coloss. cum versu 10. posterioris ad Tim. c. II. quae satis evidenter docet, particulam pro notare caussam finalem, et eandem vim habere, cum voce propter, [note: Interdum, sed non semper. Saepius enim vicariam substitutionem denotare, et quidem ordinarie ap. Latinos Graecosque, nec ipsi negant Sociniani. Aliunde ergo, qualis in hac de Christi pro nobis passione locum habeat significatio, addiscendum. Genus, et propter aliquem mori, non excludit speciem, vice nimirum alterius pati atque mortem eundem quoque subire posse. Vbi vero id factum sit, descriptiones speciales, sicuti de Christo, determinant.] quae etiam in ipsa de passione et morte Christi materia occurrit, 1 Cor. VIII. v. 11. et Rom. IV. v. 24. qui locus posterior indicat, quid sit, Christum esse passum pro peccatis nostris, quae locutio occurrit Gal. I. v. 4. Tertio, ex eo, quod Christus peccata nostra portaverit, non puto firmum pro satisfactione Christi duci posse argumentum, nisi velimus, ipsi Christo peccata nostra vere, subjective et formaliter, [note: Ambigua sunt haec vocabula. Substituatur per imputationem, quae moralis est, eaque ex cultu sacrificiorum Leviticorum illustretur.] ut Scholastici loquuntur, esse imposita; aut saltem poenas peccatorum nostrorum in eundem esse conjectas, quorum neutrum factum esse, testis sufficientissimus est S. Matthaeus, qui verba Esaiae, ex quibus, quicquid in hanc rem adferri potest, desumitur, non de ejusmodi onerosa portatione, sed de simplici et nuda ablatione intelligenda esse docuit, [note: Vbinam, et quibus verbis?] dum ea ad infirmitates seu languores corporis accommodavit historiae suae cap. VIII. [note: Non accommodavit (si vocem hanc vulgari applicationis, neglecto literali genuino, accipias sensu,) sed accurate explicavit, quando, partim eum ipsum esse qui sanavit morbidos, quem etiam ut animarum nostrarum redemtorem a peccatis colere oporteat, partim morbos hosce sanatos spiritualem nostram sanationem, Petr. III. 24. descriptam, sublimiori figura et typi repraesentatione, adumbrasse, hac ipsa allegatione docuit. Quae caussa etiam fuit, cur pauca alia, praeter sanationes aegrorum varii generis, miracula Servator sapientissimus patrarit. Nucleum ergo horum miraculorum quando Matthaeus demonstravit, et isthaec quoque beneficia corporalia non nisi ex satisfactione Christi provenire, eique accepta ferenda esse, ostendit, sensum amplissimum verborum Esaiae accuratissime explanavit.] Neque id injuria; quamvis enim verbum portandi per se ablationem

significare nequeat; tamen quia nemo vel parum Hebraice doctus nescit, Hebraeis, qui composita verba non agnoscunt, usitatum esse, simplicia ponere pro compositis: nihil is peccasse dici poterit, [note: Potest quidem ita reddi per linguae Hebraicae indolem, utrum vero sic reddendum sit, ex ipsa re substrata demum dijudicandum est. Vbi non solum, quo minus in praesenti hanc notionem compositam pro simpliciori admittamus, prohibet rarior bujus significatus, quam simplicis, usus; Sed etiam ipsa passionis Christi descriptio, in qua quod alibi per nasa enunciatur, alias per sabhal, cujus non alius, quam oneris gestandi, sensus est, redditur; atque adeo simplicem illam significationem [gap: Greek word(s)] nasa in Christi passione pro peccatis nostris locum habere, hinc manifestum fit et valde liquidum, aut certe si [gap: Greek word(s)] aufferre urgeas, eam actionem consequentem, sine praestructa gestatione, et satisfactione tanquam antecedente caussa et piaculo, concipi haud posse.] qui Hebraeo verbo [gap: Hebrew word(s)] (quod cum nomine peccati perinde ut apud Esaiam, junctum etiam de ipso Dei usurpatum reperitur Exod. XXXII. v. 32. 34. v. 7. Num. XIV. v. 18.) ut et alteri verbo [gap: Hebrew word(s)] [quamvis hoc alias in veteri foedere nunquam significatum istum habeat, [note: At gestandi et bajulandi in Esaiae illustri Cap. LIII. notionem habere, et quidem in eo loco, de quo tanquam classico inprimis disquiritur, negari non potest. Qam si in N. T. significationem per [gap: Greek word(s)] , ut sacrificia solebant olim typice, explicari videas, quo sensu Graecum quoque hoc verbum accipi oporteat, facile intelligi poterit.]] auferendi significationem tribuerit. Quarto denique, quod Christus semetipsum obtulisse aliquoties in sacris litteris legitur, illud nullam satisfactionem arguere hinc existimo, quod ex iisdem literis sacris probari non potuit, oblationem istam fuisse peractam in cruce, [note: Impudens assertum, cum toties conciliatio, (quae sine oblatione illa [gap: Greek word(s)] Patris ne concipi quidem potest,) aut, si malis, placatio cum conciliatione Dei, in cruce per sanguinem effusum iterum iterumque facta dicatur.] in qua omnia, quae ad satisfactionem istam pertinent, finem sortita esse, Theologi credunt; immo contrarium, h. e., Christum in coelis, quamvis non absque praevia sanguinis fusione et morte, oblationem istam peregisse, aperte probetur ex multis locis Epistolae ad Hebraeos, maxime vero ex versu 24. c. IX. ubi auctor ille hunc in modum loquitur: non enim in manu factum sacrarium ingressus est Christus, quod sit exemplar vero sacrario respondens: Sed in ipsum coelum, ut appareat [note: Apparere ergo dicitur in sacrario, seu coelo, pro nobis, sed non offerri; nisi, etymologice et generali quadam vocis [gap: Greek word(s)] notione ad illam apparitionem etiam oblationem quodammodo applicari posse, dixeris; quo nemini litem movebimus. Primam autem et piacularem illam oblationem, seu sacrificium, expiationis caussa in cruce factum esse, hocest, quod nos, Sp. S constanter docere asseveramus, et oblationem cum passione etiam, tanquam idem prorsus denotante, eam ob rem subinde permutare, praesertim Hebr. IX. 27. sq., monemaus et inculcamus.] nunc in conspectu

Dei pro nobis, Et hactenus de Theologorum pro satisfactione Christi consequentiis, quas si non omnes, tamen plerasque et praecipuas, extremo potius digito attingere, quam persequi, et copiose explicare volui, eam solummodo ob caussam, ut manifestum evaderet, non sine caussa factum esse, quod hactenus sententiae, quae Christum pro peccatis nostris satisfecisse asserit, subscribere non potuerim. Restat, ut exponam fundamenta negativae quam brevissime: Eorum primum est: Si pro peccatis nostris satisfacere idem est, quod debitum peccatis nostris contractum solvere, seu poenas peccatis nostris debitas perferre: Poena vero peccatis nostris debita est mors [note: Et temporalis et spiritualis certo modo et aeterna.] aeterna: Rom. VI. v. 23. omnino sequi videtur, Christum, qui mortem aeternam [note: Aeternum durantem, concedimus; aeternam sormaliter talem cujus duratio adjunctum est ex personarum eam patientium impersectione coortum, negamus, et locum citatum non ad hanc, sed priorem pertinere, monemus.] nec subiit, nec subire potuit, Act. II. v. 24. Justitiae divinae pro peccatis nostris nec satisfecisse, nec satisfacere potuisse. Si dicatur: Sufficere, quod Christus aequivalentem sustinuerit poenam, [note: Est fuitque ipsa illa poena, quam sec. rigorem legis homines sustinere debuissent, solo accidenti durationis perpetuae a reipsa separabili destituta.] regero, I.) hoc cum ipso juris rigore consistere non posse, quippe in quo non satisfactio quaevis, sed ea, quam lex ipsa requirit, spectatur: Deinde nec aequivalentiam istam probari posse. Nec enim assumere hic licet dignitatem personae; est namque illa controversa, [note: Quicquid sit de controversa ex mente Socinianorum divinitate [gap: Greek word(s)] ; Nos eam substruimus, quia de satisfactione non disputamus, nisi postquam illa personae dignitas satis demonstrata est; neque adeo illam confusam controversiarum tractationem probamus.] et, si maxime ex utraque parte concessa, in hoc tamen negotio divino, in quo nullus personarum respectus locum habere potest, [note: Quamvis nullus personarum respectus locum habeat, temperamentum tamen justitiae et misericordiae admittendum est, ex quo libera praedis seu expromissoris alienae poenae, ultro et peramanter susceptae, praestatio utique locum quoque habere potest.] mirum quantum suspecta. 11) Sacrae literae clare et perspicue, idque non uno, sed pluribus in locis testantur, Deum per viscera misericordiae suae nobis remisisse et condonasse peccata: Satisfactio autem plena et perfecta cum vera et gratuita remissione stare [note: Stare omnino cum ea potest, partim si satisfactio admittitur, (quod sane gratiae est,) etiumsi ipse eam praestiterit reus. Quidsi enim judex iratus et implacabilis in omnem aeternitatem, aut quam diu saltim possit, delinquentem excruciet, neque compensationem recipere velit, aequalem licet delicto? Cum Christi autem satisfactione tanto magis misericordia Dei consistit, quanto magis ipsum Numen sapientissimum et invenisse hoc remedium, et procurasse, (placabilem hoc modo iram suam esse, utut gravissimam demonstrando,) et compensationem, ne quidem ab ipso reo, sed [gap: Greek word(s)] ejusdem atque Expromissore exhibitam, acceptasse. Quo temperamento rectissime, et non sine stupore agnitae sapientiae divinae, tam justitia quam misericordia, divinae ambae proprietates, salvae et incolumes manent. Quas ipsum etiam sanctissimum Numen eapropter Rom. III. 24. 25. sq. conjungit. Quem locum ideo iterum h. l. prae ceteris notari jubemus, ne temperamentum hocce ex ratione nostra excogitatum esse, adversarii heic quoque, uti alias, cavillentur.] nequit. Iterum igitur

sequitur; Christum pro peccatis nostris plene et perfecte non satisfecisse. Si adferatur diversus respectus Christi et nostri, quo alias solet pugna haec conciliari: dico, eum difficultatem rei non tollere. Vtraque enim, et remissio, et solutio, ipsum debitum, non vero personas, quae debent, respicit. [note: Vtrumque horum respicit remissio debiti et solutio, ut praestatio sit per serigida, respectu personarum autem, quibus est destinata, gratuita. Hinc Christi etiam meritum per particulam propter, et solutionem, quae non rapuerit, ad [gap: Greek word(s)] usque, celebratur; nobis contra omnino denegatur, et in ipsa applicatione fidei solum per, ordoque instrumentalis cum passiva, ut justicapa est fides, vi justifican di et salvandi, aliunde accepta, gaudens tribuitur: ne quis glorietur.] Hoc igitur debitum si solvatur, a quocunque tandem solvatur, locum habere nequit remissio. [note: Quidni? Si is, cui obtingit remissio, nihil praestitit, sed tanquam donum a praestante accipit. Hinc [gap: Greek word(s)] cum [gap: Greek word(s)] Rom. V. 16. combinari videas.] Si gratis condonetur, jam exclusa est solutio. [note: Propria, non aliena, eademque etiam gratuito donata et applicata.] Si igitur debitum nostrum Deo est solutum, sive id a nobis, sive a Christo tanquam nostro sponsore solutum sit, jam nullo modo potest dici remissum. [note: Est nihilominus remissum gratis, quia ex alieno apparatu ( [gap: Greek word(s)] ) nobis imputatum; et est satisfactio, quia et quatenus pro nobis et nostri loco ab [gap: Greek word(s)] plene data est atque praestita.] Si vero est remissum, jam nullo modo pro eo dici potest satisfactum. III.) Si jam passo et mortuo Christo tamen adhuc essemus in peccatis, nisi idem etiam resurrexisset, sequitur, Christum passione et morte sua pro peccatis nostris non satisfecisse. At verum illud ex 1 Cor. XV. v. 17., ubi Christi resurrectionem ita probat Apostolus: Si Christus non resurrexit, adhuc estis in peccatis vestris. Certe haec probatio nulla esset, si ipsa passione et morte Christi pro peccatis nostris esset satisfactum. [note: Satisfactio per resurrectionem proprie loquendo ad expiationem nostram facta non est; at meritum tamen beneficiorum aliorum spiritualium exinde, cum testificatione satisfactionis plenae et praestitae et acceptatae exsurgit, eademque continetur.] Simul

ac enim Christus fuisset passus et mortuus, jam essemus a peccatis nostris liberati, nec ad liberationem illam demum [note: Non ad liberationem per satisfactionem patiendorum opus ea demum fuit; Opus autem fuit ad vincendam mortem et testificationem satisfactionis, seu adjudicis placationem efficacem, (qui etiam propterea [gap: Greek word(s)] de carcere liberum dimisit) demonstrandam, ac denique [gap: Greek word(s)] , ut nobis cum justitia et salute positiva, sublata jam ante promerita poena, quicquid praestitum est, tanquam vivus et exaltatus redemtor, applicaret, non in hac tantum vita justificando et sanctificando, sed in aeternam etiam vitam, qua animam, quave corpus similiter per virtutem suam resuscitatum, amboque unita introducendo.] opus esset resurrectione Christi quippe in qua Deo nihil est a Christo datum, sed ipse potius Christus ingens quoddam beneficium a Deo accepit. IV.) Si sacrae literae, inprimis vero N. T. libri non tantum pietatem ubique inculcant, immo mediatorem nostrum Christum, ut nos redimeret ex omni iniquitate, et purificaret sibi populum peculiarem studiosum bonorum operum, passum et mortuum esse, disertis verbis testantur: Sed etiam gravissimas poenas impiis denunciant, eosque a regno Dei excludunt: falsum omnino videtur, Christum, eo modo, quo hactenus docent Theologi, pro peccatis nostris satisfecisse. Cui enim bono esset pietas? [note: Ad fidem demonstrandam, gratumque pro tantis beneficiis gratuito et procuratis, divinitus et acquisitis a Christo, et donatis denique in Christo, animum testandum, nostram electionem atque vocationem sirmam reddendam, eoque ordine, quem Deus praescripsit, ipsam beatitudinem gloriae adeundam: de quibus 2 Petr. I. 4. sqq. et alibi saepius disseritur, omneque meritum bene operantibus pariter atque operibus bonis, immo (comparate cum aliis) optimis denegatur.] aut cui noceret impietas? [note: Nocet, quia vel ad fidem, si pergant in ea, magis magisque inepti (impedimento scil. malitiose posito,) redduntur, vel fidem jam impetratam, per divinam gratiam applicatricem, ex demerito excutiunt, atque hinc, quia aliena destituuntur satisfactione applicata, repudiata quippe, suae a se ipsis praestandae ad obolum usque sese obnoxios reddunt, et ob contemtum istum etiam tanto gravius secundum. Joh. III. 18. et 36. (praeter relapsum in pristinum foedus operum et jura violationis ejusdem,) plectuntur.] pari enim censu pietas et impietas haberetur, nec vel maxime impius ullam contraheret culpam. [note: Immo, propter contemtum et repudiationem meriti Christi oblati benignissime, omnium gravissimam, proximamque damnationis caussam.] Neque enim tantum pro omnibus praeteritis, sed etiam pro omnibus futuris peccatis Christus plene et perfecte Deo satisfecisse dicitur; idque non tantum passive, h. e., omnia illa patiendo, quae nos alias propter peccata nostra pati tenebamur: Sed etiam active, h. e. omnia illa agendo, et legi Dei praestando, quae nos agere et praestare tenebamur. [note: Ratio est, quia, ut fruamur, per sapientiam Dei etiam applicatione ex nostra quoque parte per fidem opus est, qua deficiente, turbataque et neglecta adeo oeconomia Dei omnimoda, nemini, qui applicationis hoc organo, sua culpa, caret, illa satisfactio reapse prodest.]

Quemadmodum enim nemini, ne quidem improbissimo, quicquam ob peccata admissa esset patiendum, propterea, quod jam omnia illa Christus sustinuerit: ita nemini etiam quidquam boni esset agendum, propterea, quod ipse Christus omnia bona nostro loco egerit [note: Immo contra hinc sequitur; quemadmodum nemini, ut bene agat, propter satisfactionem nunc demum acquirendam, (a Christo quippe jam partam,) sed ob alias caussas, incumbit: ita, qui repudiat illam satisfactionem gratuito et serio oblatam, ipsum pro se et de suo (tanquam alienam adspernatum) justitiae divinae et propter contemtum illum, atque ob tanto hinc majorem auctumque multum hoc ipso reatum, satisfacere debere.] Si dixerint Theologi; vera haec fore omnia, nisi applicatione hujus satisfactionis esset opus: interrogabo: utrum, si quis sibi satisfactionem istam non applicet, peccet, nec ne? si non peccat, damnatio erit propter id, quod peccatum non est: sin peccat; peccato hoc nullam culpam contrahit. Si enim pro omnibus peccatis a Christo est satisfactum, satisfactum erit pro hoc quoque peccato. [note: Sed neque pro hoc peccato satisfactio prodest, nisi applicetur. Esse vero pro hoc quoque peccato satisfactum, inde patet, quod etiam diuturnus contemtus, vel tandem per seram conversionem superatus, ea propter, non tamen, nisi interveniente fidei organo, condonatur.] Vbi autem plena et perfecta satisfactio, ibi nullum amplius est debitum aut culpa. Si iterum dicant: esse quidem pro hoc etiam peccato satisfactum, sed opus esse applicatione: aut nihil novi dicunt, et in circulum redeunt, aut in infinitum abeunt, aut denique ipsum Christum summae vel stultitiae vel inscitiae arguunt, quippe qui id conatus esset, aut saltem conari prae se tulisset, quod nullo modo fieri potest, quod dico propter eos, qui docent, Christum etiam pro finaliter in peccatis perseverantibus satisfecisse, quos tamen illius Christi meriti per applicationem participes fieri non posse, [note: Non est [gap: Greek word(s)] absolute tale, sed ex bypothesi, cujus omnis culpa neque in Deo judice, neque Christo redemtore, sed homine contemtore haeret.] nemo est, qui non intelligat. Et haec de quaestione, utrum Mediator noster Christus pro peccatis nostris satisfecerit, ex quibus jam facile videre est, quid sentiendum putem de quaestione annexa: Vtrum scilicet idem noster Mediator Christus, Dei iram placaverit, ejusque gratiam nobis promeruerit? Pro ejus negativa parte argumentum proponit Quaesitum undecimum, quod ego hactenus quidem sophisticum agnoscere non possum. Qui

enim aliquem diligit, is eidem non male cupit: [note: Absolute eodemque respectu, quatenus male cupit aut odir.] Qui veronon male alicui cupit, is eidem iratus esse [note: Omni modo et implucabili odio.] dici nequit. Qui veroiratus esse dici nequit, quomodo demum placatus dici poterit? Si igitur testatur scriptura, Deum nos dilexisse ante mortem Christi, et ita quidem testatur, ut mortem Christi ex dilectione ista fluxisse non obscure ostendat, quemadmodum patet ex verbis salvatoris Johan. III. v. 16. Sic Deus dilexit mundum, ut filium suum unigenitum daret: vel eandem ejusdem dilectionis argumentum seu documentum manifestissimum faciat, ut apparet ex verbis Apostoli Rom. V. v. 8. ego quidem perspicere non possum, quomodo mors Christi demum dilectionis istius [note: Istius generalis non est, sed specialis et paternae.] sit caussa. Distinctio enim amoris Dei generalis et specialis nodum solvere non videtur, nisi ostendatur, generalem illam, quam dicunt, charitatem Dei cum vera ejusdem ira [note: Cum ira vera consistit, sed non cum implacabili.] posse consistere. Offerre enim suam gratiam, et modum reconciliationis, (in hoc autem generalis iste amor Dei consistit,) contrarium est verae irae, [note: Implacabili, (repeto) non verae adversatur.] ut communis sensus docet. Nam qui irascitur, is aut punit, aut punire saltem cupit. Qui vero gratiam suam offert, et modum reconciliationis, is iram jam abiecit, [note: Non abjecit, nec reconciliatus jam fuit, sed ad reconciliationem admittendam se band difficilem, immo paratum ostendit, seque non esse implacabiliter iratum.] immo reconciliatus est, h. e. non est iratus. Quare si Deus gratiam suam nobis ante mortem Christi obtulit, et modum reconciliationis ostendit, quod nemo pius inficiari potest: jam ante mortem etiam Christi, iram suam abjecit, et ante mortem Christi reconciliatus, hoc est, non iratus fuit. [note: Eadem repetuntur, et consecutio a nobis negatur.]

Restat Quaesitum duodecimum, quod est de Sp. Sancto, quem Deum in sacris literis nusquam appellari, supra ad quaesitum secundum asserui, assertionisque illius probationem huc rejeci. Loci scripturae, in quibus Spiritum Deum appellari Theologi credunt, potissimum [note: Potissimum. Nam et loca praesto sunt, ubi non solum Sp. S. cum Patre et filio in causa divina conjungitur, sed etiam Deus, a Patre et filio distincte, v. g. Col. I. 2. 2. Thess. II. 16. etc. commemoratur.] duo sunt. Vnus quidem Act. V. v. 3. alter 1. Cor. III. v. 16. In priori juxta vulgatam versionem latinam legitur: Ananias mentitus S. Sancto; cum

tamen paulo post versu 5. idem Ananias dicatur [note: Hoc ipso, (nota) quod Sp. Sancto mentitus erat.] mentitus esse Deo. Verum quis est adeo hebes, qui non animadvertat, pro clara litera adferri consequentiam, [note: Non est proprie consequentia, sed duorum assertorum de eodem combinatio.] deductam ex collatione versus sticum versu 3tio? quae quamvis alias valde infirma sit, (cum Ananias simul dici possit mentitus esse Deo, et mentitus esse S. Sancto, nec tamen sequeretur statim, S. Sanctum esse Deum, cum, ut norunt eruditi, ex unitate attributi non [note: Nisi idem subjectum esse, de quo geminum attributum praedicetur, diserte affirmetur.] mox sequatur unitas subjecti) tota tamen corruit, si verba inspiciantur graeca, quae non habent [gap: Greek word(s)] casu scilicet dandi; Sed [gap: Greek word(s)] casu accusandi; qui loquendi modus longe alium sensum prae se fert, quam ille alter est, quem vulgo eliciunt. Aliud enim esse mentiri aliquid, et mentiri alicui, ipse sonus verborum indicat. [note: Vana haec sunt effugia. Quemadmodum enim in Graeca lingua eodem sensu [gap: Greek word(s)] modo in casu tertio modo quarto construitur, (cujusmodi Exempla ad h. l. inprimis Erasmus Schmidius, et alii plurima jam t. t. collegerunt,) ita comm. 4. idem casus Dativus adhibetur, et comm. 13. (ut peccatum, non simulando, sed decipiendo et ludificando commissum, tanto dilucidius describeretur,) per [gap: Greek word(s)] explicatur.] Alter locus est, ut dixi, Cor. III. v. 16. ubi ita habetur: An nescitis, quod templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis? et paulo post v. 17. Templum enim Dei sanctum est, quod estis vos. Perpendite, viri praestantissimi, utrum hic ad literam Spiritus Sanctus dicatur Deus. Esto enim, colligatur hinc, ipsum Spiritum S. esse Deum, an tamen protinus verum erit, Spiritum Sanctum eundem diserte et ad literam hoc in loco vocari Deum, ut Theologi contendunt? Quis non animadvertat consequentiam? quae nec ipsa tamen bona est. Deus enim in nobis habitare sive manere dicitur propterea, quia de Spiritu suo dat nobis 1. Joh. III. v. 24. et IV. 14., id quod etiam perspicuum est ex 1 Cor. VI. v. 19. ubi postquam Apostolus dixisset; An nescitis, membra vestra esse templum Spiritus Sancti, qui in vobis est? statim subjungit: quem habetis a Deo; unde jam manifestum evadit non idcirco dici, Deum in nobis habitare, quia ipse Spiritus Dei, quo praediti sumus, Deus sit, sed quia ipse ille Deus, cujus Spiritus S., in nobis per Spiritum suum maneat. [note: Sufficit 1. Cor. III. 16. immediaie non aliam, quam quia Sp. S. in ipsis habitet, ejus dignitatis, qua templum Dei sint, caussam reddi, et de alia divina persona h. l. (utut alibi id factum sit unionis personarum divinarum demonstrandae gratia,) nihil commemorari.] Patere

hinc puto, verum esse, quod superius asserui, nempe Spiritum Sanctum nusquam in Scriptura diserte [note: Coccysmus pristinus et indigna Christiano petitio: quasi ipsis verbis, quibus quisque velit, v. g. Sp. S. est Deus idemque summus et aeternus, (nam de novo alias tricandi ansam arrepturi essent,) summa mysteria proponenda essent. Revelata ea sunt, ut placuit Sp. S., de se ipso ita, et non aliter, locuturo atque locuto.] et ad literam apellari Deum, si enim id non fit in illis locis, in quibus maxime id fieri creditur; quid statuendum erit de aliis? Ex quo jam sponte sequitur alterum: me Spiritum S. pro uno illo Deo hactenus agnoscere non posse. Qui enim illum unum Deum agnoscam, quem nusquam in sacris literis Deum appellatum [note: Ad Socinianorum scil. impudentissime Deo, loquendi artifici, leges, quo pacto de se loqui ipse debeat, ponentium nutum et arbitrium. Pudeat te, Vogeli, hujus immodestiae.] credam? Quem etiam illius unius Dei Spiritum esse sciam? quem denique personam non esse, ex multis, quae de ipso dicta et scripta reperiuntur, et personis nullo modo convenire possunt, [note: Forte ubi de donis ejus sermo est. Uti quidem perfrequenter Spiritum accipi nemo inficiatur, sed tamen ex ipso etiam contextu et praedicatis, simul id colligi et intelligi posse palam est. Perinde ut Christi nomen subinde pro Evangelio de Christo usurpatur, nec tamen idcirco, personam asse Servatorem optimum, negatur.] non iniuria colligam. Si quis dicat; vicissim Spiritui Sancto multa tribui in sacris literis, quae personae tantum conveniant; non est haec res nova in scriptura sacra, non minus, quam in aliis scriptis, et in ipso quotidiano sermone, de iis, quae personae non sunt, ea dici, quae personarum sunt propria. [note: Sed illud fieri etiam improprie omnes norunt, atque id norunt quidem ex aliis Sacrarum litterarum locis clarioribus, has easdem res non esse personas, docentibus. De Sp. S. autem contraria omnia testantur innumera Scr. S. testimonia, actiones non solum et passiones v. g. tentationes illi tribuentia, aliumque a Patre et filio diserte appellantia, sed vel solum etiam Cap. XII. 1. Ep ad Corinth. rem conficere potest: in quo partim pro lubitu donorum, a quibus luculenter distinguitur, distributio cum operationibus variis ei adscribitur, partim etiam cum caeteris personis divinis pari modo universae Ecclesiae regimen per universum orbem ab eo geri, sine ulla metonymiae nota, identidem legitur assertum.] Hinc legimus in ipso N. Testamento, exempli gratia scripturam praevidere Gal. III. v. 8. legem loqui Rom. III. v. 19. peccatum seducere seu decipere Rom. VII. v. II. Dei gratiam laborare 1 Cor. XV. v. 10. et alia ejusmodi. [note: Quae cuncta vero ejusmodi sunt, ut aliunde satis et meridiana luce clarius (quod etiam ipsa harum rerum natura docet,) haud esse personas constet.] Charitati vero in uno cap. XIII. prioris epist. ad Corinth. eae fere omnes bonae actiones tribuuntur, quae ex persona, nec aliunde, proficisci possunt. Est autem in his, ut quilibet facile agnoscit, Metonymiae aut Prosopopoeiae locus, at vero

ut contra personis tribuantur, quae tantum competunt rebus, id per nullam figuram, nullumve loquendi modum, ut quidem hactenus credo, potest excusari. [note: Abi ad baptismum, tam Christi quam nostrum, (paucis enim multa complecti placet) et videbis, utrum Sp. S. per metonymiam, tanquam persona describatur, nec ne? Ostendant mihi virtutem aliquam aut attributum Dei [gap: Greek word(s)] appatentia, si viri sunt, Sociniani.]

X. Summarische Relation von der Praeliminar - Conferentz, vvelche zvvey abgeordnete Nürnbergische Herren Prediger mit dem zum Socinismo verführten NICOLAO DVMLER, Noribergensi, zu Altdorff gehalten, vvorauf es seine Confession übergeben und die Flucht genommen.

EDle, Ehrnveste und Fürsichtige Grossgünstige Gebietende Herrn und Patroni, E. E. und H. von unserm mit Dümlero gehaltenen Collation, nach deren Erforderung, zu berichten: Ist damahls unser Fürhaben nicht gewesen, denn allein ein Tentamen anzustellen, und zu vernehmen, was hinter ihme stecken moege, und was man in künfftiger Disputation bey ihme moegte zu gewarten haben. Der Verlauff aber, so viel wir davon eingedenck, verhaelt sich also: Anfangs hat Er, Dümlerus, eine kurze Oratiunculam gethan, darinnen es unterandern angezeigt, wie es seine darvor übergebene argumenta [note: Sind die ersten Argumenta gewesen, worauf die hier nechst stehende voelligere Confession gefolget. Man hat sie aber biss dato noch nicht zu Hand bringen können.] in der Eyl, und ein Theil derselben e scriptis [note: Dadurch es ohne Zweiffel MScta verstanden; Dieweil ausser den mit Luclo gewechselten Briefen, so aber lediglich von der Satisfactione Christi handeln noch nichts von ihm in den Druck war gekommen: Wie denn Gittichius überhaupts nichts sonderliches edirt hat.] Gittichii hab zusammen geschrieben, hab aber seithero dieselbe dilatiret und vermehret. Vbergab damit eine neue Schrifft, die fast so viel Boegen lang als die vorige Blaetter gehabt, mit Erwehnung, dass Et aus derselben mit uns zu reden bedacht waere. Da es nun das seine gesagt hatte, haben wir svasorie mit ihm angefangen zu reden, und erinnert, dass Et ihme selbsten und seinem Ingenio nicht zu viel wolle trauen, es seyen hohe Sachen, damit vornehme Leuthe zu schaffen haben. Et aber sey

noch ein junger Mensch, und hab sich zu bedencken, dass es nicht um liederlicher Vrsachen willen, sich von der Confession, welche die allgemeine Christenheit so viel DCO. jahr geführet, abwende. Dumlerus excipirte darauf, das argumentum ab antiquitate halte den Stich nicht, sonsten würde man denen Pontificiis müssen zu ihren Sachen recht geben, ist ihme aber zur Antwort worden, dass wir auch zu diesem End der Antiquitaet nicht gedencken, etwas damit zu behaupten, [note: Die Vmstaende selbst geben es deutlich, dass man solches bloss desswegen angeführet, um diesen jungen verführten Menschen zur Behutsamkeit und Fürsichtigkeit in so wichtigen Dingen zu vermahnen. Denn sonst freylich antiquitas sine veritate antiquitas erroris ist, und zu der Sache Bewaehrung eben wenig dienet; als dass sie den, der eine solche Lehre anfechten will, mit soliden Gründen und bedachtsam dieses Werck anzugreiffen, absonderlich aber durch die bey der Jugend so gar gefaehrliche Neugierigkeit sich nicht so leicht bethoeren zu lassen, erinnert.] doch solle es auch das wissen, wann sich die Pontificii auf antiquitatem beruffen, dass solches ohne Grund geschehe, und solle Et einen einzigen articul anzeigen, welcher zwischen ihnen und uns strittig sey. der von ihnen mit dem Zeugnus der allgemeinen Christenheit von der Apostel Zeit an koenne bestaettiget werden, wie der Articul von der H. Dreyfaltigkeit solch Zeugnuss der Christenheit zu allen Zeiten gehabt habe. Nach diesem trat Dumlerus ab, und wurden wir raethig, weil seine neue Schrifft [note: Dieses war eben diejenige Confession, die so gleich nach unserer gegenwaertigen Relation Num. XI. zu lesen, welche spitzig genug aufgesetzet ist.] weitlaeusstig, und uns unbekannt waere, würde zu diesemmahl nit viel mit ihme zu handeln seyn, es woelle von noethen seyn, dass es 2. Exemplar abschriebe, jedem eines zustelle, und ihme ein anderer Tag gesezt werde, daran aus der neuen Schrifft mit ihme zu conferiren: Jedoch damit man nicht vergeblich beysammen sey, wolle man ihn ein Stuck lassen davon ablesen, seinen profectum in Theologicis zu exploriren, welches auch also geschehen. Als es nun den ersten Theil [note: Die hier angeführten Contenta zeugen, dass vorgedachte übergebene Schrifft keine andere, als die hernachstehende so genannte Confessio Dümleri gewesen seye; worinnen die Argumenta Philosophica den Anfang und Mittel samt dem Ende ausmachen, und dieser gemeine Einwurff voran stehet.] seiner Schrifft abgelesen, und unter andern im Exordio sich hat hoeren lassen, mit diesem Connexo: Wann der Articul von der H. Dreyfaltigkeit zur Seeligkeit nothwendig zu glauben waere, so würde derselbe in H. Schrifft mit ausgedruckten Worten beschrieben seyn, das aber finde sich nirgend,

dass in einem einzigen Goettl. Wesen 3. Personen seyen. E. Wenn die Lehre von der H. Dreyfaltigkeit ein so hohes Geheimnuss sey, warum denn die Scholastici und andere Theologi so spizig davon geschrieben, und disputirt haetten? Ist ihme dagegen fürgehalten worden: Erstlich, dass man sein Argument habe angehoert, von denen es wissen sollen, dass man allda nichts überall vernohmen habe, welches wir nicht vorlaengsten gehoert, gelesen und meditirt haetten. [note: Herrn Schroeders seel. hier gegebene Antwort wolle man nicht für eine Jactantiam ansehen, da es den Adversanium mit seiner Auctoritaet, wie bisweilen von ansehnlichen Maennern nicht zum loeblichsten geschiehet, abweisen wollen; sondern es wird diese Exception des Düml. und seiner Consorten Prahlerey, die von lauter neuen und unüberwindlichen Argumentis schwatzten entgegen gesetzet, und folgendes der betrogene Düml. nicht nur die Ratiunculas der Socinianer, sondern auch der unsrigen schon laengst dargegen gestellte Aufloesungen zu conferiren angewiesen.] Vnd ob sie wohl jungen Leuten moegten bedencklich vorfallen, jedoch weil sie mehrentheils Philosophisch seyen, seyn sie der Wichtigkeit bey uns nie gewesen, dass wir derentwegen von dem Glauben und Bekanntnus der allgemeinen Christenheit abzuweichen haetten gedencken koennen. Darnach wann etwan Theologi acute von dem Articul der H. Dreyfaltigkeit disputiren, werde damit ratio mysterii nicht aufgehoben, sondern es gehe nach dem alten Versicul: ibant quo poterant, quo non poterant, ibi stabant. Doch wolle man nicht in Ab-Rede seyn, dass die Scholastici ihren Speculationibus zuviel nachgehengt, und bissweilen sehr spinose von denen Sachen geschrieben haben: Welches aber der Sach selbsten und der Warheit nicht koenne nachtheilig seyn. [note: So wenig als anderes verkehrtes Weesen, welches diese überwitzige und müssige Leute, ausser der Vermengung der natürlichen, oder der Vernunfft bekannten, und von GOtt offenbahrten Wahrheiten, auf mancherley Weise ein - und von GOttes Wort zugleich abgeführet haben, davon man schon von der Reformation her Klage geführet, der seel. Tribbechovias aber das meiste in seinem schoenen Tract. de Doctoribus Scholasticis, den Herr Heuman A. 1719 wieder mit einer Praef. in Jena auflegen lassen, kurtz zusammen gefasset; allwo diese Vermessenheit in dem Cap. II. und anderswo, bemercket und bestraffet ist.] Folgends und zwar aller meist ist gehandelt worden, von dem oberwehnten Connexo, dargegen wir ihm ein ander Connexum fürgelegt haben, also lautend: Wenn der Sohn GOttes in H. Schrifft warhafftiger GOtt, und der H. Geist warhaftiger GOtt genannt werden, so seye der Articul von der H. Dreyfaltigkeit schon genugsam in H. Schrifft exprimirt und ausgedruckt. Antecedens

verum, E Ratio Connexi war, weil in H. Schrifft niemand wahrer GOtt genennet werde Et seye dann eines waren Goettlichen Wesens. Dumlerus wollte hierauf von der assumtione handeln, wir aber wollten von ihme wissen, ob Et dann mit der Proposition [note: Oder Majore, nach der alten Redens-Art, wo Assumtio Minor hiess.] zufrieden sey. Darauf seine Antwort war, es concedire sie etlicher massen, und etlicher massen concedire es sie nicht. Vrsach sey diese, weil auch andere Goetter genennet werden in H. Schrifft, die doch von Natur nicht Goetter seyen, und weil es auch anderst koenne ausgelegt werden, wenn der Sohn GOttes wahrer GOtt genennet werde, nemlich es werde darum also genennet, weil ihme Goettliche Macht und Herrlichkeit communiciret und mitgetheilt sey. [note: Welches sich ferner auf die falsche Hypothesin gründet, so doch gerad wider Paullum Gal. IV. 8. streitet, dass das Wort und Nahme Gottes eigentlich kein Weesen und Natur, sondern nur ein Amt und Würde, bedeute.] Vnsere Antwort dargegen war, 1.) ob wohl in H. Schrifft andere auch Goetter genennet werden, jedoch werde in H. Schrifft niemand ein wahrer GOtt genennet, es sey denn, dass es von Natur und des Wesens halber GOtt sey, 2.) dass es aber sage, wenn der Sohn GOttes wahrer [note: Man sehe, nebst andern dazugesetzten und weiter hinaus sehenden, Epithetis 1. Joh. V. 20., da von dem Vatter die Rede nicht seyn kan, dieweil von demselben nicht gestritten worden, und also Johannes auch nicht Vrsach hatte, so starck und eyfrig, das [gap: Greek word(s)] , ingleichen [gap: Greek word(s)] und [gap: Greek word(s)] zu behaupten: welches hingegen von andern angefochten wurde, so ferne Christo solche Ehre sollte und muste vindiciret werden. Anderer Schrifftstelle, so damit übereinstimmen, und dem Herrn Jesu noch deutlicher die ewige und hoechste Gottheit zuschreiben, jetzt nicht zu gedencken.] GOtt genennet werde, so koenne es auch anderst ausgelegt werden, so hab es dargegen diese Meynung, dass man jzt nicht frage, wie es oder ein anderer solches per hanc vel illam figuram oder Metaphoram wolle auslegen, sondern wie mans auslegen solle, und was der Buchstab mit sich bringe; darum wir von ihm fordern, dass es seine Metaphoram, wann es sagen wolle, der Sohn GOttes werde Metaphorice DEVS genennet, probiren solle, und als Dümlerus hinwiederum excipirte, wir sollten zuvor beweisen, dass man es proprie und nach dem Buchstaben verstehen sollte, war unsere Antwort: wir seyen es nicht schuldig zu thun, sondern halten uns an die regulam Theologicam, dass man in Glaubens-Articuln bey dem Buchstaben so lang Fusshalten müsse, biss man mit apodicticis, und zwar nicht philosophischen, sondern Theologischen, [note: In einer Sache, die ohnstreitig zu der Theologia und zwar Revelata gehoeret: Wo ohnstreitig GOtt, der in einem Licht wohnet, da niemand zukommen kan, und den kein Mensch gesehen hat etc von sich mehr offenbahren kan, als alle Vernunfft ausforschen, oder auch begreiffen mag.] Argumenten davon abgedrungen

werde: Beruffeten uns auch dabey ad judicium omnium bene et theologice disputantium, [note: Auch die Notiones nativas: Die zum wenigsten, wo nicht gar die gemeinste, doch so bewandt sind, dass man eher auf derselbigen ersten Gebrauch, als die translatas und secundas faellt; zumahl in solchen Sachen, deren Natur, wie die Geheimnusse goettl. Dinge sind, eine solche deutliche und ungekünstelte Rede-Form erfodern.] die sollten es erkennen, ob nicht Et seine Metaphoram, nicht wir unsern litteram zu probiren schuldig seyen. Drittens belangend seine Auslegung von der mitgetheilten Goettlichen Macht und Herrlichkeit sey es an dem, dass solche Mittheilung nicht koenne bestehen, wann man die Persoehnliche Vereinigung beeder Naturen in Christo, [note: Wo in einer Persohn sodann nothwendig auch eine solche Gemeinschafft, und Mittheilung der goettlichen Majestaet, zum bestaendigen Besitz oder Haben, und willkührlichen Gebrauch statt hat; von einem blossen Menschen aber solches zu sagen, die allerschlimsten Vngereimbtheiten nach sich ziehet: ausser dem, dass GOttes. Wort selbst davon keine Nachricht je gegeben hat. Welches hingegen von dem selbstaendigen Wort, das GOtt sey, das schon im Anfang gewesen, und in der Zeit Mensch worden, so gar offt also redet, dass es auch fleissig, wie Rom. IX. 5., das, was aus den Vaettern an derfelbigen Persohn ist ( [gap: Greek word(s)] ,) und die allerhoechste Gottheit ( [gap: Greek word(s)] ,) klar unterscheidet.] als das fundament derselben verlaeugne, wie von ihme und seines gleichen geschehe; sondern es würde aus solcher Mittheilung erfolgen, dass 2. Omnipotentiae oder Allmachten, und also 2. infinita seyen, eine in GOtt, die andere in Christo, der nach seiner Meynung mit GOtt weder im Wesen noch in Person sey, gleichwie es zween Calores seyen, einer im Feuer, das im Ofen liegt, derandere in der Lufft, welche in der Stuben von jenem gewaermet wird. [note: Wie denn auch in Christo Krafft der persoehnlichen Vereinigung nicht zweyerley Allmacht, Allwissenheii und s. f. sich befindet, sondern eine einige, die da dem Weesen nach, oder als eine weesentliche Eigenschafft der goettlichen Natur Christi, nach der Mittheilungs-Gnade, und also in Ansehen des modi habendi nur anderst, und dannoch wahrhafftig, (jedoch auch ohne Verrückung aus jener in diese,) der menschlichen Natur wegen der persoehnlichen Einigkeit zukommt.] Immittels gieng die Zeit fürüber, dass jeder wieder an seinen Orth kehren sollt. Da wir ihme befohlen, einem jeden ein exemplar seiner neuen Schrifft abzucopeyen, und bey Zeit anhero zufchicken, es selbsten aber sollte innerhalb 10. Tagen wieder allhier erscheinen, da alsdann von feinen argumentis sollte gehandelt werden. Vnterdessen sollte es denen Sachen in der Furcht GOttes besser

nachsinnen, und dieses zuvoran wissen, dass wir denen Photinianis den Muthwillen zugestatten [note: So wenig als andern Irr-Lehrern, die sich dergleichen auch in andern Myster., z. e. vom heiligen Abendm., anmassen. Bevorab, da die Schrifft selbst der Vernunfft, nicht im Verstehen, sondern Begreiffen, den Kappen-Zaum, so zu reden, anleget, und selbige gefangen nehmen heist, wann sie feindlich oder hochmüthig sich über diejenigen Dinge, die über ihren Horizont gehen und sind, ein Vrtheil zu sprechen erheben will.] nicht bedacht seyn, dass sie in Glaubens-Articuln von dem Bubstaben abspringen, und einen tropum oder Figur vorweisen, wanns ihnen gefalle, damit die ganze H. Schrifft ungewiss, und auf Schrauben würde gesezet werden, sondern es würde heissen: Proba. Damit wir den Abschied genommen, und von ihm gangen, in Hofnung, weil es in Gottslaesterlichen opinionibus schecht [note: Theologice: Wie auch die folgende Confessio ausweiset, die fast auf lauter Vernunfft-Schlüsse und die Philosophie treibt, davon schon Paullus Col. II. 8, als einer losen Verführung, einen scharffen Ausspruch gestellet.] fundirt, es würde desto leichter zugewinnen seyn, wann es sich zu bestimmter Zeit würde einstellen, welches aber nicht [note: Indem es inzwischen den Reissaus, aus lauter Eigensinn und Halsstarrigkeit, wie schon oben angeführt, genommen.] geschehen. Die beede Exemplaria hat es zwar über 8. Tage hernach geschickt, aber es selbsten hat sich aus dem Staub [note: Man ersiehet aber hieraus, wie gütig man sich gegen ihm erzeiget, und wie boeslich die Widersacher hernach über Gewalt geschrien. Denn dieses war die Frucht des so liebreichen Verfahrens, und der gütigst-gelassenen Freyheit; welche der verleitete Dümler zur frechen Vnbaendigkeit gemissbrauchet hat.] gemacht. Welches also unser Bericht waere, von dem, was sich zwischen uns und Dümlero verloffen hat, dabey wir nicht moegen unvermeld lassen, dass uns nach seinem Abzug allerhand verdriessliche Reden forgekommen, als sollten wir ihme nit haben gnug thun koennen, [note: War eine gemeine Grossprecherey der Widrigen, welche von andern boesen Maeulern gewoehnlicher massen unterstützet wurde. Wie es denn noch immer also zuzugehen pfleget, ut jactent victoriam, qui maximo jure victi superatique dicendi essent. Wozu anderer malevolorum Plauderey vielfaeltig mit einstimmet.] da man doch zur Sache noch nicht kommen war, oder als sollte man auf seine Philosophica nicht haben antworten koennen, da es doch keines proponirt, ausgenommen, was in seiner Schrifft verfasset war, davon aber künfftiglich haette sollen gehandelt werden, und als solte einer unter uns gesagt haben: Es haetten vornehme Leute mit dem Articul der H. Dreyfaltigkeit zuschaffen gehabt, und doch nichts gewisses [note: Vielleicht war (wann dergleichen gefallen,) die Rede von der Vernunfft, da bewust, wie viele von denen, so diss Geheimnuss daher führen wollen, entweder zu Narren worden, oder eine ganz andere selbstgemachte Einbildung und Grille für die Wahrheit, als hievon die Epistolae des Liberii a S. Amore und d. m. zeugen, substituiret und untergeschoben. Paullus nennets Rom. IV. 20. [gap: Greek word(s)] .] schliessen koennen, welches falsch und erticht ist etc Derowegen

wir auch nicht gesinnet seyn, hinführo uns mit solchen Gesellen privatim oder sine arbitris einzulassen, [note: Diese Resolution war loeblich, und hat auch der Ausgang nachdeme erwiesen, wie viel sie gefruchtet. Deme man noch hent zu Tag nachfolgen sollte; so doch, dass es besser waere, alles kurtz in die Feder zu dictiren, als mit hin und herschreyen einander irre oder wild zu machen. Wodurch von Anbeginn aller Nutz der Colloquiorum verderbet worden, dass man itziger Zeit weder Concilia noch Colloquia mehr anzustellen getrauet, und dadurch, nebst der allzugrossen Drucker-Freyheit, und garstigen Schmaehsucht, die Zerrüttungen allenthalben mehr überhand nehmen. Welchen Christus alleine mit seinem Concilio vere Oecumenico ein Ende machen wird und wolle.] sondern dahin zu gedencken, wo es die Nothdurfft erfordert dass ein ordentlich Colloquium angestellet werde, in Beyseyn anderer Leute, die den Ausschlag geben, wenn ein argumentum sufficienter beantwortet sey oder nicht. Davon zu seiner Zeit weiter zugereden seyn wird. Empfehlen hiemit E. E. E. und H. H. dem Allerhoechsten in seinen vaetterlichen Schutz zu langwieriger Gesundheit, und zu einen wohlfaehrigen von GOtt wohlgeseegneten N. Jahre. Signatum 5. Jan. 1616.

XI. CONFESSIO FIDEI NICOLAI DVMLERI, Norimbergensis, QVI, POSTQVAM EAM VIX EDIDERAT, [note: Quae tanto etiam dignior est lectu, quanto brevius et compendiosius sophifmata pleraque, quibus alter alterum propositis in casses suas et Socinismum vel omnino pellexit, uti postea misere decepti fassi sunt, vel id actum est, ut, fide sincera utcunque dubia reddita, aliis deinceps argumentis in haeresin abducerentur.] CONTRA FIDEM DATAM, EXCESSIT, EVASIT, ERVPIT.

Gratiam et salutem a Deo Patre, per Jesum Christum ejus Filium, Salvatorem nostrum. Cum debita observantia et officiis etc.

EAs, quas nuper in proximo colloquio [note: Conf. de hoc Colloquio Cap. III. Hist. Sect. I.] vobis praelegi de sacrofancta Trinitate rationes, Viri Reverendi et clarisfimi, [note: Fabricio ergo atque Schroedero hanc mentis suae uberiorem declarationem, ut jussus erat, transmisit.] en scriptas etiam bona fide, secundum jussum vestrum ad vos remitto. Quas (fic vos per veritatem oro et obtestor) ferena fronte accipite, legite, perpendite: Responsionibus solidis, si fieri potest, evertite; meliora monstrate. Sic facietis rem Deo gratam, officiique vestri partes probe procurantes, animam meam, quam in densissimis nunc erroribus palpitare putatis, maximo cum beatarum [note: Parum abest, quin verbis hisce sarcasmum amarulentum subesse suspicer. Ab animo certe Dümleri hos ludos, in re seria licet sanctaque, non admodum alienos fuisse, ejus in haeresi obstinatissima pervicacia nos credere patitur.] mentium applausu, supremo rerum arbitro redimetis. Sed valeant ambages, ad rem accedo.

Primum autem quaesitum inter nos est de Trinitate, h. e. de unitate essentiae et Trinitate Personarum in Deo. Resp. Quanquam ego aliquid, et illud ipsum quidem certo quodammodo, in S. literis de Trinitate legam, [note: Patris nimirum, summi Dei, Christi hominis natura, Deique factitii, et Sp. S. virtutis divinae in hominibus efficacis: quae Socinianorum egregie adornata est Trinitas.] de illa tamen, qualem communiter intelligunt, qualemque

in quaestionem vocatam esse dixi, fateor, me nequicquam hactenus reperire potuisse: multa vero invenio, quae pugnant cum illa, et longe aliud loquuntur, ut ex subnexis constabit.

Primum enim, quod me inprimis movet, si ita certum esset et indubitatum, imo, quod magis est, et rei caput, si ita omnino (ut perhibetur,) ad salutem hominum necessarium esset illud de Trinitate dogma, ejusque cognitio; deberet saltem semel atque iterum (si non soepissime, quod tamen necessarium videri possit,) expresse [note: Expresse, i. e. totidem syllabis, Deus est Trinus, seu Pater, Filius et Sp. S. sunt tres personoe divinae, et unus ille summus aeternus Deus. Sufficit aliis verbis, idem significantibus, idem fieri.] ejus mentio fieri; quemadmodum videmus aliarum rerum [note: Quarum tamen haud paucas, v. g. resurrectionem eorundem numero corporum, nostramque per Christi in cruce sacrificium cum Deo placationem, in dubium nihilominus vocant, non aliam ob caussam, quam, quia cum ratione non convenire sua insana putant.] factam ab Apostolis esse quas ad salutem nostram omnino necessarias, aut paululum modo ad credendum difficiles esse putarunt: Etenim coeli et terrae divina creatio; et humanarum rerum absoluta Dei cura et providentia; et mortuorum resurrectio; et vita aeterna, hominibus Christo fidentibus danda; et si quae sunt hujusmodi, vel aliquanto et leviora, quae nos credere necesse sit, vel saltem expediat, etiam soepius repetita, et clarissimis verbis in divinis oraculis exposita cernuntur. Expressam autem mentionem eam voco: DEVS est unus in essentia, sed trinus in personis. [note: Sic ergo ipse, immodestam petitionem suam exponere, non verecundatur: quasi philosophici termini necessario etiam a Sp. S. adhibendi fuerint, quibus ne nostri quidem aliter, quam compendii et commoditatis gratia, utuntur, et pro ea libertate propugnant.] Sic quoque de aliis, puta: Dei Filius Jesus Christus est unus in persona, sed duo in naturis. Tantum vero abest, ut haec aperte [note: His syllabis et apicibus si fateamur non legi, quid inde?] scripta vel semel reperiantur, ut neque etiam obscure ostendi possint. Quorsum enim tot consequentiae et collectiones, [note: Ad ea, quae sparsim dicta sunt, combinanda, et fundamenta jam posita eo modo, quo Sp. S. hoc mysterium exponere scrutantibus scripturam placuit, collustranda, atque magis magisque constabilienda.] quibus ista ostendi ac doceri debeant, si res apertae sunt, et claris verbis certisve principiis in S. scriptura nitantur? Loci quidam illi, qui interdum afferuntur, ita obscuri sunt et dubii, ut inter ipsosmet harum rerum Doctores et propugnatores nondum de iis [note: Pauci sunt, et maximam partem quaestionem illam, dudum vexatam, attinent: Vtrum in V. T. jam clare satis hoc mysterium revelatum sit, an insinuatum? De caeteris vix quisquam dubitat; tametsi, aliud testimonium alio luculentius esse, sine veritatis detrimento, omnes fateantur.] conveniat. Exempla satis

multa afferri possent, nisi res haec Rever. vestris dignitat. multo notior esset quam mihi. Deinde, quid magni momenti habet, quod dicitur: Nos credere haec omnia oportere, non rimari, cum sint mysteria, quae nos nostra, h. e. ratione humana, nullo modo assequi valeamus? Nam primum non quaeritur impraesentiarum, an Trinitatis dogma sit mysterium? Sed hoc quaeritur: An illud ex S. fontibus demonstrari queat? Si enim hoc esset firmum et indubitatum, non amplius forte quaerendum vel potius rixandum ita esset de modo, quo sit vel esse possit. Secundo, si omnino concedendum est, dogma istud, de unitate essentiae et personarum trinitate maximum esse mysterium et prorsus inpervestigabile, cur igitur non pauci SS. literarum Doctores docere illud ejusque modum exponere, sunt conati? [note: Vel illaudabiliter id factum est a curiosulis, ingeniique sui ostentatoribus Scholasticis, vel ab inficiatoribus ejusdem adacti etiam id quidam conati sunt, (quo successu, non pronunciamus,) ut vel sic tandem, non tam a ratione alienam esse hanc veritatem, utcunque ostenderent. Neutrius partis caussam suscipere volumus, neque unquam etiam sibisuscipiendam putarunt nostri, ut potius de ea nigro carbone notanda integris dissertationibus limitibusque rationi positis fuerint soliciti.] Sub quorum vexillo reperiuntur Thomas, Durandus, Scotus, Ockam et fortassis alii. Annon enim satius fuisset, plane nunquam conari rem talem, vires et ingenii humani captum excedentem? [note: Ita est. Nisi illustrationi utcunque id inservire posse censeas. Hanc enim, si modeste applicetur, quicquid in rebus creatis simile videatur, nemo temere negabit locum habere posse; uti contra nemo etiam nostratium (quicquid sit de Reformatis quibusdam,) simillima nonnulla in mente humana pro demonstratione venditaverit, aut, quando Filius imago Patris appellatur aliquoties in Cod. S., eapropter, modum generationis hisce determinari et in aprico prorsus poni, asseveranter pronunciaverit.] Quod si tamen conatus iste in quibusdam est repertus, cur non potius in ipso Christo veritatis magistro unico et doctore fidelissimo reperiri debuit? Cur non etiam in ipsius Apostolis et ministris? in iliis enim, nisi vehementer fallor. locum habere non potest istud, quasi captum istorum haec res excesserit: Christus enim ab ipso Deo erat edoctus, quem nihil latere poterat; Discipuli vero a Christo. Multo autem minus invidia aliqua fecisse vel Christum vel Apostolos ipsius existimandum est, quo minus nobis talem et tam necessariam ad salutem nostram rem, summo studio et verbis apertissimis, inculcarent et persvaderent; utpote sine cujus cognitione et scientia facile eventurum esse conjicere poterant, ut homines

ex obscuritate et ignorantia in dubitationem, ex dubitatione in incredulitatem, ex incredulitate aeternum in exitium ac dispendium salutis suae turpiter prolaberentur. Verum his ita generaliter dictis, [note: Atque a nobis vicissim rejectis; eatenus videlicet, quatenus prorsus non aperte et perspicue satis hoc mysterium, in Scr. S., per Christum praesettim et Apostolos, patefactum esse Dümlerus negavit.] nunc ad specialiora descendamus. Et primum quidem generalia quaedam argumenta de Trinitate personarum in unitate essentiae perquiramus, postea ad illa, in quibus solus Deus pater ille unus Deus Israelis esse demonstratur, devenientes. Ac primum quidem ita inferri potest. [note: Argumentum hoc, quod princeps existimavit Dümlerus, et Crellio quoque de Vno Deo Patre L. II. Sect. I. c. 3. visum est insuperabile, utut minime novum sit, sed Thomae Aquinati, et Scholasticis aliis pridem usurpatum, miramur caeteris praemissum, cum tamen non sit imbecillius aliud: Quamvis enim varii variis modis (uti nuperrime contra Baelium Diss. I. f. 15. sqq. ex instituto S. Rev. Acad. Tubing. Cancell. D. C. M. Pfaffius ostendit,) ad illud minus feliciter responderint, facillime tamen totum hoc, quantum quantum est, sophisma solvitur, si eatenus, quatenus unum sunt, non esse distincta, et contra, in quantum distinguuntur, unum non esse, observes, atque hinc porro, limitatione justa addita, cujus virtute tandem haec conclusio consequetur: Ergo inter se quoque certo respectu (nempe essentiae ratione,) eadem sunt: totum ratiocinium concedas. Neque aliter id fieri poterit, nisi ipsum Trinitatis mysterium neges. Fluctus ergo hi sunt in simpulo, et, si tertium simul communicabile esse, de quo hic utique sermo est, essentia puta divina tribus personis communi, notes, non male a mediocri (le moindre Ecolier) scholae alumno responderi ad hoc dubium posse, ipsum Clericum in Bibl. selecta T. X. A. 1706. f. 389. scripsisse sine jactantia, nemo non intelliget.] Quaecunque eadem sunt uni tertio, illa inter se quoque eadem esse necesse est. Atqui personae divinae sunt eaedem uni tertio, vel, si una vis, quarto, h. e. personae divinae sunt essentia eaedem. Ergo inter se quoque eaedem erunt. Ac per consequens, vel multiplicatis personis, essentia multiplicabitur; vel essentiae unitate retenta, et personae unitatem retineri oportebit.

Majoris firmitatem quod attinet, eam non impugnari existimo; si quidem eam tanti faciunt Magistri Scholarum omnium, ut, ea convulsa, omnium syllogismorum fundamentum ruere necesse esse putent. [note: Retinent utique hunc canonem Magistri Scholarum et Metaphysici doctores cuncti, sed cuncti etiam, quod equidem sciam, eundem justa limitatione: Quae sunt eadem uni tertio incommunicabili, illa eatenus quoque inter se eadem sunt etc. temperant.] Ad minorem quod dicitur: Personarum unitatem ex essentiae unitate aliam concludi non posse, quam essentialem, si quidem personae, de quibus sermo est, non cum aliqua persona sint eaedem, sed cum essentia. Quaero, quomodo haec consistere possint cum summa

simplicitate Dei, quandoquidem in eo nulla videatur distinctio esse re ipsa inter naturam et personam. [note: Confunduntur compositio, et pluralitas, non naturae seu essentiae, sed personarum, eandem numero simplicissimam essentiam habentium.] Certe si aliqua est, erit vel actu, vel potentia, vel saltem per mentis nostrae conceptum. Non primum. Sic enim, ut modo dictum, daretur aliqua in Deo compositio, quae cum summa et perfectissima simplicitate [note: Realis est personarum inter se distinctio, relativa oppositione nixa, ac proinde etiam personalis, quae simplicitati Dei, tanquam essentiali proprietati, cum personae ab essentia non distinguantur, nec essentia multiplicetur, non obstat.] ejus omnino consistere nequit. Non secundum. Nam omnia in Deo sunt actu, nihil potentia. Et praeterea, quamvis potentia quicquam esse posset, reduceretur tamen aliquando in actum, et ita convelleretur simplicitas. Non tertium. Nam ille conceptus noster vel verus erit vel falsus. Si verus: omnino conformem rebus ipsis esse oportebit, [note: Verus utique, quia revelationi conformis.] et sic, quod animus noster concipit, revera erit in re, concipit autem tale quippiam in Deo, quod compositionem [note: Non inducit compositionem, sed personarum pluralitatem, salva essentiae unius, tribusque communis, sine multiplicatione, simplicissima identitate.] inducit, et sic res redit ad priorem disputationem. Si falsus: tanti profecto esse non debet, ut id persvadeat, quod contra omnem sanam rationem [note: Audienda est revelatio, non ratio, cujus principia et angustos limites Dei majestas infinita longe excedit. Ex qua proinde sola haec controversia decidenda est. Piscatoribus enim credimus, non Dialecticis.] currit. Taceo, quod intellectus, sicut et voces, accommodandae sint rebus; non res trahendae ad voces, et intelligendi rationem. Illud equidem vere videor posse adjungere. Vbi plura [note: Non dicimus, cum Scriptura, plura esse in una essentia divina, sed tres, aut plures.] sunt in aliquo uno supposito, quae idem [note: Qui iidem non sint, etsi sint idem, vel unum, seu habeant potius eandem naturam.] non sint, ibi vitari nequit, quin sit compositio aliqua. [note: Compositio, quae ad essentiam pertinet, vitatur utique, sed pluralitatem (personarum) vitare Script. S. nos adeo non jubet, ut credere et statuere potius jubeat.] Equidem omnes fatentur; essentiam divinam in se esse indivisam et indistinctam; personas vero, et personales notiones, quae sunt: Paternitas, Filiatio, et Processio, inter se distinctas esse, et quidem realiter: jam igitur, si essentia cum paternitate constituunt Patrem, quomodo non etiam component? [note: Non componunt, quia paternitas, cum essentia eadem est, sed ad alias personas relata, relativae distinctionis personalis fundamentum constituit. Certe alius pater, ut pater, et alius filius, ut filius, et sic quoque alius Sp. S. ut talis, seu ut procedens, a Deo ipso nobis adorandi proponuntur. Cui humili fidei obsequio obtemperamus, reliqua, uti Angeli Es. VI. alis suis contecti, miramur, non rimamur.] Non video etiam, quid ad hoc dilemma

reponi queat: Si una persona distinguitur realiter ab alia, aut distinguitur in tota, aut non in tota. Si in tota; igitur ut relatione, ita et essentia, atque ita una cum alia non erit idem essentia. Si non in tota, igitur per aliquid sui est distincta, ut per aliquid sui est eadem alteri, [note: Ita est: Non tamen sequitur, sunt duae res, sed duae, immo tres relationes, in una essentia. Res essentiam denotant, relationes modi sunt: qui invicem collatis personis, oppositisque sec. eas, differentiam pariunt, sed ad essentiam relati cum illa idem manent, nec diversa quid sunt, atque hinc adeo compositio cessat. Caetera, quae capere non possumus, revelationi nos accepta ferre, et in Deo esse, quae nos comprehendere nequeamus, fateri humiliter oportet. Idque tanto magis nos decet, quanto clarius idem illud Numen infinitum, Iumen se inhabitare [gap: Greek word(s)] , r. Tim. VI. testatur.] atque ita in persona sunt duo, dualitate in re; est igitur et compositio; at ubi compositio est, ibi et partes sunt, quarum altera habeat se quasi materia vel quasi potentia, altera ut actus. Et haec ita sint dicta [note: Satis adversus Deum [gap: Greek word(s)] petulanter, eaque minutiarum, clarissimae Dei, uti seipsum patefecit, testificationi oppositarum captatione, ut dubitem, anne ipse Dümlerus Metaphysicas illas distinctiones ideis satis lucidis clarisque perspectas habuerit, quanta protervitate ad summa rationique, corruptae praesertim, impervia mysteria applicare ausus est.] ad primum argumentum: Quod memoriae caussa paucis repeto et dico. Si eadem numero est essentia personarum, quomodo, illa una existente, iftae erunt tres, citra compositionem aliquam. Cui corollarii vicem et hoc addatur. In eo, quod est simplicissimum, non datur talis compositio, cujus altera pars originem aliquam habeat, altera sit omnis originis expers. Atqui in Deo datur talis compositio; dum dicitur filius, qua DEVS, nullam habere originem: qua autem persona ab aliis distincta, originem habere a Patre. Ergo non est simplicissimum quid. [note: Non opus fuerat hoc corollario. Quandoquidem in eo, ut priora fere repetuntur, ad solum filium applicata, ita similiter personalis relatio, cujus respectu filius originem habet, tanquam genitus a Patre, cum essentiae ejusdem, quae originem non habet, filioque generando communicata est, simplicitate, h. e. unitate unissima (ut ita loquar,) commiscetur. Quemadmodum itaque, simplicitatem essentiae esse attributum, paullo ante ostensum est, qua una manente et ipsa incolumis est; sic etiam personae secundae et tertiae origo eidem non obest, quippe cui tantum personarum inter se distinctio innititur, essentia autem eadem semper (communicata scil. infinito quodam modo, non producta per illam originem) retinetur. Quae reliqua funt, ex sanctissimo illo: [gap: Greek word(s)] , etiamsi penitus assequi non possimus, pendent, victoriaque fidei confutantur.]

Ergo ea in filio incarnata, Patris quoque et S. Sancti essentiam incarnatam esse sequetur. [note: Id quidem neutiquam, sed hoc tantum: Ergo eandem esse incarnati filii et procedentis Sp. S. essentiam, quae et patris est; inde consequetur. Ac proinde in hoc syllogismo, si integer formetur, neganda est consequentia.] Sed verum prius. Ergo. Jam si Patris essentia nunquam est [note: De tempore hic non disputatur. Nullatenus igitur rectius dicendum fuisset. Nullatenus autem patris essentiam esse extra Patris personam ambigue dicitur. Si enim privative sumatur, conceditur haec propositio; si vero cumulative, ut ita loquar, seu potius, communicative, petitur id, quod est in principio. Caeterum neque essentiam commode dici incarnatam, sed [gap: Greek word(s)] seu filium Dei, qui habet essentiam, quae etiam patris est, habetque per generationem passivam; neque etiam absolute et communiter in hac origine personarum, nominatim vero in generatione filii, spectari, verum relate, ut charactere filii determinata est, satis constat. Quod reliquum est, fufficit, [gap: Greek word(s)] factum, nunquam Patrem, et tamen filium esse in Patre, patremque in filio, divina testari oracula: quae contra rationem oggannientem inconcussa persistent, omnesque ejus objectiones hac sola responsione: Fivita de infinitis judicium sibi samere non debent, prosternent.] extra Patris personam, utique essentia Patris incarnata personam Patris incarnari concedi oportet; et quod de incarnatione dictum est, idem de aliis actionibus, quae Christo tribuuntur, dici necesse erit. Itaque et Pater in terras missus est, et esuriit, et calamitates mortemque ipsam perpessus est, et resurrexit, et in coelum ascendit: haec enim affert secum essentia, quae una sit Patri cum filio. Et quae de Patre jam diximus, eadem etiam de S. Sancto dicenda erunt. Majorem propositionem clariorem esse puto, quam ut eludi debeat. Quod si tamen dicas, ad evitandum absurdum: Personam divinam, nempe Filium Dei, primo et propriissime [note: Equidem, qui ita difficultatem hanc solvere velint, mihi cogniti non sunt; nisi quod immediate et per se Filium Dei, ut filium, incarnatum esse memini aliquos dixisse. Cum quibus litigent, si volupe est, Sociniani, commodene an incommode, hae an illae formulae rem abstrusam melius explicent, aut nodum solvunt. Nostri naturam characterizatam charactere personali filii Dei, aut ipsum potius [gap: Greek word(s)] , assumsisse humanam naturam rectius ajunt. Quo pacto (ubi revelationem sequimur, cum ratio sibi relicta horum nihil quicquam alias nosset) nihil aliud ex integra hac objectione sequetur, quam, Eum assumsisse humanam naturam, qui habeat eandem naturam divinam, sibi per generationem communicatam, quae etiam Patris est. Ad Patrem autem, utrum illa assumtio et unio terminetur hypostatice an filium, illud, tanquam omni ratione sublimius, ex sola revelatione addiscendum, eidemque, quae incarnatam esse naturam divinam, seu habitare totam in Christo [gap: Greek word(s)] , quatenus in una suarum hypostasium tantum, non reliquarum, nominatim autem in Filio est, asseveranter docet, credendum. Totam namque hanc Dei patefactionem in carne, nisi revelata fuisset, etiam Sociniano sensu, nemini unquam innotuisse, conceditur. Cur igitur eidem, personam determinanti, nempe [gap: Greek word(s)] , fidem denegemus? aut, si modum non distincte, evoluteque capiamus, obloquamur?] assumsisse naturam humanam; Secundario autem naturam quoque h. e. essentiam divinam assumsisse eandem naturam humanam ad sui personam. Regero: Quocunque tandem modo, sive primario, sive secundario essentiam divinam assumsisse naturam humanam dicas, assumsit tamen, et quia tota essentia est in filio, igitur tota assumpsit, non pro parte tantum filii, sed etiam quatenus et Patris et S. Sancti essentia perhibetur. Deinde, quomodo intelligam ego hoc: Primo et propriissime quidem Filium Dei naturam humanam assumsisse: Secundario vero essentiam divinam? Quis enim est ille Filius Dei, annon is, qui ex natura divina, et (ut loquar ita) ex relatione filiationis constat: Si hoc, et filius Dei nunquam sine divina sua natura considerari potest, annon sequetur, tum,

cum Filius Dei primo et principaliter naturam humanam assumpsit, divinam quoque ejus naturam primo et principaliter eandem naturam humanam assumsisse (etenim profecto, nuda illa filiationis et distinctae personalitatis [gap: Greek word(s)] , sine fundamento divinae naturae nunquam naturam humanam assumsisse, dicenda erit,) et haec natura divina, quia est eadem numero in omnibus personis, tunc quoque humanam naturam primo et principaliter assumsisse, putari debet. [note: Quicquid sit de distinctione illa, inter principaliter et secundario; hoc tamen certum est, revelatione ita docente, naturam illam, quae communis unaque, Patris, et filii humanam naturam assumentis, non esse unitam cum humana natura, ut Patris est, sed ut Filii charactere hoc personali insignitam. Caeterum eandem esse naturam ejus, qui incarnatus est, filii, et patris, qui incarnatus nunquam dicitur, quod quidem solum perplexa haec objectio probat, quis negat?] Quod si jam eadem natura divina (juxta alterum instantiae membrum) naturam humanam secundario quoque assumsit, Ergo, uno et eodem tempore, et uno et eodem actu (non enim aliquando assumpsit, et aliquando non,) et primario et secundario assumpsit, illa vero, quae est Patris et S. Sancti, non primario, jam non una amplius numero erit natura illa, sed divisa aut diversa. [note: Non divisa aut diversa, sed una; at non spectata in hac incarnatione absolute, verum cum relatione et charactere personali secundae personae proprio.] Dicas porro et aliter instes: Atqui natura dicitur incarnata, sicut et assumpta ratione personae, ad quam terminata est unio; non autem, prout communis est tribus personis. [note: Bene: Ita certe enunciantur terminis utcunque huic mysterio accommodatis, quae simplicius verbis: [gap: Greek word(s)] , Sp. S. effatur.] Quid autem, quaeso, volunt sibi haec verba? Nonne essentiam faciunt duplicem [note: Non duplicem faciunt essentiam, sed ejusdem modum habendi duplicem, per generationem nempe in filio, sine generatione in Patre. Qua ratione etiam, quomodo essentia haec et propria et communis esse possit, atque diversimode ita spectanda sit, liquet.]

in divinis? alteram alicui personae propriam, alteram communem omnibus? et illam quidem incarnatam esse, ut est in Filio, istam minime? Quod si haec non est sententia verborum oppositorum; profecto rem omnem ad considerationem intellectus referre videntur, ut nimirum essentia, uno modo considerata, incarnetur, alio autem modo [note: Non uno aliove modo, sed prout hoc aliove modo Patris aut filii est, hoc aut illo charactere personali determinata.] non incarnetur. Quid autem absurdius, quam ex varia intellectus consideratione [note: Non varia intellectus consideratio fundamentum est, sed realis, at personalis, non essentialis differentia. Eamque etiam ob rem non patri, sed filio soli, [gap: Greek word(s)] carnem factum esse, tribuitur. Quod alias promiscue fieret, aut factum legeretur. Huic principio securi tutique innitimur, immorimur.] alicujus rei unius varia illi praedicata attribuere, et quidem realia, aut certum alterutrum reale? Verum omissis circuitionibus amplioribus, alterutrum horum necesse est: aut distingui naturam a persona re ipsa, [note: Non distinguitur realiter natura a persona ulla in Deo. At personae inter se, ut revelatio nos docet, alium atque alium in Deo nominans, distinguuntur.] aut unum et idem utrumque esse re ipsa; tertium certe, quod dicendum sit, non apparet. Si idem sunt re: quomodo uno incarnato alterum non incarnatur? [note: Ratio, quia non incarnata natura, ut communis est omnibus, etsi eadem, quae communis, sed ut filio per generationem propria est atque Filii natura.] sin redistincta: non erit simplicitas in Deo omni carens compositione, [note: Statuimus distinctionem personarum inter se relativam, at veram tamen et realem personalem, sed distinctionem ab essentia et personarum et relationum istarum personalium non docemus. Cessat igitur omnis compositio simplicissimae essentiae divinae, ad quam ea proprietas, essentialis hinc etiam dicta, pertinet. Reliqua revelationi accepta ferimus, cum qua Dümlerus tumultuans, sed ut modestiae erga Deum, de se testantem tanquam infinito ente, ipse finitus memor sit, transigat.] quod primum argumentum, tanquam absurdum, deducebat. Addatur et hoc, perspicuitatis caussa: Essentia Filii incarnatur. Essentia Patris non incarnatur. E. essentia Patris, non est essentia Filii. [note: Conclusio non alia, quam haec inde profluit, si vel maxime Major, quae Vniversali aequivalere deberet, etiam in secunda figura, mittatur: Ergo essentia Patris, quatenus est Patris, non est incarnata; vel clarius: Ergo aliquid, quod non est ut essentia patris, incarnatum, est ut essentia filii (haec enim determinatio etiam in praemissis addenda est,) incarnatum. Quod concedimus.] Vel ita: Deitas in Filii persona assumpsit carnem. Deitas in Patris

persona non assumpsit carnem. [note: Similiter ita potius inferendum est. Ergo Deitas, ut est in persona Patris, neutiquam, sed, ut in Filio s. Filii est, assumsit carnem.] Igitur Deitas in Patris persona non est Deitas in filii persona. Sunt igitur Deitates istae diversae, aut certe modi essendi earum in personis diversis diversi sunt. [note: Non modi essendi, sed modi eandem essentiam habendi, diversi sunt, h. e. diversae sunt, ex actionibus personalibus, generationis et spirationis, resultantes relationes et proprietates. Quod utique verissimum, est et, Dümlerum mera sophismata in re tam seria proposuisse, palam, sed etiam turpissimum est.]

Si Christus, seu Filius Dei ex substantia Patris est vel ex tota, vel parte ejus erit. Non posterius; Quia substantia Dei, cum sit simplicissima, nullo modo dividitur. Cum perfectissima; nec augetur, nec minuitur. Ex tota igitur substantia Patris natus erit Filius. Si hoc; Aut Pater ita dedit substantiam filio, ut ipse eam amiserit; vel retinuit eandem. Non primum. Nam amissa Dei substantia seu essentia, Deus esse desineret. Retinuit igitur Pater substantiam totam, quam tamen totam, eandemque numero, filio dedit. Retinuit vero, et dedit tamen? At hoc est ex numero illorum, quae simpliciter, ac proinde Deo quoque, sunt impossibilia. [note: Commiscet in hoc argumento Dümlerus productionem atque communicationem divinae naturae. Illa consistere cum unitate numerica haud potest, et repugnat säne, produoi idem numero, quod jam fuit. At communicatio illam multiplicationem necessario haud infert. Cujus etiam in rebus finitis, v. g. vita corpori nostro communicata eadem profecto, quae animae est, et igne, communicante seipsum cum ferro ignito, (ut a candela petita similitudine opus non sit,) occurrit, multoque adeo magis in infinita divina essentia, quae ne quidem multiplicari potest, locum habere potest, locumque habere, Deo, de se id ipsum testanti, credere par est. Communicari igitur nullatenus pluribus posse divinam naturam, ut una numero sit maneatque, neque demonstratum est hactenus neque etiam unquam demonstrari potest, totumque proin hoc argumentum corruit.] Non quidem, quod is omnia facere non possit, sed quod quaedam reperiantur, nec non interdum excogitentur, quae potentiam aliquam non admittunt. Nec vero rem conficit simile illud, quod solet hinc afferri de candela ardente, a qua aliam accendi quidam putant, ita, ut et totam ignis substantiam ab illa priore accipiat, et illi tamen interim nihil omnino decedat. Nam 1. utique decedit aliquid, etiamsi nos non ita accurate istud sentiamus, et propter materiae praesentiam seu ignis nutrimentum fit, ut iste defectus, qui propter accensam alteram candelam existit, statim in momento iterum compleatur, itaque celeriter, ut visus nostri imbecillitatem fugiat. Sed si quis pertinaciter instare velit, (quamvis similia

nihil probent,) et dicere, quod nihil omnino decedat igni prioris candelae, et nos ideo rem ad sensus nostros minus perspicaces deferre, cum aliter effugium non detur; Regero: Si omnino nihil decedit, Ergo nec totum decedit; unde igitur candela accenditur? aut si totum decedit, et alteri candelae accedit, cur non statim igitur ignis in tanta quantitate in candela accensa apparet, in quanta fuit in priori candela? Annon hoc ipsum argumento est, partem saltem aliquam priori decedere, et huic accedere, quae postea paulatim nutrimento nimirum liquefacto crescat, et in convenientem magnitudinem evadat: quemadmodum pusillum istud in priori candela, quod decesserat, statim propter materiae aptitudinem et nutrimentum fluidum iterum adjicitur. [note: Ambages hae sunt, quas forte in Disputatione de origine animae rationalis, seu mentis humanae, traducis alicujus defensoribus objicias. Ad originem ex Patre filii Deo vel non applicantur ea, nisi [gap: Greek word(s)] et salva dissimilitudine, illustrationis gratia, vel non quadrant; cum alio modo dubium ab adversariis motum solvi possit.] Ex quo apparet, longe dissimillimam esse hanc similitudinem, cum illa aeterna Filii Dei generatione; in illa enim natura manetutrinque numero una: hic sunt ignes numero distincti, tam ratione generationis, qua primum unus ex altero gignitur, (non manet enim idem numero, qui discessit, sed alius, ut dixi, in ejus locum statim sufficitur,) quam ratione existentiae: quemadmodum enim sunt duae candelae, ita et duo ignes. Deinde in igne isto partem tantum decedere demonstravi. At in divina essentia nihil minus habet locum, quam hoc; ubi enim partes, ibi divisio et com positio, ibique nulla simplicissima, qualis in Deo est, simplicitas. Tertio demum in candela accensa ignis ista substantia paulatim crescit, et ad convenientem magnitudinem deducitur; Contra, natura divina, quam Filius a Patre semel accepit, nunquam augetur, nunquam perficitur, sed perfectissimo modo semel accepta, perfectissima manet, ex hypothesi. Nunc promissi nostri memores, descendamus tandem ad alia argumenta, nempe ad illa, per quae probari posse diximus, solum DEVM Patrem illum unum Deum Israelis esse, et non alium praeter illum. Sit autem primum hoc:

unum Deum, non tamen ipsum propterea excludere Christum. [note: Et rectissime quidem; Neque enim l. c., uti Major habebat, dicitut: Ille unus Deus est Pater, ex quo omnia, et quidem solus, si vel maxime et nomen Patris personaliter accipiatur, de quo supra observatum est, quosdam, nec immerito, dubitare; Sed Pater est unus ille Deus, ex quo omnia. Vnde conclusio tantum haec profluit ex vitiosa forma primae figurae, quae Minorem non negantem, sed affirmantem desiderat. Si vero secundam figuram retineas, et Majorem universalem ita instruas: Quisquis est unus ille Deus etc. est Pater, ex quo omnia; novus hinc naevus novumque vitium luculentissime patebit. Quorum sophismatum miror thrasonem hunc non puduisse.] Dico: Si Christus includitur, aut fit illud propter divinam ejus naturam; quam illum cum Deo Patre eandem habere [note: Ita est.] dicunt: aut propter [gap: Greek word(s)] illam, seu relationem propriae personalitatis seu filiationis: aut denique fit propter utrumque, h. e., propter totam et integram Filii personam. Non primum, quia primo natura, in se considerata, non est persona, [note: Quid inde? dummodo persona habeat illam naturam. Est enim persona aliquid ex natura et subsistentia conflatum, uti saepe jam observatum est.] quod vel eo apparet; quod natura est communicabilis, persona vero minime. Jam, si non est persona, [note: Negare ergo ausit Dümlerus, Christum esse personam? Non credo. Quorsum autem, si Christum fateatur personam esse, et naturam communicari posse, haec effugia?] multo minus erit Deus; [note: Immo, si persona est, communicatam naturam divinam habens, sane erit Deus.] Deinde sequeretur exinde, Christum esse DEVM, et non esse. Esse quoad naturam; non esse quoad [gap: Greek word(s)] propriae personalitatis, secundum enim [gap: Greek word(s)] illam non est is, qui Pater. [note: Quorsum haec? Relatio personalis hic non in quaestionem vocatur, sed naturae communio. Et quamvis Christus non sit is, qui Pater, est tamen id, quod Pater, i. e. eandem habet naturam. Vnde et ipse: Ego et Pater unum, non unus, sumus, semel iterumque affirmavit.] Jam porro idem etiam de Patre dicendum esset, nimirum et illum tantum DEVM esse propter naturam illam communem cum filio ac S. Spiritu. [note: Ita puto. Personalitas enim ex Paternitate et est et cognoscitur.] Quia, qua ratione filius includitur in unitatem Deitatis, ea ratione et Patrem Deum vocatum esse oportet. Atque ita natura harum trium personarum, per se considerata, sine relatione ulla aut paternitatis, aut filiationis, constitueret illum unum Deum, et sic Deus plane extra personas [note: Aut extra personas, aut in tribus. Posterius verum est.] esset. Cum vero natura, in se considerata, non sit persona, utique nec Deus erit persona: [note: Vtique. Nam, Deus non est persona, sed personae, seu natura in tribus personis suprema, omnipotens etc.] aut si natura illa una est DEVS, DEVS autem persona, utique ex unitate naturae

unitas quoque personae sequetur. [note: Falsa ex falsis deducuntur.] Denique unus ille Deus hic dicitur, non natura quaedam, sed tota et completa persona. [note: Quia de persona una quidem (si personaliter vox Patris sumatur,) sermo est, sed non exclusis aliis in eadem Divinitate personis; cum excludantur tantum [gap: Greek word(s)] , et exclusiva ad praedicatum, non subjectum, referatur. Quae tamen multo sunt clariora, si, hoc inprimis in loco, ubi generatim de Deo sermocinatur Paullus, Pater, ex quo omnia, comparate ad dominium, Christo ut [gap: Greek word(s)] competens, singulari quodam, et 1 Cor XV. explanato, modo, Patrem rerum omnium denotet: perinde uti Eph. IV. 6. et III. 14 describitur.] Si igitur filius etiam ille ipse Deus, non saltem propter naturam, non etiam propter quamcunque personalitatem, sed tantum propter illam ipsam, quae una sit numero cum personalitate Patris, Deus dicendus erit, et sic filius erit Pater, et Pater erit Filius, etiam quoad personam. [note: Minime omnium haec inde sequuntur, sed quia persona habet naturam (non outem, accurate loquendo, in casu recto per naturam, ut genus desinitur,) filiusque etiam habet Patris naturam, eandem utriusque naturam, atque utrumque verum summumque Deum esse: salva et incolumi subsistentia relativa, quae personarum distinctarum inter se fundamentum est.] Absurdum. Secundum membrum ideo non conceditur, quia alias sequerentur tres Dii. Nam ut quaelibet persona ab altera et tertia reipsa per [gap: Greek word(s)] suam ac relationem est distincta, nec quicquam cum altera, quoad istam [gap: Greek word(s)] , habet commune, ita nec communis earum erit Deitas, et per consequens unus indistinctus, sed tres distincti Dii. [note: Non tres Dii, sed tres personae. [gap: Greek word(s)] enim illa personalis est diversa, natura eadem.] Taceo, quod, si tres personae istae, qua personae, essent unus et idem. DEVS, jam Deus se ipso prior et posterior esset. Prior, qua Pater; posterior, qua filius, et S. Sanctus. Est enim Pater fundamentum relationis, et terminus a quo. [note: De vocabulis his concinnis, an inconcinnis, jam non disceptabimus. Hoc tamen certum est, Patrem esse priorem, filiumque et Sp. S posteriores, sed non naturae perfectione, tempore, dignitate et similibus, verum origine emanationis unius personae ab alia, et posteriorum a prima, quae rectius fons Trinitatis, quam terminus a quo, seu fundamentum, audit.] Non etiam tertium membrum consistere potest, ut ex jam dictis constat. Si quidem Persona filii non est persona Patris; quid enim alias tres personas docere necesse sit? Addatur coronidis loco haec ratio ex majore propositione praesentis syllogismi desumpta.

E. Deus Pater est unus in essentia, et trinus in personis. [note: Novum et tritum inter sodales hosce sophisma, cujus fraus omnis in Majori latet. Ea namque, si, quod primae figurae leges prorsus naturales postulant, universalis ut sit, formetur, atque h. m. enuncietur: Quisquis est unus ille Deus, ille est unus in essentia et trinus in personis, falsa erit. Quodsi vero ad hunc modum, ut vera sit, instruatur: Quisquis est unus ille verus Deus, ille Deus est vel unus in essentia etc., vel habens naturam unius Dei, qui est unus in essentia et trinus in personis; totum argumentum, quod ad posterius membrum, concedendum erit.]

Et sic una persona erit tres personae, et quia etiam de Filio et S. Sancto dicitur, quod sint ille unus Deus, E. tres erunt trini, et ita novem erunt personae in uno Deo [note: Hoc tantum hinc efficitur: Ergo unapersona habet Deitatem, quae est tribus personis communis, et tres habent eandem naturam, quae est unius Dei, qui unus est essentia et trinus personis.] Dura, fateor, haec sunt dictu, et auribus piis molesta, [note: Molesta sane, quia apprime sophistica, et ad pervertendam veritatem [gap: Greek word(s)] impie instructa.] sed quid faciendum? toleranda haec sunt et audienda, quia aliter fieri non potest, dum veritatem pervestigamus.

His ita pertractatis, cum nullo modo filius includi queat, necessitate urgente dicendum est, illam naturam divinam, quae est terminata in persona Dei Patris, non aliam praeter illam, pro uno vero Deo Israelis invocandam et colendam esse. [note: Corruentibus autem ficulneis rationibus sophisticis, haec quoque conclusio collabetur.] Ex quibus simul etiam hoc apparet, quomodo accipiendum sit, quando Christus in S. literis Deus vocatur; nimirum illud non fieri propter essentiae unitatem aliquam cum Deo Patre, sed propter aliud aliquid, [note: Quidsi et hic quaeramus: Vbinam aperte, h. e. tot syllabis, in S. literis legatur: Christum natura merum hominem factum esse Deum, seu munus tantum vicariae divinitatis accepisse? Quicquid respondebunt Sociniani, eadem et nos, ubi apertam Trinitatis descriptionem exposcunt, regerenda, haud injuria, putabimus.] nempel) ideo. Quia Christus ex S. Sancto, h. e., ex virtute Dei altissimi, conceptus est, et ita, simulatque natus est, [note: Simul atque natus concedimus. Quia ex ipso momento conceptionis, quo [gap: Greek word(s)] fuit, unio personalis Filii, sed ab aeterno jam nati, coepit, atque [gap: Greek word(s)] dici potuit ac debuit. Si vero per nativitatem illam in tempore id factum putet Dümlerus, ut formaliter filius Dei diceretur, negamus.] filius Dei fuit, ut bene dici possit, illum natura filium Dei esse, reliquos autem pios homines non sic, qui potius filii Dei adoptati, quam nati dicendi sint. Luc. I. v. 35. [note: Hoc ipsum comma 35. rationem genuinam, cur natus ex Maria filius Dei dicendus sit, continet, nimirum non conceptionem, aut potius ex parte Dei formationem hum anae naturae Christi extraordinariam et supernaturalem, quae ex parte Sp. S generatio proprie dicta non fuit, sed creatio; Verum unionem personalera [gap: Greek word(s)] (h. e. primogeniti et unigeniti filii Dei, jam ante et ab aeterno existentis,) quae a Sp. S. h. l. distinguitur, et alibi saepius de Filio usurpatur. Caeterum adoptio et gratia (qualis et haec fuit formatio,) rem non conficit, sed generatio ex patre, quae Filio Dei [gap: Greek word(s)] passun tribuitur, cum praeexistentia ante Mariam virginem reali, non ideali tantum, aut decreta, ex innumeris Scr. S. locis patente ac demonstrata.] II.) Propter sanctificationem

Dei et in mundum missionem Joh. X. v. 36 [note: Non filius Dei l. c. vocatur Christus, sed, Filium sine blasphemia Deum appellari, contra Judaeos ex loco Psalmi ostenditur, quia, cum homines istic improprie, propter vicariam potestatem et analogiam, eo titulo insigniti sint, tanto majori jure eum, quem Pater in mundum miserit, filium nempe ejus ex se genitum, ita nuncupare non solum liceat, sed oporteat: utpote qui cum Patre unum sit, eandemque naturam communem habeat, quod operibus divinis, propria virtute patratis, satis superque demonstratum dederit, et porro demonstraturus sit.] III.) Propter resurrectionem a mortuis Act. XIII. v. 33. [note: Ad hunc quoque locum jam responsum est, et, de Persona eadem excitata, h. e. populo Dei sec. promissiones missa, filio nimirum ex Patre aeternum genito, et ut mittendo a Davide l. c. porro descripto, comntate 33. Paullum loqui, de resuscitatione autem, et quod illa ipsa persona tam illustris e mortuis suscitata sit, comm. demum 34. sermocinari, alibi jam ostensum.] Rom. I. v. 3. 4. IV.) Denique et ultimo, propter aeternum ejus sacerdotium et regnum. Heb. V. v. 5. [note: Huic quoque ratiunculae supra itidem respondimus: ubi, nihil aliud, quam eundem illum, qui genuerit filium, eum quoque sacerdotem constituisse, ex conjunctis locis Ps. II. et X. l. c. doceri, et dignitatem hinc sacerdotis Jesu Christi humana longe majorem adstrui, evicimus. Quibus in praesenti nihil addimus, quam, si a prima forte discedas, de caeteris valde arduum fore Socinianis, si [gap: Greek word(s)] harum rationum cum filii nomine et relatione, praesertim [gap: Greek word(s)] Script. S. locis adductis, ostendenda esset.] Quod autem quidam ad principalem syllogismum proxime allatum etiam haec regerunt, quod, si consequentia illius salva deberet esse, etiam talis conclusio sequeretur: Patrem nimirum non esse Dominum; Quia solus Christus ab Apostolo in citato loco Dominus dicatur. Respondeo: Hoc effugium, in fallacia consequentis fundatum, nihil valere. Quicunque enim Deus dicitur, est etiam Dominus, etiamsi prorsus de ejus dominio taceatur; [note: At l. c. ad Corinth. quando unus etiam dicitur Dominus, pari jure nobis exclusiva particula, aut vox urgenda ex mente Socinianorum non includeret, sed excluderet Patrem.] Deitas namque praesupponit dominium, sed non contra. Deinde dico: Omnino heic Patrem a dominio, de quo sermo est, excludi, non enim heic simpliciter de domino, sed de illo uno Domino, per quem omnia, de causa, inquam, instrumentali, verba fiunt: Patet id ex particulis, per quem omnia, oppositis superioribus particulis, principalem causam exprimentibus: Ex quo omnia. [note: Quid si igitur nostri respondeant vicissim, Patrem quoque hic sumi essentialiter, et primam creationem, omnibus personis communem, atque secundam, seu restitutionem, filio ut [gap: Greek word(s)] ratione officii propriam, describi? Fac tamen personaliter accipi, satis erit, a creatione prima, et divinitate creatoris Dei, quae Patri adscripta est, caeteras Person is divinas h. l. non excludi, sed eos duntaxat, qui nomen sine re [gap: Greek word(s)] vel gerant vel affectent.] Tertio dico: Et Christum a Deitate Patri tributa, et Patrem a dominio Christo addito, excludi: Patet id ex

voce unus exclusiva bis posita, [note: Excluditur, quod [gap: Greek word(s)] tantum tale est, et vere esse, cum non sit, Deus aut Dominus videtur.] Addi potest et hoc: Quod omnino talis Dominus, qualis est Deus, Christus esse non potest, quia unus tantum est talis, Marc. XII. v. 29. et is sine controversia est Pater. [note: Inde vero tanto clarius et perspicue magis elucet, non personas divinas, sed eos excludi, quos toties in V. T. Deos peregrinos, [gap: Greek word(s)] aut [gap: Greek word(s)] sic dictos, appellari constat: a quibus l. c. ut populus Dei praeter personas suas, (Al pauai) Ex. XX. 3. abstinere unus ille Dominus Israelis praecepit, idemque mandatum identidem repetiit.]

Christus non est ultimus finis fidei nostrae. Ergo. Dicit enim ipse Joh. XI I. v. 44. Qui credit in me, non in me credit, [note: Mira res, tanto ostentatori Philosophici acuminis philologicam regulam et idiotismum Hebraeae atque. Hebraizantis in N. T. linguae non fuisse nota: quibus in hujusmodi constructione particula non idem quod non solum denotare, nemo nescit, exemplisque paullo post a b. Glassio, Grammat. S. de Adverbiis Can. XXII. abunde comprobatum est. Quoties enim quaeso, ut in se credant sideles Deo salutisque suae cupidi, jussit? Quod autem fides per ipsum ad Deum judicem tendat, Oeconomia salutis nostrae toties inculcata, et Mediatoris officium, salva Divinitate personae ipsius, requirunt.] sed in eum, qui misit me. Et Petrus I. Epist. c. I. v. 21. per Christum nos credere in DEVM, ait, ideoque illum a Deo Patre suscitatum et gloria exornatum, ut fides et spes nostra in Deo sit. [note: Recte. Illud enim rationes [gap: Greek word(s)] postulabant, per quem accedendum ad Deum esse, Sp. S. passim cum Christo ipso docet. Officium itaque a persona distincte consideretur, ex oeconomia liberrimi et communis consilii divini ortum et constitutum, et res salva erit.] Posset quidem et hoc argumentum, sicut et omnia sequentia, latius per membra sua deduci, sed quia res tota posita est in simplicitate Dei, de illa autem jam nonnulla, et, pro ratione quidem instituti nostri, satis multa [note: Sed subtilia magis, quam solida.] dicta sint in prioribus, plura heic adscribere super sedemus.

Christus, quatenus DEVS, habet supra se DEVM Heb. I. v. 8. 9. Sic enim verba habent: Thronus tuus, DEVS, in seculum seculi Virga rectitudinis, virga regni tui, dilexisti justitiam et odisti iniquitatem, propter hoc unxit te, DEVS, DEVS tuus [note: Ergo quatenus Deus? Nego consecutionem. Ad Ebr. cap. I. certe haec dicta esse, aut respicere primogenitum, (jam ante scil. natum,) cum in mundum introduceretur, explanate affirmatur.] oleo exultationis, prae participibus tuis etc.

Christus non omnia scit. Marc XIII. v. 32. De die autem illa et hora nemo scit, neque Angeli, qui in coelo, neque filius, nisi Pater. Ergo non est ille unus Deus. Effugium illud; Scit secundum divinam, nescit secundum humanam naturam, nihil valet. Scire enim et nescire, ut et omnes aliae actiones et passiones, non sunt naturarum, sed personarum. [note: Sed tales etiam proprietates, aut idiomata talia sunt, quibus communicatis sibi a divinitate, ut homini, ad communem possessionem et usum, ipse libere, quando et quomodo voluit, uti reapse potuit. Omniscientia autem unionis tunc temporis si sapienter uti noluit, prout revera, tanquam homo, naturaliter nescivit diem judicii, ita quoque eum se ignorare Christus dicere potuit.] Respectu quoque personarum heic verba fieri, ex vocibus filii et Patris, quae personas significant, manifestum est. [note: Personas utique denotant, sed quod ad Christum attinet, [gap: Greek word(s)] ab ea natura, ut saepe fit, h. l. ejus persona denominata est, sec. quam ei praedicatum aut idioma non formaliter, at per communicationem in eadem persona, competit.] Particula autem exclusiva, nisi, adjuncta voci Patris, quae personam significat, ostendit omnes alias personas, quae Pater non sunt, a cognitione diei judicii excludi. Cum enim dicitur: nemo scit, neque Angeli, neque Filius, nisi Pater, perinde est, ac si scriptum fuisset: Tantum solus Pater scit diem judicii, et nullus alius praeterea, quicunque ille fuerit. [note: Eodem modo ac jure Pater hic solus nominatur, quemadmodum alias ordinarie Christus propter statum, in quo tunc existebat, et officium suum, propterque oeconomiam divinam singularem, ad eum cuncta referre solet: salva essentiae ejusdem cum eo ac Sp. S. communitate, ad quam h. l. in officio suo constitutus prophetico humillimus attendere, aut se referre noluit.] Si quis objiciat locum Joh. XVI. v. 30. ubi de Christo dicitur: Nunc scimus quia scis omnia. Resp. locos generaliores ex strictioribus esse limitandos, [note: Quemadmodum analogia frdei (sed perversae) hanc limitationem ut excogitaret, suasit, ita verae fidei [gap: Greek word(s)] , sibi semper constans, Christo, ut homini, ignorantiam illam, quam utique cum prophetico officio conveniebat, vel profiteri vel negare, tribui jubet.] et explicandos, non contra. Et propterea heic, quia apud Marcum ipse Christus negat, se, quatenus filius Dei Patris est, scire diem judicii, per vocem omnia illa tantum, quae ad munus Christi requirebantur, intelligi, talis autem non est cognitio diei judicii. Ita 1. Joh. II. v. 20. de Christianis, qui etiam diem judicii ignorant, dicitur: Scitis omnia [note: Manifestum est, l. c. de rebus ad salutem necessariis sermonem esse.] etc.

in una persona plures esse personas, [note: Neutiquam, sed unam esse essentiam in tribus personis, aut unum Deum in tribus, qui tres sint ille unus Deus.] quod absurdum est. Ratio consequentiae: Quia, quotiescunque vox adjectiva unus, ut et quaevis alia numerum exprimens alicui substantivo, si illud intelligens sit,) jungitur, nunquam unitas essentialis, h e illa plu ibus communis, sed personalis significatur. [note: Nec plures infiniti sunt, sed unus. Quid mirum ergo, si singulari prorsus modo, et ab eo, qui in finitis rebus caeteris omnibus deprehenditur, plane distincto idem unus plures, aut plures illi unus infinitus Dens sint? Caeterum non tantum nomen numerale unus de una substantia, sed etiam actu et similibus usurpari notum est.] Ita, cum dicimus unum Regem, unum Caesarem, unum hominem, unum Angelum nunquam essentiam aliquam pluribus communem, sed personam exprimimus: [note: Ratio, quia haec omnia finita sunt, tam physica quam moralia, entia, quae multiplicari utique possunt; at divina essentia non potest, etsi possit pluribus communicari, teste ipso Deo; quo si destitueremur testimonio, id quoque ignoraremus.] et huc etiam pertinet locus ille insignis Joh. cap. XVII. v 3. ubi Christus ipse dicit: Patrem suum esse illum unum solum [note: Exclusis, uti jam saepius monitum est, non personis reliquis, sed deastris aut diis [gap: Greek word(s)] .] verum Deum, etiam respectu sui, se ipsum namque ibidem nominat, atque a Patre distinguit, et quidem ita, ut non possit dici, illum loqui de se secundum humanam naturam tantum, nam eatenus se nominat, quatenus ipso cognoscendo vita aeterna continetur, quod ad totum Christum, [note: Ita est. Loquitur autem de se Christus, sec. officium considerato.] quantus quantus est, referendum omnino esse, nemo non videt.

Ex quacunque doctrina sequitur, Christum non fuisse verum hominem, illa est erronea, et humano generi pestifera. Ex doctrina de Christo, constante ex duabus naturis in una divina persona, sequitur, Christum non fuisse verum hominem. Ergo est erronea. [note: Validum profecto et maximi momenti ratiocinium, si solidum esset. Contrarium autem illico apparebit.] Majorem declaro. Si Christus non fuit verus homo, non etiam vere mortuus est, si non est vere mortuus, nec vere resurrexit, si non vere resurrexit, periimus, vana est fides nostra, et adhuc sumus in peccatis nostris, teste Apost. 1. Cor. XV. v. 17. Minor probatur. Doctrina enim ista, ne videatur aperte contra S. literas duos Christos asserere, negat Christum habuisse personam humanam. [note: Non negant nostri, Christum esse personam humanam, (etsi propter ambiguitatem habere personam humanam, non temere invenias, dici,) at peculiarem et a divina natura, seu [gap: Greek word(s)] potius, distinctam personam humanam, atque adeo duas esse in Christo personas, illud est, quod inficiantur. Unam personam et hypostasin equidem in Christo admittimus, sed ita, praecunte, quantum ad rem, Scriptura S., ut propriam filio Dei et communicatam humanae naturae subsistentiam eandem statuamus esse, personamque et humanam et divinam in una persona, quae humana simul et divina sit, Deusque et homo doceamus. Quorsum ergo hae argutiae, et paene dixerim difficiles nugae?] Jam si Christus non habuit

personam humanam, non fuit verus homo. Omnis enim homo est persona, est enim substantia individua, intelligens, quae est personae definitio.

Vltimo demum ad probandum, quod Pater tantum sit ille unus DEVS, inexpugnabilis ratio videtur, quod nullius simplici Dei nomine, quando substantiam ipsam significat, DEVS tantum Pater certissime intelligitur, quemadmodum omnes fateri coguntur: nunquam autem, cum praedicta ratione simplex Dei nomen est positum, solus Christus, seu Filius, solusve S. Sanctus aperte et citra omnem controversiam significatur, nam etsi Christus nonnunquam Deus appellatur, tamen tunc Dei nomen subsistentiam ipsam non significat, sed substantiae tantum attributum, seu mavis, tunc Dei nomen non subjecti, sed praedicati locum obtinet. [note: Obscure hoc propositum est dubium. Aut enim eo tendit Dümlerus, ut evincat, nusquam Christum et Sp. S. dici unum illum ( [gap: Greek word(s)] ) Deum, quemadmodum Pater: Aut vulgare illud axioma subest: Nusquam de Filio aut Sp. S. nomen Dei usurpatum legi, quando subjecti locum in propositionibus occupat, sed praedicati tantum. Si prius est, in quod collineat objectio, partim repetendum putamus monitum illud, jam aliquoties iteratum: Videri quibusdam in locis, ubi de Patre haec formula occurrit, praesertim 1. Cor. VIII. non personaliter Patris nomen accipi, sed essentialiter: quo sensu etiam filius et Sp. S. hoc nomine communi comprehenderentur: Partim, si personalem sensum retineas, eodem modo de Filio et Sp. S. alicubi necessario loquendum fuisse, quando divinitas eorum praedican da, quid, quaeso, sit, quod cogat, ut id statuamus, rescire vellemus. Sussicit, Deum utrumque, non semel, sed saepius, et sine nota impropriae notionis appellari, atque ab actionibus, attributis etc. porro, describi divinis. Si denique nusquam, ubi subjecti loco hoc nomen reperiatur, de Christo id posse intelligi arbitratus est opponens, ante omnia, ut haec regula probata ab ipso fuisset, potius quam praestructa, optavissemus. Evidentia namque sua, ex ipsis terminis ideisque connexis, insita, uti prima Metaphysicorum principia solent, non radiat: inprimis, si nomen Dei non muneris et dignitatis, sed naturae nomen sit, quod locus Gal. IV. 8. omnino evincit. Quodsi vero etiam contraria exempla praesto sint, ex quibus promiscue subjecti et praedicati loco nomen Dei adhibeatur, eodem sensu de Patre aeque ac filio, v. g. Matth. XXII. 32. Act. VII. 32. 2. Cor. VI. 16. 1. Tim. III. 16. ad Hebr. I. 8. et XI. 16. 1. Joh. V. 20. 1. Reg. XIIX. 39., additis simul locis ex V. T. in Novo allegatis, praecipue Psalm LXVIII. 18. seq. coll. Eph. IV. 8. fundamenti hujus lubrica, quae Socino maxima videbatur, firmitas tanto luculentius patebit.] Nusquam enim. quantum ego scio, in divinis literis invenitur scriptum, DEVM aliquid vel fecissevel dixisse, aut de Deo aliud quippiam affirmari, quod ad Christum a Patre distinctum sit omnino ac necessario referendum.

DE PERSONA CHRISTI.

JAm si ad personam Filii deveniamus, et in illo conjunctionem divinae essentiae cum humana natura consideremus, quanta, DEVS bone!

heic iterum difficultatum maximarum seges! quanta sanae rationis [note: In limine igitur statim prodit adverfarius, quibus armis [gap: Greek word(s)] impugnare constituerit praepostere.] pugna et conflictus! Liceat heic mihi iterum eadem verba dicere, quae supra dixi, cum de Trinitate personarum in unitate Essentiae sermo erat. Ecquid enim magis adducebat divinae veritatis Doctores atque scriptores, quam hoc, ut, cum scirent, proram et puppim salutis nostrae in vera et perfecta personae Christi cognitione consistere, illam ejusque admirandam ex divina essentia et natura humana, ut ita dicam, compositionem [note: Conjunctionem seu unionem maluisset ipse, conscientia exstimulante, vocare, si non per contemtum hujus mysterii, id ipsum suasisset tumultuans ratio.] apertissimis et clarissimis [note: His forte Sp. Sancto praescriptis: Filius Dei ab aeterno ex substantia Patris genitus ita in tempore formatam in Maria virgine humanam naturam secum univit personaliter, ut jam sit nec merus Deus, nec merus homo, sed in una persona [gap: Greek word(s)] , ex utraque natura constans, [gap: Greek word(s)] . Perinde scil. uti Thomas olim: Nisi imposuero manus meas vulneribus, eaque contingam digitis meis, nullatenus credam. Nobis aequivalentia sufficiunt abunde.] verbis nobis demonstrarent. Quid quod eam, multoque minus ejus modum, non tantum non demonstrarunt, verum ne verbulo quidem, neque obscuro saltem, mentionem ejus fecerunt. Describunt quippe Lucas et Matthaeus, praesertim vero Lucas, [note: Quid si Lucas et Matthaeus siluissent, totamne Scripturam hanc veritatem nullatenus, et nusquam docere, hinc consequetur?] exacte admodum nativitatem Dom. nostri Jesu Christi, et Matthaeus, cum illa verba praemisisset: Jesu vero Christi nativitas talis erat etc. nihil antiquius vel excellentius, quod ad illam attinet, de ea narrat, quam, Mariam ejus matrem, priusquam ipsa et Josephus vir ejus convenissent, inventam fuisse gravidam e Sp. Sancto. [note: Ideo hujus originis aeternae non meminit Matthaeus, quia de humana, etsi supernaturali, conceptione et nativitate disserere instituebat: Caetera ex miraculis aliisque testimoniis demonstraturus. Regem enim Judaeorum ex Davidico stemmate natum esse Jesum, inprimis ostendere volebat.] Lucas vero, qui paullo altius rem repetit, et diligentissime in ea versatur, ab eadem S. Sancti virtute initium hujus [note: Si hujus, ergo alterius praecipuam rationem non habuit, nec tamen Angelicum illud testimonium praeteriit silentio.]

nativitatis et ortus sumit, dicente apud eum Gabriele Angelo Mariae: S. Sanctus superveniet in te, et virtus altissimi obumbrabit tibi, ideoque [note: Ideoque illud ad virtutem Dei substantialem, uti paullo ante ostensum, h. e. ad primogenitum Dei, personali operatione in utero matris suae, id, quod ex ipsa erat, assumentem, si referas, (quemadmodum Hebr. sub Chuppa fit copulatio maritandorum.) illustrissimum habebis personae, quae substantiae geminae heros sit, testimonium.] quod nascetur sanctum, vocabitur Filius Dei. Certe si uspiam aliquid clare et expresse de Deo homine facto, qui Jesus Christus sit, dictum fuisset, id in his duobus locis scriptum legeretur, ubi expresse ea de re tractatur, in qua et per quam hoc plus quam divinum mysterium peractum fuisse dicitur, h. e., de ipsa Jesu Christi conceptione in virginis utero. [note: Quodsi autem illud h. l. Lucae expresse traditum sit, (Matthaei enim brevitas et scopus id necessario haud exposcebat,) contrarium patet.] Etenim quemadmodum de admirabili hac divina operatione, totius naturae limites exsuperante, aperta fit mentio, ita de hypostatica illa, quam vocant, Dei cum humana natura assumpta unione meminisse debuerant [note: Non debuerunt hoc loco absoluta necessitate, et tamen a Luca illud, seu Angelo potius, cujus verba Lucas repetiit, id factum est.] hi Evangelistae, idque adeo exserte, ut ne quisque in futurum de ea ambigere posset, [note: Vix ego credo tam exserte dici potuisse, quin ratio, cui [gap: Greek word(s)] stultitia videntur, cornua obvertens nihilominus repugnasset. Quod vel suo exemplo, tantae luci Johannis et Paulli testimoniorum recalcitrantes, et obloquuti, testantur Sociniani.] et ne Jesu Christi nativitas, ad quam peragendam unio haec tanquam formalis et praecipua causa concurrisse creditur, imperfecte prorsus ab ipsis [note: Imperfecte sane, si et a reliquis Scr. S. libris omissa fuissent: Perinde igitur, uti Johannes quaedam siluit, quae caeteri descripsere, ita reliqui omiserunt, quae ipse supplevit. Quae alias quatuor Evangelistarum, in conscribenda Historia Christi, ratio fuisset, nisi, ex integra eorum harmonia eam contextam cognosci plene, optimum sapientissimumque Numen voluisset?] tradita videretur, alioquin vel unicam salutis nostrae viam nobis invidisse, vel tanti mysterii se ignaros fuisse, (qui tamen per spiritum Dei, qui omniae scit, edocti erant,) ipsimet non obscure declarassent. Vtrumque autem cum longe absurdissimum videri possit, intelligitur, in quantas difficultates [note: Nulla difficultas, si quod alter, consulto ita jubente Sp. Sancto, tacuit, alter. eodem consilio sapientissimo, supplevit. Cujusmodi plura occurrunt, ex omnibus conjunctis petenda. Paucis quam ob rem Marcus nativitatem Christi plane omisit, eandem ob causam alii aeternae ejusdem ex patre generationis, aliunde et alibi tradendae, non meminerunt.] et dubitationes illius rei assertores propterea merito conjiciantur.

Atque ita ex quatuor Evangelistis duo, qui etiam Jesu Christi Filii Dei nativitatem et in nostris utero conceptionem diligenter nobis exponunt, nihil penitus de Deo, in ea seu per eam homine facto, tradiderunt. Ex duobus autem reliquis, alter quidem in tota historia omnino hac de re tacet, alter vero manifestis minimeque dubiis verbis eam certe non docet, quamvis quidem eam partem hanc ab aliis omissam post aliquot annos quasi Jesu Christi historiam supplentem [note: Si supplementorum ratio habenda, Johanni potius id vindicari officium debere, res ipsa ostendit; Lucae certe reperitio magis curae fuit, et eorum, quae ab aliis dicta jam fuere, confirmatio, atque illustratio: quemadmodum et initialia ejus verba praefationis condocefaciunt.] addidisse affirmant. Omissam vero? Tres viri praestantissimi, divino etiam, ut credere par est, Spiritu impellente (quorum unus ex 12. Apostolorum numero fuit, alii Paullo et Petro Apostolis dictantibus seu approbantibus id fecisse creduntur,) Filii Dei salutarem historiam conscribere aggressi fuerint, et eam partem intactam [note: Quippe jam satis cognitam: quoniam nemo de Messia, utrum filius Dei esset, ex Patre genitus, sed utrum Jesus iste Messias esset dubitabat; qua controversia mota lucu lentiores hujus quoque partis doctrinae accessere explanationes et vindiciae.] reliquerint, sine qua nihil verae salutis inde nobis manare possit, idque quod totius historiae tanquam caput et fundamentum est, praeterierint, nescio sane, quo jure, quave praesumtione hoc de illis dicatur. At quartus saltem, qui postmodum errorem tam novum quasi emendaturus successerit, nullum in ea re dubitationi locum relinquere debuerat: Id vero non modo non fecit, [note: Fecit, et luculentissime quidem, Joh. I. 13.] sed quam plurima in sua historia recenset, quae contrariam sententiam confirmare possunt. [note: Haec vellem distinctius expresisset temerarius in asserendo, inque probando parcissimus, Dümlerus.] Quid quod neque in symbolo quoque, quod Apostolicum vocatur, ulla aeternae illius atque hujus admirabilis nativitatis, [note: Quid ergo sibi volunt verba, quibus Filius Patris unicus vocatur?] qua divina essentia cum humana natura unita [note: Non opus fuerat, in brevissimo symbolo illud addere explanate, quia de eo, qui filius Dei Patris et Mariae simul esset, id quisque facile, si sanae mentis esset, cogitare et existimare poterat.] dicitur, mentio reperiatur? Sed illius tantum, qua is, qui ex Maria virgine [note: Ergone filium Patris absque generatione Patris concipere quis possit?] natus erat, Filius Dei vocatus est. Sic enim lego: Credo in Deum Patrem omnipotentem, creatorem coeli et terrae. (Ecce heic DEVS Pater, unica illa persona, creator coeli et terrae, Deus perhibetur,

non alia [note: Describuntur personae ab operibus, quae vocantur, ad extra, quibus se, ut distinctas invicem manifestarunt.]] Sequitur: Et in Jesum Christum, filium ejus unicum, Dominum nostrum, qui conceptus est de S. Sancto, natus ex Maria virgine, passus, crucifixus, mortuus, fepultus etc. Nonne his verbis vocat Filium Dei unicum illum eundem, [note: Unicum sane, qui, sed non eatenus, quatenus ex Maria natus erat, Dei filium appellari video.] qui de S. Sancto conceptus sit, et ex virgine Maria natus? Cum igitur tantae autoritatis et omnium, ut ita loquar, symbolorum symbolum, rem de qua disputatur, alto silentio [note: Non est altum silentium generationis et nativitatis aeternae, si Christus Jesus Dei filius distincte a nativitate ex Maria matre appellatur.] involvat quo jure accusandi erunt illi, qui propterea assensum suum suspendunt? Quod summam [note: Summam si comprehendit, non opus fuit, neque ab eo expectanda tam diffusa explicatio, quantam Dümlerus cum suis inique postulat.] doctrinae coelestis comprehendat symbolum istud, de quo loquimur, ideo appellatum est tam articulorum fidei Christianae, quam symboli Apostolici nomine: Jn quo fcil. in totum orbem terrarum ad praedicandum Evangelium a Jesu Christo missi consensionem prius fecerint, [note: Dubito, utrum haec serio proponat Dümlerus. Quodsi tamen in ea sit aut fuit opinione, (quam et Schrödero arrisisse propemodum, jam alibi observatum est,) paucos reperiet, nisi Pontificios his ineptiis fidem habentes, qui adstipulentur: Neque ego, fareor, a contrariis argumentis invictis me patiar dimoveri, nisi, praeter traditionem sublestam, rationibus solidissimis, ut id credam, prorsus conuincar.] quam singuli in singulas provincias discederent. Vbi igitur vel generationis illius aeternae, de qua ante, vel copulationis illius admirabilis, mentio magis facienda erat, quam in ea collectione, et sententiarum enumeratione, quae fundamentum esset doctrinae Apostolicae? [note: Sufficit ejus, qui filius et Dei et Mariae sit, factam mentionem esse dilucidam. Tantum necessarium erar, ut existeret fides, credentibus breviter praesertim fidei confessionem edituris, cui usui hoc Symbolum multo ab initio, quam nunc est, brevius inserviebat.] Quod si in S. literis locus, ab auctoritate negative usurpatus, firmus est, non sit profecto statim execrandus ille, cui aliquid credere, quod in S. literis non habeatur, [note: At filium Dei ex patre haud esse gemtum, qui tamen sit ex Maria natus, in Scriptura S. universa non haberi, falsissimum est Cogiter Lector vel descriptionem Christi Hebr VII., qua [gap: Greek word(s)] diversae profecto respectu naturae, dicitur, et dubiis protinus, si veritatem amet, non tricas, exsolvendum pollicemur.] religio est. Quid porro, si ista Dei [gap: Greek word(s)] nulla ratione fieri potuisse, ostendatur? At illud quidem fatis in promtu esse videtur. Primum enim, si illud verum est, quod Theologi omnes passim affirmant;

DEVM verum esse immensum et substantia infinitum: certe cum homo mortalis, et suis dimensionibus constet, et substantia finitus sit, rei autem finitae ad infinitam, inducitur, nulla sit proportio, nemo non videt, DEVM cum mortali homine nullo pacto ita conjungi potuisse, [note: Satis nobis est, si voluit, et se voluisse pronunciavit.] ut ex utroque unum, ut vocant, suppositum fieret, oportet enim vel mortalem hominem immensum et substantia infinitum evasisse, vel DEVM dimensionibus obnoxium, et substantia finitum factum fuisse; [note: Aut unum [gap: Greek word(s)] duabus naturis per divinam voluntatem constare, atque id ipsum [gap: Greek word(s)] , ipsamque unionem [gap: Greek word(s)] , ut Apostolus addit, mysterium esse.] quae, nemo non videt (communi, quam dixi, Theologorum sententia posita,) quam non absurda modo, verum etiam prorsus impossibilia [note: Non impossibilia, sed incomprehensibilia.] sint. Substantiam enim infinitam et substantiam finitam in unam coaluisse aut coalescere potuisse, [note: De aliis modis non disputamus, quam de personali unione.] quis, nisi certissimis argumentis [note: Cujusmodi innumera praesto sunt, quibus [gap: Greek word(s)] (qui et ipse Deus paullo ante vocatus erat,) care factus, Deus idem manifestatus in carne, nec non Filius hominis filius Dei esse dicitur. Et quae sunt reliqua horum similia.] victus, facile unquam dixerit, utraque naturam et proprietatem retinendo, quae invicem penitus dissident, nec ulla ratione [note: Rationem unionis jam saepius, Script. S. praeeunte, nominavimus genuinam.] convenire possunt. At dicas: Quid mihi clamas absurditatem? Quid impossibilitatem objicis? An nescis, nefas esse dicere, Deo quicquam esse impossibile? An nescis etiam, rationem nostram captivam esse ducendam sub obedientiam fidei? Scio equidem, de illis S. Sanctum haec locutum esse, quae sunt vel fiunt, non quidem contra omnem naturam, sed praeter naturam saltem: de illis vero, quae simpliciter et omni modo sunt impossibilia, [note: At hoc ipsum praesertim de infinita Dei potentia demonstrare finitae menti, non solum impossibile mihi videtur, quam, supra id, quod scimus et intelligimus, Deum facere posse, certum sit, et, de unione divinae naturae cum humana in Christo personali id demonstratum esse, nego ac pernego.] nequaquam verba ista protulisse. Quam enim amplius haberemus certitudinem in omni scientia et cognitione, si prima illa omnium principiorum principia et fundamenta nobis evertantur, quae sunt: Quidlibet est aut non est. Et: Quacunque de re vera est affirmatio vel negatio. At hoc utique fieret, si diceremus, humanam naturam seu hominem cum divina essentia in unam personam coaluisse; si enim vere coaluit, aut mansit homo, aut non mansit.

Posterius neminem dicturum puto. Si mansit, aliter sane fieri non potuit (cum divina essentia sit immutabilis,) quam ut illa humana natura mutata, ac ita immensa et substantia infinita facta, cum divina essentia coadunita fuerit. [note: Non mutata dicitur a Sp S., sed assumta et cum divina unita. Facta enim est non filius Dei, sed filii Dei personaliter conjuncta, atque hoc sensu coadunita natura. Idque fieri potuisse, si filius Dei se ultro cum illa natura tam arcte unire, eamque conservare integram voluit, quid prohibeat, non perspicio. Glaucomata igitur haec sunt pueris objicienda; quae tamen vel illos etiam repudiaturos puto, qui nondum aere lavantur, dummodo dicta illa classica Ebr. II. et Joh. I. (quae sane a teneris ediscuntur,) cognita habeant.] Si hoc, non amplius erit vere humana natura, aut homo: ad hominis enim essentiam pertinet, ut sit circumscriptus loco, terminatus superficie: dicere autem, non esse circumscriptum loco, non terminari superficie, est dicere, hominem non esse hominem, et sic natura negatur esse natura, et proinde omnis scientia destruitur et convellitur, primis principiis destructis. [note: Quid opus his ambagihus? Cum Eutychianis haec disputanda fuerant homuncioni huic, rationis indomitae argumentis tam invictis, ut putat, instructo. Nostros aliter sentire noverat sane, aut, si non novit, mirum haud erat, eum in tam tetros etrores Socini, ignorantia veritatis, nondum penitius et solide ex Scripturis divinis cognitae, juvenili impetu sub primam lanuginem (vid. supra Cap. II. §. 14.) descivisse.] Quod, an fieri debeat, aut, an DEVS etiam hoc fieri velit, ego aliter non possum, quam vehementer dubitare, sunt enim haec contraria, ut omnes vident: DEVM autem nec posse nec velle contraria, etiam in Theologia verissimum et in proprium (forte, indubium) est. Et hoc principio [note: Satis firmo et inconcusso divinissimoque oeconomiae salutis nostrae fulcro, quod ne labefactavit quidem Dümlerus his argutiis, tantum abest, ut destruxerit.] nititur omnis reconciliatio locorum in speciem repugnantium in S. Theologia: et contradictionis [note: Nunquam ostensa est, nec ostendetur contradictio vera.] impossibilitas est principium nulli scientiae proprium, sed omnibus commune: Et haec necessitas impossibilitatis causa est necessariae existentiae et aeternitatis Dei. Quia enim Deus est ens simpliciter; idcirco nunquam potest non esse, ne simul sint contradictoria: Ens, et non ens. Sed quid multis opus est ambagibus? Annon enim omnes [note: Ita certe nostri, et recte quidem.] fatentur, ubi de satisfactione Christi pro peccatis nostris sermo est: Deum sine satisfactione illa, quam ni Christus praestiterit, non potuisse ignoscere hominibus, impediente nimirum ejus justitia? [note: Essentiali et naturali, h. e. ipsa Dei natura. Neque enim est arbitraria.] Aut igitur hac ratione, injuria fiet omnipotentiae Dei; aut debet concedi, omnipotentiam Dei

non ita absolute esse accipiendam, sed esse quaedam, quae Deus non possit, [note: Quin se ipsum abneget: Sibi enim ipsi, cum sie Ens harmonicum, nunquam contraria agit, et agere potest, per infinitam sui ipsius perfectionem, non legem externam.] etiam Theologice loquendo. Non pertinet autem huc, nec quicquam officit exemplum Christi ex virgine nati, pro asserenda illa duorum contrariorum mutua inter sese, ut ita dicam, compatientia. Non enim idcirco violatur illud; Hominem nasci ex conjugio maris et foeminae, quia Christus natus est ex virgine. Et non sunt contradictoria: plerosque nasci, aut ordine naturae omnes nasci ex semine virili: Et Christum, ita gubernante superiori causa, [note: Abi et fac (seu judica de caeteris mysteriis, a Socinianis impetitis, rerumque finitarum natura oppugnatis divinis infinitae potentiae, scientiae, praesentiae ipsiusque adeo essentiae veritatibus atque documentis,) similiter.] non esse natum ex conjugio maris et foeminae. Contradictoria autem essent, Christum natum esse ex conjugio; Christum non esse natum ex conjugio. Aut: Christum naturaliter non esse natum ex conjugio, Christum non naturaliter non esse natum ex conjugio, naturaliter vero nasci ex conjugio, et non naturaliter non nasci ex conjugio, non sunt contradicentia. Fateor, praeter naturam h. e. praeter naturae ordinem et cursum multa fieri posse a caussa superiori: Vt est: ambulatio corporis gravis super aquis, et si milia; Sed ea contradictionem non implicant. Petrus ambulavit super aquis, non virtute sui corporis, sed mersus potius est virtute corporis sui. At vis naturae fuit prohibita a causa potentiori; et ipsum esse corporis gravis non fuit destructum, neque necesse fuit simpliciter, ut desineret esse grave, si aliena virtute super aquis sustentari deberet, sed hoc necesse foret, si propria virtute super aquis sustentari diceretur. Ergo si sua natura ambulasset, et sua natura fuisset mersus Petrus, jam fuisset simul gravis et non gravis, et ita hoc contradictionem implicaret. Igitur, ut hoc tandem concludam, si praeter naturam aliquid fieri aut factum esse verbum divinum asserat, illud ambabus manibus erit apprehendendum, quia naturam non evertit, sed tantum im peditam aut cohibitam significat. Contra naturam autem (h. e. ut aliquid simul suam naturam retineat et exerat, et tamen id ei tribuatur, quod eandem plane exuisse cogat,) aliquid fieri vel factum esse S. Scripturas asseverare, non credere possum; et, si asseverare viderentur, aliter sane explicandae essent. Haec igitur impossibilitas absurditatem, haec absurditas dubitationem

et horrendam de divinis literis dissidentiam inducit. [note: Multa hisce declamat de contradictoriis, quae fieri non possint, Dümlerus; qualia tamen esse, quae ad Christi incarnationem personamque atque officium ejus pertinent, nondum probavit.] Nec verisimile est, sanctissimam et sapientissimam Jesu Christi religionem ejusmodi esse, quae absurda plane et cum ratione vera ac sana in totum pugnantia contineat. Et bene mihi heic incidit, quod propterea potissimum [note: Falsum id est. Sunt enim e nostris, qui argumento hoc vel plane non utuntur, vel, quod plerisque usu venit, inter postrema rejiciunt: de qua re supra jam ad Vogelianam Confessionem quaedam annotata sunt.] papistica sententia de carne Domini ab orthodoxis rejiciatur, quod absurda sit et rationi omnino repugnet, et hoc quidem satis recte. Quod si hoc ibi valet, quidni etiam valeat in aliis ejusdem farinae? Sed revertamur ad propositum, et amplius de ista Dei incarnatione videamus. Constat autem inter omnes Philosophos et Theologos, eum esse Deum, eamque ipsius substantiam, cui nihil unquam accidere possit, alioqui nec primus, solus et sempiternus motor, nec omnis prorsus alterationis et corruptionis expers suapte natura [note: Nec alterata nec corrupta est divina per incarnationem Filii Dei natura, quia assumsit, humanaeque naturae communionem hypostaseos suae, cum idiomatibus, personaliter itidem et per unionis gratiam dedit. Hanc vero perfici potuisse, illam perficere, quis dubitet? Reciproce autern id factum ita esse, tametsi terminus unionis utramque naturam attineat, nemo inquit. Cum larvis itaque luctatur Dümlerus.] foret: Denique summus omnium rerum Princeps DEVS non esset. At vero Deum humanam naturam ita induisse, vel assumsisse, ut una cum ea indissolubiliter junctus fuerit, adeo, ut ita consideratus, in tertium [note: Non tertium quid (proprie hinc ortum, sicut ex unione inter corpus et animam nostram. Haec enim in hominibus unio essentialis est, partium incompletarum per se, et ad hanc compositionem per naturam suam destinatarum. Illa personalis.] quid evaserit, non solum esset aliquid ei ejusque substantiae accidisse, [note: Falsum, si de accidente intrinsecus perficiente loquatur adversarius. Unio enim haec subjective in humana natura est; divinam autem ut terminum respicit. Haec dat, illa accipit, et temen manet personalis relatio mutua, qua rem, non qua modum. Es haben beede daran theil, sed diverso modo. Caeterum [gap: Greek word(s)] id esse [gap: Greek word(s)] , ut Ignatius inquit, honorandum, cum fateamur, fatemur simul, omnes ejus rationes distincte nos enumerare aut evolvere haud posse in hac mortalitate.] sed maximi momenti rem amisisse. Nam et de Deo id nunc vere praedicari posset, quod antea nullo modo poterat, videlicet, illum esse hominem h. e. rem ab ipsius natura alioqui penitus disjunctam et abhorrentem; et substantiae divinae post infinita secula alia substantia, et quidem in personali unione, ut fatentur, accidisset, ejusque consors illa facta fuisset. Addatur; quod isthaec conjunctio linanis etiam et super vacanea videri possit; vel etiam illud efficiat, quod, et cogitare saltem, horrendum est; DEVM scil. vere et reipsa, non

autem per idiomatum communicationem tantum [note: Immo, quia per idiomatum communicationem, reapse. Est enim eadem persona, quae Deus et quae mortua, liceat non sec. eam naturam, sec. quam Deus est, mortua sit. Ipsa Scr. S. Dominum gloriae et Principem vitae esse crucifixum, sed simul mortificatum in carne, cum restrictione et explicatione, inquit.] [ut loquuntur] passum fuisse, et humanas miserias mortemque ipsam expertum esse. De hoc posteriori primum sic videamus. Fateri certe oportet, si istam substantiae divinae cum humana conjunctionem frustra omnino factam fuisse nolimus, fateri, inquam, oportet, per eam aliquid effectum fuisse in alterutra, [note: Et quidem definite in humana, quae persici potuit.] sive in utraque earum substantiarum. Sed quia in humana nihil hac ratione effectum est, ut statim dicetur, sequitur, ut in divina id contigisse dicamus. Illud vero aliud esse non potest, quam humanae substantiae sive naturae qualitates [note: Non qualitates etc. suscepisse tantum, sed assumsisse personaliter, ut et ipse homo esset, [gap: Greek word(s)] nobis similis, dicitur.] eam suscepisse, adco, ut saltem aliqua exparte vel alterari vel corrumpi [note: Nihil alterationis accessit, quia in Deo divinaque Filii Dei natura intrinsecus, praeter relationem et terminum unionis personalis, nihil ei additum est. Corruptio autem locum non habuit, quia nihil accepit, sed per unionem dedit humanae naturae h. m. perficiendae, et perfectionis unice capaci.] potuerit, quod quidem horribile penitus est. Et hoc ipsum satis probant Theologi, quando quidem DEVM ipsum Coeli et terrae conditorem et esurire et sitire, et defatigari et frigere et calere et dolere et affici, et mori denique nostrum causa voluisse dicunt, sed addunt, haec vere et proprie dici non posse, divina substantia ea omnia penitus refugiente, sed verbotenus tantum et per [gap: Greek word(s)] , [note: Seponatur tantisper [gap: Greek word(s)] ambigua, et in communicatione idomatum unitateque personae, (illa enim ex hac profluit unione,) subsistatur.] sive, ut vocant, idiomatum communicationem, (quam ipsam tamen mihi non simpliciter asseri, sed probari ex scripturis sacris [note: Probatur iisdem Scripturae dictis, quibus unio personalis et formulis loquendi Scripturae notissimis, quas repetere, nihil attinet.] velim.) Intelligi itaque potest; non solum per ejusmodi conjunctionem nihil in natura seu substantia divina effectum [note: At eam tamen, seu Filium Dei potius, humanam naturam sibi univisse assumtam certissimum manet.] fuisse, sed etiam omnes hac de re altercationes prorsus inanes [note: Dümlerianas sane, qui, nescio quam, alterationem in Deo factam h. m. sibi finxit.] esse. Nunc ne in humana quidem natura seu substantia,

aliquid per se, per conjunctionem istam cum divina, effectum quoque fuisse ex eo manifeste apparet, quod in homine illo Jesu Christo nihil, excellentissimum licet et divinissimum et humanam naturam longe transgrediens, reperiri potest, quod ab ipsius Patre, cujus personam minime ea ratione cum homine conjunctam fuisse, omnes fatentur, illi datum [note: Ita est, sed cum unione et per unionem datum id esse, ad quam etiam Pater cum Sp. S. concurrit, efficienter, (etsi terminative et hypostatice filii sit,) fatentur.] non legamus, (sive enim sanctitatem vitaeque innocentiam spectes; vide Joh. X. v. 35. Rom. VIII. v. 3. sive rerum humanarum et divinarum scientiam Joh. III. v. ult. Matth. XI. v. 27. Luc. X. v. 22. Joh. VIII. v. 28. et cap. XV. v. 8. sive admiranda faciendi potestatem Joh. V. v. 36. sive dominationem atque Imperium in universa Heb. II. Philip. II. Matth: XXVIII. sive demum, quod omnium maximum est adorationem et invocationem. Joh. V. v. 22. 23. [note: Putide perfectiones habituales et unienis confunduntur. Illae naturales sunt, hae communicatae, per id, quod tota plenitudo in Christi humana natura habitat [gap: Greek word(s)] . Col. II.] Nihil autem praeterea in eo homine, quod humanam conditionem exuperet, inveniri posse certum est.) Quod si igitur omnis ista dignitas ex Dei Patris beneficio in Christum redundavit; Ergo non habuit illam propter conjunctionem [note: Imo ita habuit et accepit diviniora illa idiomata, quia per unionis gratiam consecutus est, ad communem in una persona [gap: Greek word(s)] possessionem, et, quae sunt [gap: Greek word(s)] , usurpationem, sapienter, sec. oeconomiam consiliorum Dei, quando et quomodo ei placeret, atque e re nostra esset, exercendam. Patri autem accepta haec, saepius jam dictum est, cur Christus retulerit, neque ea, ne actum agamus repetere necesse est.] istam divinae personae admirabilem, et sic nec satisfacere potuit conjunctionis illius beneficio. Praetereaque (quod alterum est membrum proxime antegressae assertionis) supervacanea prorsus fuit ista divinae substantiae sive naturae cum humana copulatio, si humana a divina natura nihil, sed omnia a Deo Patre, [note: Et a Patre et a filio et Sp. S. (cujus etiam unctio interdum dicitur,) accepit efficienter, a Filio solo hypostatice: qui solus in subsistentiam suam H. N. assumsit.] qui ei hypostatice junctus non fuit, accepit; quando quidem omnia commodiori et compendiaria quadam via effici potuissent, [note: Scil. si Dümlerus a Deo in consilium de nostra conciliatione cum Deo adhibitus fuisset. Impia audacia!] DEVS autem et natura nihil superfluum aut frustra facere soleant. Nam si illa persona aut potius natura, ut volunt, humana Christi omnia omnia praestantiora, quae habuit, ex sola divina virtute et potentia, Sanctique Spiritus operatione accipere potuit, sicut eam accepisse modo demonstravimus,

quid opus [note: Immo opus erat, quia vel non potuit divina illa ipsissima idiomata accipere, quibus ad opera communia [gap: Greek word(s)] opus fuit, vel noluit Deus aliter, quam interveniente tali unione, salutem nostram, propter comminationem foederi operum annexam, procurare. Prius (notum enim est, quosdam dissentire,) et nos approbamus.] fuit, Deum ipsum ineffabili quadam ratione illi conjungi? et siquidem istae duae naturae in Christo ita fuerunt conjunctae, ut neutra tamen cum altera mista vel confusa fuerit, ne minima quidem ex parte, quid igitur per conjunctionem illam est effectum, quod absque ea, sola Dei vi et gratia, effici non [note: Id quod nostri [gap: Greek word(s)] vocant, qua ex hac unione [gap: Greek word(s)] , h. e. officiorum Christi actiones et beneficia salutaria nobis orta sunt, sine quibus, conferente utraque natura, quod suum erat, conjunctis nunquam ea expectari potuisfent. Sanguis enim filii Dei, non meri hominis, emundare nos a peccatis et poterat folum, et debebat, et nisi Deus ipse sanguine suo redemisset Ecclesiam, ut Paullus: docet Act. XX. nunquam ea redemta pretio modoque sufficienti fuisset.] potuerit? Quanquam quid ex illa mistione et confusione, (si fuisset facta) consecutum fuisset, praeter id, quod Deus ipse sola potentia et favore suo [note: Arbitrario videlicet, quod negamus, et justitiae ejus essentiali repugnare, ostendimus alibi.] praestare potuisset, nec videam, nec quemque ostendere posse persvasum habeam. Sed videamus, si facta omnino fuisset, quantam utilitatem miseris peccatoribus praestitisset. Et oportuit sane, ut dicitur, divinae justitiae de humanis sceleribus cumulate satisfieri? Concedamus. An propterea ipsemet Deus istas [note: Utique; quia infinitae, Deoque infinito placando, compensandaeque ei illatae injuriae ex objecto aestimatae, aequivalentes requirebantur.] poenas persolvere debuit? Absurdum. Nam I.) id fieri nullo pacto [note: Falsum, in assumta unitaque personaliter humana natura ( [gap: Greek word(s)] ) et incarnatus potest.] potuit. Deus enim, ut jam dictum est, neque dolore affici, neque passiones aliquas [note: Ut Deus formaliter, idem tamen, qui Deus personaliter et per communicationem idiomatum, ex unione illa personali fluentem.] experiri potest. Deinde, nemo sibi ipsi aliquid solvit; necesse est enim omnino satisfacientis personam ab eo, cui satis fit, distingui et separari, alioqui nemo, veram satisfactionem factam fuisse, sibi ipsi penitus persuadere poterit. [note: Haec ad oeconomiam [gap: Greek word(s)] divinam, de qua Scriptura passim, referenda et ex ea explicanda sunt; unde et sibi ipsi et Patri, judicis partes sustinenti, sec. illam [gap: Greek word(s)] , satisfecisse dicitur.] Nec est, quod aliquis dicat heic: In divinis aliam esse personam Patris, aliam Filii, et iccirco Patria Filio vere et plene satisfieri potuisse, utpote qui solus humanae naturae hypostatice junctus fuerit. Nam, ut nihil de iis, quae supra fuse ad hanc rem dicta sunt, nunc repetam,

quaero saltem, annon et Filii personae secundum hanc doctrinam satisfaciendum fuerit, in quam scil. non minus, [note: Ita est.] ac in personam Patris, homines peccassent? Nonne enim (ex hypothesi loquor) Jesus Christus: est ille unicus Deus noster, cujus majestatem, quantum in nobis fuerat, sceleribus nostris foede im minueramus? [note: Quid vero hinc absurdi elicies? Ipse Paullus hoc assorit. 2. Cor. V. 18. Cum hoc ergo in coelis talia edocto transigas, Dümlere! Nec difficile id erit, modo personam et officium Christi distincte, cum oeconomia, ut diximus, divina et judicii divini, rite consideres, distincteque de singulis judices, et vel Senatus Collegio a Collega placato, quod saepe jam monitum est rem satis dilucidare, illustres. Ut alia taceamus.] Sed (hisce paucis indigitasse potius rem, quam explanasse contenti) procedamus ad alia. Et operae pretium quidem valde videtur, Christi vitam per continuos quosdam aetatum successus, et per actiones ejus praecipuas inspicere, declarationis uberioris causa. Sumamus igitur initium a praeconio nativitatis ejus Luc. I. Pater coelestis legavit Angelum, nunciaturum virgini nativitatem Filii sui. Angelus virgini rationem pariendi sciscitanti exponit. S. Sanctum nimirum superventurum in eam, et virtutem altissimi inumbraturam illi, de Filii illius aeterni, qui ex Patre ab aeterno natus esset, operatione aut cooperatione nulla [note: Est mentio facta; Virtus enim altissuni est ipse Filius. Dei, primogenitus et unigenitus. Quae operatio filii tanto minus negari potest, quo clarius etiam Hebr. II. 14. seq. assumsisse, et participem factum esse carnis seminisque Abraham dicitur.] heic mentio. Quod si erat jam aliquis ejus nominis, nonne oportuit in legatione exponi, quid et ille operaturus esset? nam duorum muneribus expositis, si quis tertius ejus ordinis esset, ipsius quoque munus exponendum fuerat. Atqui de illo tertio non aliud [note: Et hoc, et prius, ut, quis ille esset, quem nasciturum praediceret Angelus, intelligi posset.] dicitur, quam esse nascitururum, non igitur tum Filius Dei fuerat, sed tunc primum apparuit: mundo, cum ex virgine natus est, quem quidem nuncius dixit in futuro vocandum esse [note: Notissimum est tritissimumque, [gap: Greek word(s)] stylo Script. S. idem denotare creberrime, quod esse.] Filium Dei, non ob eam causam, ut eo loco apparet, et supra ego monui, quasi Filius Dei ab aeterno natus uniendus ei esset, sed quod nasciturus esset virtute altissimi obumbrante, [note: Obumbratio haec seu [gap: Greek word(s)] nihil aliud est, quam illapsus ille divinissimus, quo Filius Dei, clam et nemine advertente, uterum matris singulari operatione ingressus, illaesa ea, ejusque virginitate, naturam suam humanam assumsit, sibique copulavit. Neque enim [gap: Greek word(s)] h. l. admittenda est, et, quia alibi hujus operationis, uti p. a. dictum, fit mentio, heic filii assumentis nullam omnino memoriam occurrere, vix credibile est.] et S. Sancto superveniente. Jam quid illud est huc? II.) Cum Christus in templo inter Magistros sedens, Matri et Patri expostulantibus ob sui desertionem, sic respondet. Quorsum, inquiens, me quaerebatis? an

nesciebatis, mihi agenda esse Patris mei negotia? Cut Patris tantum [note: Eam ob caussam, quod saepicule jam observatum est, ut oeconomiae divinae in statu praesertim humilitatis haberetur ratio. Alibi certe templum illud ipsius Angeli foederis, Malach. III. 1. seq., dicitur esse.] meminit? an non et ipsiusmet negotia illa fuere? siquidem persona illa, quae cum Patre unitate essentiae conjuncta est, in illo erat? An vero forte Patris vocabulum hoc loco denotat totam Trinitatem? [note: Hoc qui affirmant, (quod in praesenti non tuebimur ex instituto,) nihil profecto absurdi docent. Non raro enim nomen Patris ita accipitur, v. g. Eph. III. 14. sq. et Christum, ut hominem, eo respicere potuisse, qui et Deum suum interdum illum nuncupat, minime absonum est.] alibi aliud; et iterum aliud? sane, nisi hoc est confundere, nescio, quid sit: Patris personam, personam dico, non essentiam, pro Filii et S. Sancti persona poni? Porro resurrectionem Christi a morte Deus effecisse memoratur multis in locis scripturae. Galat. I. Paullus (inquit ipse) Apostolus per Jesum Christum et Deum Patrem, qui eum excitavit a mortuis, cujus nos omnes sumus testes, et alibi saepius, etc. Cur in omnibus istis locis, aut saltem in aliquibus, non se quoque Christus excitasse dicitur, [note: Ratio haec est, quia [gap: Greek word(s)] , seu expromissorem, a judice e carcere dimitti oportebat, idque necesse erat Sp. S. testari, ut satissactionem et praestitam plene atque ex asse, et acceptatam, judicemque per eam placatum esse, h. m. palam omnibus innotesceret. Conf. Es. III. 8.] siquidem natura illa Patri consubstantialis unita est in eo humanitati? Et dicit quidem Christus Joh. X. Potestatem se habere ponendi animam suam, et rursum eam sumendi, sed mox addit: Hoc praeceptum se accepisse a Patre suo; Significans, potestatem hanc se accepisse a Patre. [note: Quanquam haec verba epilogus sint, totius orationis antegressae, si tamen ad postrema etiam referantur, satis ea demonstrant, Christum, quando vitam et posuerit [gap: Greek word(s)] , et pari modo receperit seu resumserit, id equidem non sine patris voluntate, sed ejus, totiusque Trinitatis, communi consilio factum, factum tamen ita esse, ut vis atque potentia, (a potestate hic notabiliter distincta,) Christi ipsius, h. e. non adventitia, sed essentialis seu propria et insita fuerit.] Quid multa? Paullus non alium novit Christum, quam illum, qui passus est, mortuus, sepultus, a morte suscitatus: [note: Neque nos alium, sed geminae substantiae heroem, quod saepe jam inculcatum, agnoscimus.] eundemque illum hominem esse affirmat 1. Cor. XV. Inspiciamus etiam orationem illam Christi, vel potius, conquestionem aut expostulationem cum Deo in passione sua. Deus meus (inquit in cruce) cur me dereliquisti? An vero competunt haec verba

ei, in quo est divina natura [note: Competunt ei, sed sec. illam naturam, sec. quam non est Deus, verum in eadem persona simul homo.] Deo Patri consubstantialis? Cum enim Christus ad hunc modum expostulat [note: Non expostulat cum Patre, sed ab inhabitante divinitate, Patreque adeo etiam suo, se non sentire consolationem ullam, ipsumque illud, quod aeternae mortis apex est, testatur.] cum Deo Patre, cum sua quoque divinitate expostularet: a qua quidem divinitate sua quomodo desereretur? Quid, quod persona Christi una est, et ea quidem, ut dicunt, divina: Cum autem actiones personis tribuantur, non naturis; sequitur, ut haec expostulatio tribuenda sit naturae divinae: [note: Imo hoc ipso non naturae, sed personae tribuenda erit; sec. quam vero naturam formaliter id passus sit, aliunde, et ex ipsa quo que naturarum conditione, explicandum.] haec autem quc modo a natura divina, seu sua, seu paterna, deserta [note: Non est ea deserta, sed ut homo sen sit hanc iram Dei summam: Sensit autem [gap: Greek word(s)] , at sec. naturam humanam: Et tamen desertio piacularis fuit, quia is, qui Deus est, etsi non ut Deus, illam pro nobis passus, pondus infinitum, ut vim expiatricem haberet, addidit. Personae enim [gap: Greek word(s)] haec [gap: Greek word(s)] , conferente qualibet natura, quod suum (eidemque congruens) est, accepta feruntur.] esse intelligetur? Porro, quod Christus uni Deo Patri gratias agit; quod ad solum illum preces fundit: quod filius illius opem implorat: annon satis ostendit, se illum solum [note: Christum ergo tanquam [gap: Greek word(s)] , et ut in officio [gap: Greek word(s)] peragendo occupatum, hic spectari spectandumque esse, hinc potius efficiatur, et oeconemia officiorum, in dicasterio hoc divino perpetuo observanda, non negligatur.] Deum agnoscere? nec sibi quicquam essentiae divinae tribuere? Oratio etiam illa a Christo ter repetita Luc. XXII. Pater si vis, transfer a me calicem istum, quid sibi vult? Annon his verbis aperte Christus fatetur, se totum [note: In his quoque de Christo, ut homine, ubi de morte agebatur, et consilio simul divino communi, collata oeconemia modo commendata singulari, cuncta intelligi et explicari debere palam est.] a Patre pendere? addit enim: Verumtamen, o Pater, non quod ego volo, sed quod tu, id fiat. Si in Christo est divina natura Patri consubstantialis, cur non vicissim audit a Patre: Tui est hoc arbitratus. Fili, fiat id, quod tibi libeat [note: Erat hoc arbitratus Christi, h. e. consilii cum Patre, sec divinitatem si filius consideraretur, communis, sed, ut Deum eum h. l. non loqui, verum ut hominem, non solum deprecatio mortis, et miserrimae quidem quae instabat, bypothetica tamen voluntate in statu exinanitionis proposita, sed et aliae circumstantiae evidentissime testantur. Quae omnia ne fieri ex defectu virium existimarentur, divinam ipsemet virtutem suam sibi inhabitantem personaliter, per eandem naturam, miraculis inter haec luculentis demonstratam dedit.] cunque? Et quid multa? Nonne Christus totum id, quicquid est, et quicquid facit, Deo Patri fert acceptum; nullam interea faciens mentionem Deitatis sibi unitae? Sed dicas; te omnia haec uno

quasi ictu velle subvertere, distinguendo inter tempora exinanitionis et exaltationis Christi. At quae ista est exinanitio? Deusne reipsa [note: Vtique; sed non quatenus Deus, verum qua homo. Idem tamen qui Deus, non alius.] ac vere se exinanire potest? Sane, nisi hoc ad [note: Vox Thomae, verbis Scripturae et vel Paulli Phil. II. 3. seqq. revincenda.] oculum mihi demonstretur, assentiri nunquam potero. Quodsi exinanitionem istam concedam, ubinam vero probatum est, in Christo eam evenisse et quidem in Christo [note: In Christo sane, eoque solo, quia solus [gap: Greek word(s)] caro factus est, cui etiam soli, et quidem ut homini, l. c. et alibi illa [gap: Greek word(s)] (2. Cor. XIII. 4.) a Sp. S. adscribitur.] tantum? Recurrendum sane erit ad priora. Ac ea quidem vis est ac virtus veritatis, ut in se, tanquam in circulum, [note: Non in circulum, sed ad primum incarnationis principium omnia redire, potius asserendum fuisset: quam qui negat, uti Dümlerus, perpetuo gyro non potest non eircumagi.] semper recurrat.

Et haec quidem aliquanto susius pertractavimus, materia crescente sub manu. Nunc ea, quae de Christo dicta sunt, in pauca veluti conferamus; postea de Sp. Sancto nonnihil adtexturi. Dico. Nullo modo fieri potest, ut is, qui vere ex foemina natus, et postea mortuus fuit, idem ab aeterno sit. At quis nescit, Christum Dei Filium vere ex foemina, nempe virgine Maria, natum, et postea mortuum fuisse? fieri igitur nequit, ut Christus Dei Filius ab aeterno fuerit. Si respondetur: non simpliciter, sed secundum quid, nempe secundum humanam naturam [note: Non aeternam, sed in tempere ad divinam [gap: Greek word(s)] naturam assumtam. Non video, quid obstet, si Scriptura S. de una persona, uti quidem fit saepiuscule, id testetur.] de Dei Filio id accipiendum esse, quando S. literae dicunt, eum natum et mortuum fuisse. Ego, omissis illis, quae jam disputata sunt, hoc adjungo. Quod, hoc stante, Dei Filius eodem tempore [note: Adde eodem respectu, et sec. eandem naturam. Solum enim tempus tem non conficit, quanquam neque illud negligendum sit, ubi de vera contradictione agitur.] natus et non natus, mortuus et non mortuus dicendus fuerit; quod contradictionem implicat. Nec vero rem expediunt istae duae naturae, nisi etiam duae personae in Filio Dei constituantur. Cum enim quis nascitur, aut moritur, ipsa illius persona nascitur aut moritur; [note: Recte; sed non sec. utramque naturam.] ita, ut necesse sit, cum quis nascitur, personam existere, quae antea non erat, [note: Sec. illam naturam, sec. quam nascitur. Vt homo autem Christus in tempore coepit esse.] id enim aliquem nasci est. Et cum quis moritur, personam

ejus desinere, quae antea erat: [note: Eadem repetenda; non tamen in Christo utriusque naturae unio personalis, et intra eam quoque soluto licet vinculo naturali, duarum partium solutarum et disjunctarum, tanquam in tertio quodam, conjunctio negligenda. Neque enim ut [gap: Greek word(s)] , sed ut [gap: Greek word(s)] spectari debet.] id enim est aliquem mori. Cum igitur non duae, sed una tantum Filii Dei persona sit, quis non videt, nullo modo fieri posse, ut Dei Filius eodem tempore natus et non natus, mortuus et non mortuus fuerit. Itaque si Filius Dei et natus et mortuus fuit aliquando; eodem illo tempore, [note: Adde: et respectu ejusdem naturae, at aliis, qua itidem, ut persona [gap: Greek word(s)] , constat.] eum nec natum nec mortuum fuisse, nulla prorsus ratione dici potest. Si iterum excipiatur: Divinae naturae respectu verum esse, quod illa tunc esse non coeperit, nec unquam esse desierit. Ego ad hunc modum, ex iis, quae modo conclusi, urgeo. Aut ista divina natura est ipsius Dei Filii persona, aut non est. [note: Natura est personae natura, non persona, ad quam et subsistentia requiritur.] Si est, et illa tunc esse non coepit, cum Christus Jesus ex virgine Maria est natus, tunc etiam Filii Dei nunquam esse desiit. [note: Ita est.] Ergo Filius Dei nunquam est mortuus; [note: Bene: Ut filius Dei, attamen ille, qui filius Dei. Vertigine perpetua laboras, Dümlere. Hoc testatur, posterius inquam, Scr. S., non prius.] Cujus tamen contrarium S. literae apertissime testantur. Sin autem divina ista natura non est persona, nihil ipsius tantum respectu, de nativitate aut morte Filii Dei affirmari aut negari potest, cum certissimum sit, Filium Dei esse personam. [note: Est persona, sed non sola divina, qua filius Dei est, verum etiam humana natura, qua filius Mariae est, praedita. Praedicata hinc diversa et disparata diverso respectu de eadem persona [gap: Greek word(s)] enunciari possunt.] Quamobrem concludendum est, divinae naturae respectu ullo, dici non posse; Dei Filium ex foemina non esse natum, vel, non esse mortuum. Quod si Dei Filius omnino ex foemina efl natus, et est mortuus, idque verissimum est, verissimum etiam erit, Dei Filium omnino, id est, omni respectu, [note: Hoc est, quod negamus inde consequi, sed tantum respectu ejus naturae, ab aeterno minime eundem fuisse, quo homo et natus est, nativitateque hac sua coepit esse.] ab aeterno minime reipsa fuisse. Verum si Filius Dei ab aeterno non fuit, quomodo ex substantia Patris ab aeterno generari [note: Et fuit et genitus est ab aeterno. Negata itaque priori falsa hypothesi, assertoque priori, et haec conclusio insulsa cotruet.] potuit? Et haec ita disputavimus, ac si jam certum et indubitatum esset, in Christo duas naturas fuisse. Quod si, eo concesso,

Christum Dei Filium ab aeterno fuisse, obtineri [note: Ex his non obtineri potest, filium Dei esse aeternum; sed ex locis, quibus eadem persona habere naturam aeternam, filiumque Dei esse aeternum respectu istius naturae, quam ei pater generando ab aeterno communicavit, demonstratur: quae in praesentia repetere nihil attinet.] nequit, multo minus id obtinebitur, si istae duae naturae in Christo non concedantur, sicuti, per rationes supra allatas non concedendum, apparere potest.

DE SPIRITV SANCTO.

DES. Sancto, praeter ea, quae supra de simplicitate Dei allata fuere, [note: Vbi simul compositio a pluritate personarum, quae in Deo uno non sunt, ut eum componant, tanquam partes, distincta fuit.] haec notasse sufficiat. Primum. Quod is nunquam diserte [note: Eo scil. modo loquendi, quem Dümlerus supra de S. Trinitate, ut eam eloqueretur, Script. S praescripsit petulanter. Eo modo ita diserte appellari, uti Sp. S ipsi collubitum est, perspicue nobis sufficit.] atque ad literam in Scriptura S. Deus appelletur, sed tantum haud raro ea illi tribuantur, quae Dei sunt propria; vel, quod S. Sancto alicubi tribuitur, id aut ibidem aut alibi Deo tributum [note: Quae si sint essentialia Deo, quidni etiam communem Sp. S. divinam essentiam esse condocefaciant?] inveniatur. Cujus rei causa est, quod Spiritus S. virtus est atque efficacia Dei. Quod enim virtuti atque efficaciae Dei tribuitur, id sine dubio ipsi Deo tribuitur. Sed non est propterea Dei virtus et efficacia persona aliqua divina: [note: Nisi alibi et in his locis, ubi de virtute hac Dei sermo est, doceatur esse virtutem [gap: Greek word(s)] seu personam, non meram proprietatem. Quod actiones Sp. S. demonstrant.] Sicut nec Dei bonitas, aut justitia, aut misericordia, aliique Dei effectus aut proprietates sunt personae divinae; alioqui multo plures etiam quam tres, eas esse oporteret. Sed ne nudum hoc, et sine omni doctiorum consensu asserere videamur, repetamus quaedam ex veteri memoria. Erasmus, cum in aliis locis, tum in suo Ecclesiaste lib. 4. de trium personarum divinitate disserens, ait: Dei nomen aliquando toti Triadi com petere: aliquando personae; idque vel Patri, vel Filio; affert ibidem exempla. Sed de S. Sancto non esse perinde in promtu exemplum, [note: Non stabit nec cadet Erasmi auctoritate S. Trinitatis mysterium, quem virum multae eruditionis fuisse et facundiae, sed religionis eclecticae, i. e. vagae et variae, quis dubitet? Viam equidem haeresibus, nominatim Arianismo, stravisse, affirmat Maximilianus Sandaeus, cujus in Grammatico profano Vol. I Comment. XIII. f. 488. multa reperias hujusmodi elogia; sed quia id genus hominum judicia parum pensi habeo, Criticum fuisse meliorem ego dixerim, quam Theologum, atque hinc accedente insuper methodo Theologiam per jocum tractandi sane illaudabili, parum ejus auctoritati semper in hujusmodi argumentis tribuendum censui.] refert: idque etiam fateri Gregorium Nazianzenum in libris Theologiae, dicentem. Nunquam

S. Sanctum aperte vocari Deum. Idem Erasmus de S. Hilario scribit; nunquam eum in libris, quos de Trinitate duodecim reliquit, scripsisse; adorandum esse Spiritum S., sed promerendum: [note: Ad haec discutienda, repeti, quae supra jam sunt Peuschelio eadem objectanti responsa, volumus.] nusquam ei nomen Dei tribuisse, nec aliud ausum de S. Sancto pronunciasse, nisi, quod Spiritus Dei sit. [note: Nobis ipse Sp. S. de se sublimiora testatus, potior est Erasmo atque Hilario.] Idem Erasmus in libello de orando Deum, inter alia, ubi de precibus (collectas, quas vocant, intellige) ad Patrem et ad Filium nunquam vero ad S. Sanctum directis, loquitur, sic inquit: Et Filius (intellige Christum) in Evangeliis frequenter orans, patrem alloquitur, Spiritum promittit, non orat. [note: Et hujus consuetudinis ratio supra reddita est. Sicuti etiam ex una officina haec argumenta conquisita prodiisse patet.] Quod si igitur I) Dei nomen nusquam S. Sancto tribuitur; nec DEVS, sed Dei Spiritus tantum vocatur. [note: Falsum: Reclamat Act. V.] II) nullibi dicitur, invocandum [note: Falsum: Refragatur cum clausula cap. XIII. 2. Cor. epistolae, ipsa nostra ad eum colendum, dum vivimus, perinde ut Patrem et Filium, in Baptismo, initiatio.] illum esse aut adorandum, sed promerendum. III) Filius quoque, cum oraret, Patrem tantum appellavit; non oravit Spiritum, [note: Conf. not. c. ne actum agendum sit.] sed promisit. Quod si, inquam, haec ita se habent, apparet utique, verum esse, quod in praesenti diximus. Et vero etiam constat; quod dubitatio de propria personalitate S. Sancti haud parum firmetur. Nolo autem heic prolixus esse, in multis argumentis afferendis et refellendis; ad loca enim ex quibus rationes pro S. Sancti Deitate ducuntur, si perventum fuerit, apparebit, quid cuique virium et roboris insit.

Nunc hoc etiam (quod secundum est) paucis probemus, S. S. Personam etiam nec vocari in S. literis, [note: Concedimus (quanquam Panim in V. T. non sint negligendi Deo tributi, et in benedictione quoque Ecclesiastica distincte nominati,) quantum ad has syllabas, qua rem ipsam, negamus. Quorsum enim spectat vox alius, qua Sp. S., ut a Patre et filio distinctus, appellatur. Ut tres Johannis testes sileam.] nec personam esse posse. Personam non vocari, tum per se apertum est, tum ex eo manifestius apparet: Quod non raro [note: Immo frequentissime et fere semper, nisi quando de donis ejus sermo est, atque manifesta sunt metonymiae indicia.] talia in scripturis sanctis illi tribuantur, quae personae neutiquam tribui possunt. Vt cum dicitur; Illum super

aliquo manere; [note: Manere Sp. S. ratione personae omnipraesentis, sed singulari gratia constanter uniri sanctis, quid prohibet?] super aliquem effundi; de illo effundi. [note: Dona his verbis, connotata tamen simul praesentia Sp. S. substantiali, hisce designari, in confesso est.] Cum dicitur datus esse; aut aliquid de illo, vel etiam non secundum mensuram datus; Et similia. [note: Quis negat metonymiam interdum locum habere?] Quae, sicuti de rebus, tam in quotidiano sermone, quam in S. literis usurpantur, ita de personis eadem proferre, [note: Eadem tamen dona personae sunt, de qua alibi, ut personae, sermo est dilucide. Distinguantur igitur notiones diversae, et res erit in vado.] [gap: Greek word(s)] videtur et inconveniens. Sed demonstremus tamen firmiter, personam illum non esse. Dico igitur, ex eo, quod S. Sanctus Dei Spiritus est apparere manifeste, illum personam non esse. Nam propterea S. Sanctus Dei Spiritus est, quod naturaliter [note: Non ut virtus proprietatis in modum, sed ut persona a Patre et filio spirando orta, sic n. Christu, ipse testatur.] in Deo est. Et Paulus 1. Cor. II. v. 10. Dei Spiritum cum Spiritu confert, qui in homine est, nempe naturaliter; quod facere non posset, nisi similiter Dei Spiritus in ipso Deo naturaliter [note: Similia non omnino, sed qua tertium comparationis, quod h. l dicitur esse, nosse intimos Dei et hominum recessus, conveniunt. Qua caetera possunt esse et solent dissimillima. Aliud certe de Sp. S. ipse Deus alibi docet.] esset. Jam vero, cum Deus, cujus [note: Si, Dei Spiritum esse, idem sit, quod Spiritum esse in Deo, aut divinam eamque, ordine originis, tertiam personam, atque adeo vocabulum Dei personaliter accipiatur, tunc expedita erit difficultas, neque etiam, cur Sp. S. non sit sui ipsius Spiritus, deinceps arduum erit intelligere. Personam vero non esse, tantum abest, hinc ut consequatur, ut potius haec ipsa origo, cum origine generationis comparata, (ab ea licet alioquin distincta,) personam esse arguat.] S. Sanctus est Spiritus, persona sit, eaque ab ipso S Sancto distincta (alioqui esset S. Sanctus sui ipsius Spiritus) necessario sequitur, S. Sanctum personam non esse: aliter enim una persona in alia naturaliter [note: Ambigua vox, quae de unitate naturae verissime id dici posse permittit; modo quodam naturali non item; nisi forte liberae et arbitrariae origini naturalem opponas.] esset, quod nulla ratione fieri potest. Id quod (quatenus ad postrema haec verba) etiam illi ipsi, qui secus sentiunt, satis luculenter verum esse ostendunt, dum personas in essentia divina, aliam ab alia gigni, spirari docent, et generatione aut spiratione illarum essentiam, quatenus personae sunt, consistere, aliamque ab alia una cum ipsarum operationibus, ab intra (utloquuntur) manifeste distinguunt. [note: Personaliter, salva essentiae communicatae et communis unitate.]

Et haec hactenus ita disputata sint de eo: An Deus ille noster, Deus Israelis, sit unus in Essentia, et trinus in personis. Vbi primum in genere, postea etiam de Filio et S. Sancto in specie, quaedam locutus sum, quae (fateor ingenue) ita me vincunt, intus et in animo meo, ut hactenus contra tam apparentem [note: Revera apparentem tantum, non [gap: Greek word(s)] talem.] veritatem, sacrarum literarum auctoritate, [note: Parum Scripturae, eorumque male de tortorum, plurimum me rationis et metaphysicarum ex rebus finitis speculationum audire memini.] ac sanae rationis satellitio [note: Non satellitio, sed dominio, imperio ac magisterio, male supra et contra Script. S. ei tributo.] stipatam, nihil vel dicere vel credere ausus sim. Quod si tamen est alia verior firmiorque sententia (quam sane non nisi unam esse, omnes fatentur) et illa mihi pariter demonstrata fuerit, nae ego palinodiam lubens canam, et hanc meam, quam hactenus retinui, tanquam erroneam, exultabundus [note: Immo fugitivus et perfidus homo, si serio haec scripsisset, responsionem expectasset, neque ex angulo illo Poloniae, quo se abdidit miser, suo malo corvos delusisset hiantes.] valerejubebo.

Vos Reverend. et Clariss. viri, qui aetate, autoritate, doctrina et munere docendi Ecclesiam Dei demandato valetis, haec mea qualia cunque, sereno vultu ac voluntate a me accipite, legite, perpendite. [note: Verba sesamo conspersa, sed vapidam sub pectore vulpem, cum pertinacia conjunctam incredibili, ut tegerent excogitata.] Si quid in ordine forte peccatum, pro vestra humanitate condonate; fuerunt interdum nonnulla necessario reassumenda. De satisfactione autem peculiariter heic addere nolui, praeter ea, quae intermista sunt in illis de persona Christi. Ecquid adeo erat necesse? Siquidem ruente uno, ruet et alterum: stante priori, posterius forte citius expedietur. [note: Quod quidem unicum assertum Dümleri probamus, eidemque, si quidem resipuit, de quo magnopere dubitamus, ut ex his dubiis omnibus expeditus falutis compos sit factus, toto pectore precamur. Sin minus, misericordiam decepto ab aliis homini in die judicii optamus quidem, at impetraturum, vel ob S. Johannis verba: Qui filium non habet, (uti patefactus nobis est,) nec Patrem habebit propitium, vix speramus. Tu, Domine, Deusque Trinune conserva nos in veritate tua, quia verbum tuum veritas est.] Sic mihi Reverend. et Clariss. viri, bene et feliciter valete. Quibus a Deo Patre nostro, et Jesu Christo ejus Filio, omnia fausta et beata precor. Datae Altorfii. 27. Novemb. An. salutiferi partus. 1615.

Vestris Reverend. Dignitat. omni studio et observantia deditus NICOLAVS DVMLERVS etc.

SVM VALENTINI SMALCII. [note: Hujus libelli non solum eo nomine integrum, ut S. Reverend. Polyhistor, Th. Creenius, eum perbenigne nobiscum communicavit, visum est typis denique subjicere contextum, quod, fidem ejus rei facientibus cunctis, quae Diario hoc continentur, in privatum usum, memoriae juvandae caussa, narrationibus, aut, si malis, annotationibus, non solum evidentissime Scriptoris sinceritas, quem profecto sibi ipsi fucum non voluisse facere, credibile est quam maxime, apparet; sed etiam, quae sint inter Socinian. gesta, inde ab incrementis hujus coetus luculentioribus, usque ad decrementa paullatim imminentia, pleraque compendiose idem exhibet: ea potissimum, quibus ipse Smalcius mirum in modum ac praeter caeteros sedulitatem suam, in provehendis rebus Sociniani coetus utcunque stabilitis, approbavit sodalibus. Etenim vix Synodus aliqua commemorabilis celebrata fuit, aut Visitatio Ecclesiae instituta, cui non interfuerit ipse, immo praefuerit etiam, nulla sive tempestatis incommoda, sive valetudinis et insidiarum discrimina, formidans, sed pertinaci studio pro errore in animo suo altissime defixo molestias innumeras, cum periculo vitae praesentissimo saepenumero conjunctas, alacriter superans, ac paene dixerim devorans. Vnde, quanta ipse pervicacia haeresin hanc, quam tueri instituerat olim, ad extremum usque vitae halitum defendere, et pro ea propugnare laborarit, non solum effici potest, sed etiam, quae fuerit veneni istius, animis rerum novarum cupidis, et rationi ferocienti indulgentibus instillati vis, blanda pariter ac fatalis, intelligitur. Quod superest, Adversariorum quoque Smalcii Lubienicius in Hist. Reform. Polon. L. III. c. XI. meminit, ex quibus de Ecclesiis Photini placita consectatis in Dacia, eorumque ingenti copia, decerpta quaedam ad A. 1678. exhibet, quae, historici ea potissimum argumenti fuisse, fidem faciunt. Sed quorsum ista pervenerint, aut ubi etiamnum lateant, nescitur. A nostro certe hoc Diario diversa fuisse collectanea illa et miscellanea, manifestum est. Nobis, eorum memoriam conservare aut refricare, potius videbatur hac occasione percommodum, ut, si quis in illa forte incidat, de liberando ab interitu, quorum nec Sandius meminit, rariori monimento solicitudo adhibeatur. Quam pari modo in exquirenda Historia Synodorum Socinianarum ab Andr. Lubieniecio inchoata, et a genero ejus Joach. Rupnovio ad A. 1668. continuata, commendamus.] ANNVS FATALIS BELLI GOTHANI CONTINETVR VOCABVLO DILVVIVM M. D. LXVII. EX AVTOGRAPHO. [note: Quod Celeberr. Th. Creenius optimarum artium decus possidet, idque nobisscum benevole, quemadmodum publice h l. praedicare fas est, communicavit: cui vetustior quaedam manus haec verba ad scripsit.]

NAtus sum Gothae, quae est urbs Provinciae Thuringiae celeberrima A. 1572. die Lunae duabus ante Festum Pentecostes septimanis,

quinto post bellum Gothanum [note: Infelix nimirum illud, cujus, cum Christ. Pontano jun., Wilhelmus ille Grumbachius, Melch. Zobel. Episcopi Herbip. parricida, fax et incentor celebratur, justa animadversione, cum complicibus caeteris plectendus: Quodque in A. 1567. potissimum incidit, et auspiciis Maximil. II., Caesaris Augusti, maximi Evangelii purius praedicari Patroni, atque Augusti, Septemviri Imperii R. Germ., armis, quibus exequebatur proscriptionem publicatam, severissime adhibitis gestum est, atque arci Grimmensteiniae inprimis fatale fuit.] anno. Dies fuit 12. mensis Martii, Novilunium, sol in Tauro, luna in Geminis.

Patre Nicolao [note: Vnde Theophili Nicolaidis nomen Filio interdum assumere placuit; praesertim in Lib., quo A. 1614. Tr. de Eccl. et Missione Ministrorum cujusdam Alb. Borkowskii refutate conatus est: quem male nonnulli Joh. Volkelio tribuerunt.] Schmaltz et matre Catharina Reuchin. [note: De cognomento hinc a Smalcio assumto supra jam dictum est: Vbi etiam, nisi fallimur, cur alterum, de quo paullo ante, interdum cognomentum, a patre videlicet, assumserit, ratio invenietur reddita. Nunc praeter ista Smalcii et aliorum nomina mutata, etiam Caprum juniorem, Joh. illius Capri, famosi Smiglensis Ministri, ut videtur, filium, cum praeceptoris in Gymnasio Racoviensi munia susciperet, nomen quoque suum gentilitium, incertum qua de caussa, missum fecisse, et Kozelscii novum adoptasse, ex Crellii epistola in Cl. Creenii P. V. Animadv. excusa observamus. Cujus idcirco mentionem heic facere visum, quia, et hujus nomenclaturae novae originem ex materna familia repetendam esse, admodum probabile putamus.] Hoc autem ex matris dictis collegi, et aliorum consanguineorum et ipsius etiam, quem vocant, compatris testimonio.

Pater meus multum valebat apud Cives et Senatum Gothanum ob juris scientiam, et candorem, quo inomnibus actionibus utebatur. Liberalissimus erat: ideoque et parum facultatum nobis reliquerat.

Pater me puero trium annorum mortuus est. Is duas uxores habuit. Ex priori genuerat (quos ego quidem novi.)

Johannes insignis fuerat artifex, in parandis scriniis, mensis et aliis hujusmodi. In bello Gothano vexillifer fuerat, (procerus enim erat) deinde profectus ex patria in Daniam pervenit: Vbi Hafniae (quae est regni metropolis) sedem fixerat; Vxorem duxerat cujus dam Ministri, uno ab urbe milliari degentis, filiam. Ex ea progenuerat sex liberos, ut deinde me adolescente Gotham perscripsit, sed an nunc vivat, nunquam rescire potui.

deinde uxorem ex pago Dietleben duxit. Ex ea XIII. liberos susceperat, sed omnes, praeter unum filium Johannem, mortui. [note: Et hunc Valentinum ad fratrem suum, Socini asseclam, in Polonia tandem abiisse jam octogenarium, inferius A. 1615., et A. 1620. diem illic quoque suum obiisse, commemorabitur. Tantum autem h. l. obiter monuisse satis erit.]

Ex altera quam pater meus bene senex (annorum fortassis 82 vel 84) duxerat, mater mea suscepit filiam unam Osannam: Filios duos, me Valentinum et Johannem.

Post mortem Patris habitavimus nos liberi et mater nostra, cum fratre Valentino, [note: Seniore illo, ex priori conjugio nato, fratre.] donec coelebs esset. Deinde cum uxorem duxisset, pro parte pecuniarum, quas nobis debebat, competenti, emimus domum.

Aetatem puerilem, scholam patriam [note: Cujus histotiam b. D. Ludovicum P. I. f. 18. seqq. descripsisse constat. Quo etiam auctore, ab initio M. Joh. Meierum Rectoris munus ad A. 1580. administrasse, et huic A. eodem Dinkelium demum successisse, cum adolevisset magis Smalcius, cognitum habemus, eumque proinde conferri ad haec juvenilia Smalcii fata pernoscenda suademus.] frequentando, consumsi, usque ad annum aetatis 17.

Amabar a plerisque plurimum, et inter studiosos, quos schola patria habebat, fere sesquimille, ingenio et memoria videbar, judicio praesertim Rectoris Viri clarissimi Dn. Johannis Dinckelii [note: Truchtelbornensis Thuringi, Professoris antehac Hebraeae Linguae Erfurtensis.] [qui deinde [note: Postquam et Archidiaconum Gothanum ad tempus ab A. 1583. egerat.] aulicus Concionator Coburgi, et totius Ducatus supremus Superintendens evasit, [note: Vbi diem tandem suum A. 1604. d. XXIV. Decemb. pie obiit.]] summi mei Fautoris, alios superare. Is saepe de me puero dicere solebat: Tu evades alter Lutherus.

Accidit autem, nescio quo fato, ut post discessum ex patria Dinckelii perpetuo cum ejus successore M. Johanne Helter, [note: Erfurtensi, qui praefuit Rectoris officio, usque ad A. 1592., quo hac sparta et scholastica functione universim ipse se ultro abdicavit. Impat ne fuerit huic muneri, uti Smalcius h. l. testatur [gap: Greek word(s)] , an alia de caussa, ignoramus. Quemadmodum etiam, hiccine, an alius Pastor Waltershusanus atque Superintendens denique Gothanus creatus sit, Joh. Helderus, qui A. 1621. ex hac vita excessit, non definimus.] et, eo instigante, cum concionatoribus concertandum mihi esset.

Erat is Rector paulo rudior, et tamen decessore imperiosior: Carpebant ejus ruditatem alii, carpebam interdum et ego, [note: Hic ergo procul dubio fuit, quem, ut vulgo fertur: Tu eris aliquando Pestis Ecclesiae; Smalcio discipulo dixisse ajunt. Joh. Wilkii enim vitae rationibus a Clarmunde P. V. descriptis ea minime congruunt: utpote qui post abdicationem Helderi A. 1592. Scholae Gothanae regimen suscepit, eaque tempestate, qua Smalcius jam diu in Academiis vixerat. Hujus autem informationi in classe quadam inferiori eum praefuisse, neutiquam constat.] Hoc

Concionatores, homines vitae dissolutae, me praesente (eram enim unus et primus ex illis, qui conviviis adesse et Musicam exercere solebant) multa suo munere indigna faciebant. Hoc ego viso, credebam mihi etiam licere lusus quosdam pueriles (studiosis tamen interdictos) tractare: Monitus ab illis dicebam, me hoc ab eis didicisse. [note: Novum specimen, quo sensim, si non inducti sunt, certe, inductos se esse videri volebant, ad mutandam animi de religione sententiam, Socinianorum plerique: cujusmodi quid et nostri praetexebant, et nuperrime obtentui sumtum esse bene constat ab illis, qui res novas in Ecclesia moliebantur. [gap: Greek word(s)] !] Hinc fiebat, ut me odio habere inciperent. --- Quando in Schola argumentae quaedam Theologica (consvetudine sic ferente,) objiciebam, et, ut mos est, ea paulo vehementius urgebam, [note: Ergo jam tunc scrupulis se mature vexatum esse variis, iisdemque, vel ad exagitandos alios, indulsisse, fatetur noster. Vrticam hinc urentem fore, jam tum praesignificatum est.] coeperunt de me mussitare, me fore aliquem novum haereticum. Itaque desperata illorum gratiae recuperatione discessi e patria cum [gap: Greek word(s)] meo, Valentino Brotkorp, Lipsiam aestate, Anno 1589. Lipsiae commoratus aliquantulum, in Autumno discessi Vittebergam, An. 1589. [note: Quam Vniversitatem cum tam diu, ut civis ejusdem, incoluisset, mirum tamen semper nobis visum est, cur in Dedicatione gemina tam Catechismi, A. 1608. nisi me fallit memoria, quam Refutationis Thesium Wolffg. Franzii A. 1614. Racoviae 4 to publicatae, eidemque Academiae inscriptae, ejus rei nullam mentionem injecerit.] ibidem commorans annum et quadrantem anni.

Anno 1590. domum redii. Deinde Coburgum ad istum meum Fautorem [note: Dinkelium, ut puto, Eccl. Antistitem.] profectus sum, qui cum mihi de honesto loco prospicere nunc non posset (nam, quam Cantoris in pago amplissimo et opulentissimo Frimar offerebat conditionem, plane repudiabam) discessi Jenam. Ibidem aliquantum commoratus in patriam reversus, et hinc

Anno 1591. Argentinam me contuli primo vere; Ibi forte incidi in D. Andream Voidovium, qui mihi de facie Vittebergae notus [note: Vagabundi hujus et ad alios in casses pelliciendos mirum in modum comparati emissarii in his Academiis studia quae fuerint, tum Viri juvenis adhuc, jam supra exposuimus. Nunc A. 1583. annis adolescentem a Praeceptore Socino eum appellari Tom. I. Op. f. 470. a. et 471. b. et, ne nimis diu humanioribus studiis, quibus tunc deditus erat magnopere, immoretur, aut in illis consenescat, sed ex superioribus disciplinis, aliquam eligat, commonefieri, ipsumque abzinfantia in vera pietate educatum esse, perhiberi, porro annotamus: breviter. Hoc tempore quorum fuerit juvenum in studiis et moribus Moderator; dicere equidem certo non possumus; ex iisdem tamen litteris ad cum a Socino datis vel Paulicovii vel Buccellae., Socini evergetae filiorum gubernandorum curam gessisse conjicimus: quorum loco deinceps Argentorati, Krokieri ephorus factus est; ejus ne vero; qui postea Rector Racoviensis fuit; an alius, incertum. Ex cujus Socini Epistolis etiam, Witteb. Saxonum A. 1590. d. 25. Aprilis, et forte jam antea longe diutius: cum iisdem discipulis vixisse, atque deinceps quoque reversum in Poloniam et Zakroviae ac: Lublini degentem; Germaniam, ut illic commorari diutius liceret, deauo cogitasse, nominatim ex Ep. V. f. 473; (a) didicimus. Cujus testimonio denique, quando in Belgium, Ostorodo comite, cum nobilibus Polonis sibi creditis, excurrebat, in matrimonio jam vixisse, innotuit. Post haec tempora Lublinensi illum coetui et Racoviensi denique praefuisse notissimum est, et post seros annos grandaevum, ac prope septuagenarium, ex hac vita excessisse, (ita tamen, ut annus definitus lateat,) aliunde cognitum habemus. Quorum omnium distincte enarrandorum non alia nobis caussa fuit, quam maxima hujus hominis in proselytis conquirendis, et omnium paene aliorum curas superans industria: quibus etiam, quae Cap. I. superius jam sunt adducta, porro illustrari posse speramus. In praesenti ergo nihil addimus, quam Matthaei Radecii fuisse generum, ex hac ipsa vita ad A. 1621. patere.] fuerat.

qui multa mecum collocutus, in templo illius urbis primario, deinde mecum et conversatus, de religione non nihil sua patefacere caepit, ostensis mihi Ochini [note: De his Bernh. Ochini Dialogis (quos Diabolos Hottingerus vocavit,) plurima, quae collecta in Observ. Halens. et Vener. Lauterbachii Ariano Socinismo olim in Polonia n. XIV. Cap. I. exposita habentur, non repetimus. Illud vero omittere non potuimus, quin paucis moneremus, vel ex his, quibus primum usus est Voidovius, ad Smalcium sibi suisque hypothesibus conciliandum, instrumentis, non obscure colligi posse, Dialogos istos SS. Trinitatis et Satisfact. J. C. vicariae mysteriis oppugnandis destinatos fuisse, certe a Socinianis ad credentes ad ea collabefactanda, tanquam primum et praecipuum arietem, admotos esse. Vt frustra sint, qui pro excusandis illis magna animi contentione laborant. Non male hinc etiam Theod. Beza, qui ejus ac sociorum indolem bene exploratam habuit, in Praef. ad Valent. Gentilis teterrimi haeretici impietatem ac triplicis perfidiae et perjurii explicationem, A. 1567. Genev. ed. f. 15. Gentili callidiorem vocat Ochinum, qui dubitare de singulis, Academicorum more, videatur maluisse, quam quicquam desinire. Qui porro, sed paullo ante, postquam quid de Blandrata, Gribaldo et reliquis sentiret, edisseruit, breviter, sed significanter, Ochinum impurissimum hypocritam appellavit.] Dialogis.

Revocatus ille in Poloniam a fratribus suis, rogavit me, ut secum eo me conferrem. Quod equidem non renuebam, tum ipsius, tum etiam Zachariae Krokierii, Lublinensis, cujus is Praeceptor erat, causa; Sed morbo impeditus, promissum praestare non potui.

Anno 1592. orto inter Argentoratenses et Lotharingum bello, ob Episcopatum Argentinensem, quem 9. Canonici Brandeburgico detulerant; reliqui quinque Duci Lotharingiae; cum, clauso collegio, plerique Studiosi discederent, et periculum etiam urbi imminere videretur; ego etiam navigio vectus discessimense Julio, die, ni fallor, 2do. Patriam visitavi: Hinc recta Lipsiam me contuli, ubi in Gregorium Cygnaeum, et ejus discipulos Cyrenbergios, Proconsulis Gedanensis filios, Johannum et Casparum, quos Argentinae etiam noveram, incidi. A quo dimissus patriam ejus Crosnam, tribus a Francofurto, quod est ad Oderam, milliaribus dissitam, visitavi: Hinc deinde profectus 18.

Septembris tandem Smigliam perveni. lbi enim per literas mihi significaverat D. Voidovius, me se inventurum. [note: Quibus laboribus privatis interea perfunctus sit, ex sequentibus, ipsiusque adeo Smalcii, de his testantis, Epistola elucebit.]

In absentia tunc temporis D. Voidovii et Ostorodi receptus fui perquam humanissime a Dn. Christophoro Lubinecio, [note: Quis ille fuerit, vide ad A. 1598. annotatum.] et comiter per aliquot dies tractatus.

Reverso Dn. Voidovio tradita mihi fuit functio Scholastica, quam usque ad annum 98. administravi. [note: Videlicet Smigliensis Scholae gubernationem. Sic enim inscriptio habet epistolae Fausti Socini ad Smalcium nostrum A. 1595. d. 14. Febr. datae. Pietate atque eruditione or natissimo Juveni (erat namque t. t. annos 23. natus,) Domino Valentino Smalaio, Smiglensis Scholae Rectori, amico et fratri in Christo charissimo etc. T. I Opp. Socini f. 459. seq. Quemadmodum vero Eccl. Lublinensis deinceps Minister fuerit, constitutus ad A. 1598. ipse retulit.]

Interim ego in veritate investiganda totus fui, [note: Id ut faceret ab ipso Socino exstimulatus: Cujus verba l. c., in epist. A. 1593. ad illum scripta, digna sunt, quae conferantur.] et tandem satis superque re considerata, nomen meum coetui Domini professus sum, et ipso die Natalitiorum, quem vocant, Christi, 25. Decembris, per morem baptizandi tunc receptum, [note: Non sine caussa haec addidit verba Smalcius. Quemadmodum qui sec. XVI. inter Anti-Trinitarios valde receptus erat mos sacro iterum, adultos videlicet, et quid rerum ageretur, gnaros fonte tingendi [gap: Greek word(s)] , ipsomet Socino tandem, ut supra ostendimus, eo propendente, et [gap: Greek word(s)] hoc de ritu, necessariusne an indifferens sit, interrogantibus respondente, sensim ita exolevit, ut pauci post initium sec. XVII., huic sectae addicti, de eo videantur fuisse soliciti. Conf. et Lubienicii hist. Reform. Pol. fol. 190. et de cardine controversiae rite ponendo ipsum Socinum in Epist. ad Smalc. data, quae habetur Opp. T. I. f. 467., adde.] coetui aggregatus fui.

Dum vero de sede figenda in Polonia cogito, unica me fere matris meae, viduae, quae suam paupertatem spe promotionis meae solabatur antea, cura anxium semper habuit, nec prius acquievi, quam eam ex ipsa patria Smigliam adducerem.

27. Decembr. igitur die iter ingressus, Gotham profectus, absque omni labore matri persvasi, ut mecum iret in Poloniam. Imo, quod mirum videri debet alicui, mater mea, quae nocte praeterita somniarat

meum adventum; eo ipso die, quo Gotham veni, omnibus consanguineis et sororibus Germanis jam valedixerat, cujus rei causa ab omnibus deridebatur. Cum vero audirent, me advenisse, in stuporem quodammodo rapti sunt.

Volui autem omnino Ministris patriae innotescere meam confessionem. Itaque omnes adivi, et cum illis de ea conferre aliquid verborum volui. Sed repulsus sum satis inhumaniter a Superintendente, Joh. Eckharto. [note: Non dubium est, recte hujus Antistidis Gothani nomen tenuisse [gap: Greek word(s)] , et rerum, quae patriam attinebant, bene gnarum Smalcium. Tanto igitur magis miramur, altum, de Ekhardo hoc, in serie Superintendentium ejus Ecclesiae, ut vocant, silentium; utpote in qua, prout in Recens. Nov-Antiq. A. 1717. f. 798. seq. exhibita legitur, M. Joh. Messerschmidt A. 1588. fatis defuncto, [gap: Greek word(s)] D. Joh. Wolffram A. 1598. mortuus, et huic demum M. Mich. Julius, ille ex illustratis quibusdam Canticis Ecclesiasticis inprimis clarus, successisse dicitur. De Henr. enim Ekhardo, Altenb. Eccl. Praesule, non est, quod cogitemus; hunc namque et recentiorem, atque ad sec. XVII. initium referendum esse, neque Gothanam Eccl., a qua Altenburgensis tunc temporis regimine Principum familiae peculiaris ex Joh. Wilhelmo, Joh. Friderici II. fr., ortae sejuncta fuit, gubernasse constat.] Proinde statim de Itinere aggrediendo cogitavi (6. Januar. stylo veteri.) Accidit autem, ut tunc tanta nix decideret, ut nemo omnium me Erphordiam, metropolin Thuringiae, urbium totius Germaniae maximam, tribus a patria distantem milliaribus, vehere vellet; donec tandem civis quidam primarius Joh. Sorge, qui media nocte equos cum curru vacuo eo mittebat, suam mihi et matri operam in vectura offerert. Quam benevolentiam ego ultro oblatam arripui, et dia nocte cum matre patria egressus, summo mane Erphordiam per me veni.

Vbi statim ex meo curru conscendi alium, qui recta ibat Lipsiam ad nundinas, et sic perendie ejus diei Lipsiam perveni.

Vbi diverti ad Cyrenbergios, quos transiens antea Lipsiam, nempe Smiglia Gotham proficiscens, visitaram, et quos, narrando illis ea, quae Smigliae nova in negotio religionis didiceram, eo perduxeram, ut sacrosancte pollicerentur, se mecum in Poloniam discessuros, si intra spatium octo dierum Gotha ad se reverterem.

Hi igitur ingressi mecum iter, Crosnam usque, in patriam Praeceptoris, sui diverterunt. Ego vero recta cum matre mea Smigliam profectus, eos anteverti, et d. 31 Januar. una cum matre mea, bene sana et incolumi, tantum iter emensus, ad fratres Smiglienses reversus sum.

Matrem meam recepit Illustris Domina Elizabetha de Zborow Dudithia, benefactrix mea, et eam tractavit humanissime tum Christi, tum etiam mea causa. Eram enim praeceptor filiorum illius, Alexandri, Danielis et Hieronymi. [note: Non possumus, quin h. l, ubi percommoda est quaedam ex superioribus et praesenti rerum Smalcianarum statu illustrandi occasio, Epistolam illam, quae in Recens. Nov. Antiq. A. 1722. ex MSC. excusa est, recusam demus, quippe in qua Dudithianorum filiorum suae fidei t. t commissorum expressam mentionem fecit Smalcius, aliaque notatu digna commemoravit. "A Deo salutem: Quando ita vis, fiat: Habe potius haec pauca, quam nulla, promissis meis debeo multum: autoritati tuae plurimum. Confeci iter. Non opus fuerat coram nostro Senatu in tantum me ob tantillam pecuniam abjecisse: pecunia, quam Argentinae: quam domi sperabam, occurrit in via. Multa tuli, sed tamen pertuli. Quaeris ubi nunc sim? Vide parietem tuum Musaei; sum Smigliae in Polonia, ut vocant, Majori: Quid agam? id quod dixi tunc. Doceo generosi et Magnifici Domini Duditii Epis. et Consil. Caes. (nosti, ni fallor, eum) generosos filios tres et his adjunctos aliquot nobiles. Plura jam de me non possum, doleo. Fratrem hic alo: brevi adhibiturus ipsum ad artem mechanicam. Novarum si quid est rerum haberes: hoc habe unicum, Regis Poloniae soror, (si fiet, quod vulgus ex Comitiis Varsaviensibus attulit) nubet Electori Palatino. Provocavi te praeire litteris: non litteras volui: si non prolixiores litteras mihi miseris, non legam: prolixissimas expecto: optime de me sperare cum omnibus non desinas. Res in vado. Cum iterum scripsero (scripsero autem non nisi ad litteras tuas responsum) multa eaque seria. Dominum Hellerum saluta, qui si me odit: dic me alium esse: si tum quoque: personam ipsum odisse: non vitia: hominem esse: non Christianum dicas. Vno verbo Dn. Beringerum et Dn. Quintum (aliud nomen nescio) Litteras ipsorum me expectare referes. Dab. 6. Id. Nov. Smigliae An. 1592." "A tui amantissimo et observantissimo" "Valentino Schmalzio Gothano." "P. S. Litteras sic perferes: Mercatorum nostrorum alicui ituro Lipsiam con cede, deferri roga in aedes Dn. zur gulden Rosen ad studiosum ibi habentem Gregorium Gyneum." "Doctissimo Viro Dn. M. Guiperto, Scholae Goth. Con-Rectori." *) Cum multa sint, quae epistolam hanc typis iterum subjiciendam suaderent, tum vero maxime, id ut faceremus, in caussa fuit, quod ex ea nunc demum, collata vita Smalcii scholastica, quid simultatis inter Smaltium et Helterum (qui male Hellerus in priori exemplari impresso vocatur,) intercesserit, intelligi potest. Vt taceamus animi characterem et temperamenti cholerici luculenta indicia, quae ex ea [gap: Greek word(s)] elucent, et forte etiam, cur ad Socinisinum defecerit, homo novarum rerum ambitiose cupidus atque oppido praeceps, non obscure produnt.]

Mense sequenti Aprili profectus sum iterum Lipsiam, profecturus etiam in ipsam patriam, adducendae etiam sororis Germanae Osannae causa. Sed Lipsiae a quibusdam civibus Gothanis, qui eo ad mercatum venerant, monitus pedem retuli. Retulerant enim, me, ea ipsa

nocte, qua discesseram antea, 6to Januar. summo sequentis diei mane a lictoribus, jussu et instinctu istius obesi Superintendentis, quaesitum ad carcerem fuisse.

II. Octobris Dn. Moscorovius [note: Hieronymus hic est Moscorovius, de quo a nobis supra Cap. II. §. XXXI. copiosius dictum. Ex his vero Smalcii verbis, Reginam, hanc uxorem ejus secundam, Andr. Dudithii, cujus etiam gener frequentissime audit, filiam fuisse, distinctius cognosces. Vnde et, senio atque aetate valde fuisse profectum, hanc cum duceret conjugem alteram, intelliges. Quod ad Dudithium de reliquo attinet, non est, cur mireris, conjugiis eum cum aliorum nobilissimorum Polonorum filiabus, tum filiarum quoque elocatione inter eos, arctius fuisse innerum affinitate; quandoquidem cum ipse Hungarica nobilitate spectabilis esset, tum vero A. 1565. ob maxima merita in Comitiis Petricoviensibus inter regni Polonici indigenas receptus fuerat, ac proinde caeteris indigenis aequiparabatur. Quem de reliquo in religione cum illustri Boineburgio non pro puro Sociniano, sed eclectico habendum putamus.] nuptias celebravit secundas cum Regina ex Horechovicza Dudithia.

Anno. 1594.

Septima die Martii uxorem duxi virginem nobilem, Aganetham Blechoviam, quae tunc famulabatur D. Dudithiae [ [gap: sign for Sun/Sunday] in piscibus, plenilunium; [gap: sign for Moon/Monday] in virgine. [note: Cum prima h. l. detur occasio, Smalcianam, in notando syderum positu, si quid singulare de se suisque commemorandum occurreret, notandi diligentiam, hanc ex schola et a discipulis Philippi ortam esse superstitionem, quam Lutherus haud raro et risit, et improbavit, animadvertimus, tantamque t. t. eam fuisse paene deploramus, ut insigne illud Eccl. nostrae ornamentum, Mart. Chemnitius, ex eadem officina ipsius Melanchthonis et Collegarum ita edoctus, cum de erigenda Vniversitate Helmstadiensi cogitaret Serenissimus Princeps Julius, D. Br. et L., felicem et auspicatam ante, quam id exequeretur, constellationem expectandam suaderet. Quod haud ita pridem non sine admiratione ac risu in Rethmeieriana Hist. Eccl. Brunswic. legere memini. Quae tamen superstitio longe modestior fuit, quam ea, qua abeunti ad Comitia Augustana ipsi Philippo Melancht. a Mathematicis praedictum is esse scripsit Camerario suo, sub autumnum sydera fore magis propitia disputationibus Ecclesiasticis Epp. f. 136.]

Pater uxoris cognominatus alias Wotowsky ex Masovia circa Pultowsky ex pago Wotowa. Sed a praedio, quod tenuit et prodegit, Blechow, sic fuit cognominatus.

Sorores habet uxor meatres: Vna nupsit Dn. Nicolao Herluttorio non procul ab urbe Javorow in Russia.

Frater germanus unus in bello interiit, adversus Mihayto, Vojevodam Moldaviae, suscepto.

Alter fuit natus ex secunda uxore, Jacobus. Is adhuc vivit, et servit cuidam Lithuano.

Ad me venit 17. Maji anno 1607. quem [note: Magnisici haec littera signum est, quo sub id tempus Proceres in Polonia insigniti appellabantur.] M. D. Palatinidi tradidi et summa tandem indulgentia et labore indefesso Christo D. lucratus sum.

Johannes Preclavius, adolescens insignis, discipulus meus, Lipsiae mortuus 28. Novembr. Venit adme Fridericus Cuel, et Johannes Lippe, Gothani. Renunciavi Smigliae cum matre jus civitatis Gothanae, donata parte mea sorori. In Lipa, praedio Dn. Moscorovii, conventus ministrorum celebris habitus.

Anno 1595.

14. Febr. Petricoviam cum filiis Dn. Dudithiae ad tribunalitia judicia profectus sum.

8. Maji. d. [gap: sign for Sun/Sunday] circa ipsum crepusculum vespertinum nata est mihi filia Christina. Sol in Geminis, luna in Scorpione, 1. Lunae quadratura.

16. Julii Joh. Ostorodus diem suum obiit. [note: De quo videatur supra Cap. II. §. 33. med. ubi, a fratre Christophoro in eadem Socinianorum castra abreptum esse, commemoravimus.]

Hiems et frigus intensissimum 26. Novembris A. 1594. usque ad 7. Martii continue duravit.

Anno 1596.

4. Januar: Affinis meus, Conradus Zinck, Gotha ad nos venit. Cui donavi die 27. Januar. partem patrimonii mihi competentem. [note: Cujus se compotem fore, sine dubio jam dudum desperaverat.]

27. Januarii Gedanum profectus sum, ubi una vehes (Last vocant,) frumenti 114. thaleris vendebatur. In Hispania uni homini panis duobus florenis vix in unum diem sufficiebat.

6. Augusti tanta fuit tempestas, ut terra moveretut, et a fulguribus domos conflagraturas crederetur.

Hoc anno Turca Agriam cepit. Legatus ad Turcam fuerat D. Petrus Ostrovius [note: Fuit hic Ostrovius Aulicus regius, Jacobi Ostrovii, Dapiferi Lublinensis, filius, quem a comitate et rerum gerendarum dexteritate mirifice laudat Lubienicius f. 254. Vbi et Legationis hujus, inter alias, Constantinopolitanae meminit, et partibus Socini adhaesisse non obscure simul innuit. E grege autem Socini etiam fuisse hinc efficitur, quod in matris aedibus, ex Suchodolia gente ortae, sub initium, Ecclesia Socinianorum ejus loci civium (quos enumerat f. 253. Lubienicius) congregata dicitur, in domum deinceps A. Lasotae et Stanislai Orichovii translata.] summus meus Amicus. Comes meus D. Petrus Statorius [note: Haud dubie medius, Petri, Thionvillani, Sen., filius, A. 1605. praematuro fato defunctus. Atque ex hoc demum itinere, quemadmodum verba in vita Wissowatii f. 228. med., ubi in ipsa Byzantina arce veritati praebuisse dicitur testimonium, intelligenda sint, caeteroquin admodum obscura, pernosces.] Minister, et D. Petrus Schoman, [note: Filius Georgii Schomanni, cujus etiam in Patris Testamento ap. Sandium, tanquam A. 1574. nati, f. 195. facta est mentio. Etsi de fatis ejus reliquis parum innotuerit.] qui postea D Medicinae factus est.

Cum essem Gedani, dixit mihi D. Mathaeus Radecius, [note: Hospitabatur adhuc Gedani, aut in vicinia certe urbis tunc temporis morabatur, hac tempestate Radecius senior; tametsi jam inde ab A. 1583. Socini placitis, uti ex epistolis Socini ad eum perscriptis evidens est, favere, et de coitionibus etiam clandestinis cogitare, atque nova moliri quaedam vehementius coepisset. Vtut enim haec clam agitata essent diutius, non tamen in nervum, nisi, postquam haeresin ille professus esset palam, A. 1592. erupere; quo facto, post moram aliquot annorum demum ex urbe egressus, et Buskovii primum, (unde ad Voidovium A. 1598. ineunte scripsit,) dehinc Smigliae, atque Racoviae denique, ubi A. 1612. d. 29. Martii an. aet. 73. ex hac vita excessit, Ecclesiis seu coetibus Socinianae sectae praefuit. Vtrum vero, quando cum Smalcio heic Gedani collocutus dicitur, adhuc officio suo in urbe ipsa perfunctus sit, an Buskovio, ubi jam A. 1597. degebat, in urbem ea libertate, qua et Ruarus, t. t. ingressus, sermones istic cum advena novo miscuerit, definiri haud potest: Vtut fateamur posterius hoc ex sequentibus colligi facilius posse.] Secretarius istius Civitatis: in bello ad Gedanum per Stephanum Regem gesto globos lapideos 152. librarum in maenia jactos fuisse. Gedanenses solos pro rebellione regi solvisse 200000 florenos: ordines vero, quos vocant, 100000 florenos, idque spatio quatridui A. 1577.

Anno 1597.

10 Junii h. pom. 2. (alia 18) d. [gap: sign for Tuesday] natus est filius Theophilus, Smigliae, ( [gap: sign for Sun/Sunday] in Geminis, [gap: sign for Moon/Monday] in Tauro, ult. lunae quadratura.)

Anno 1599.

18 Septembris hora noctis quarta die [gap: sign for Saturday] mortuus est, vixerat annos duos, menses tres, septimanas duas, dies quatuor, horas decem.

24. Julii [gap: sign for Tuesday] h. 4. noctis, mortuus est Samuel Wilkovius, discipulus meus, febri epidemica extinctus. Contemtor erat veritatis, quam aliquo modo perceperat.

Pestis grassata est in Germania gravissima. Nulla multis in locis messis fuit. Coloniae Agrippinae uno die, ut ex D. Monavio Wratislaviae audivi, 1500. obierunt.

12 Novembr. Soror nostra, virgo nobilis, Margaretha in Barthin, uno a Smiglia milliari, febri epidemica extincta est. Speculum omnium virginum Christianarum.

Anno 1598.

Fueram antea in Synodo Lublinensi cum fratre Ostorodo: Ibi cum mortuo D. Niemoevio [note: Corrigendus ex hoc loco Sandius, qui anno eodem quidem, sed d. 5. Maji., Job. Niemojovium hunc, ad quem Epistolae Socini extant lectu haud indignae, diem supremum obiisse scripsit: quas vide T. I. Opp. Socini f. 397. seqq. ordine exhibitas excusasque.] (8. Martii) multus sermo esset, de removendo Lublino Czechovicio, [note: Martini Czechovicii nomen huic homini erat, lites autem, postquam Vilnae jam A. 1561., ubi minister erat Ducis Radzivilii, Vilnensis Palatini, et Cujaviae deinceps publice docuerat, Lublini tandem hoc ei fatum attraxere, quas pro Arianis et Anabaptismo subinde moverat. Defunctum esse Lublini A. 1608. male Sandius affirmat. Conf. A. 1613. hujus Diarii. Caetera obscura sunt.] tandem stetit sententia, ut ei remoto sufficeretur D. Christophorus Lubienicius, [note: Christophorus Lubienicius, Stanislai, Quaestoris Satrapiae Lublinensis, et ad Judicia in Satrapia Sendomiriensi ac Lublinensi deputati, filius, Andr. et Stanislai frater, is erat, Senior dictus, et a juniore, Christophori filio, Lublinensi itidem, postquam aliquantisper Racoviae docuerat, Ministro Eccl., distinguendus; cujus posterioris, non prioris, filius fuit vagabundus ille, et misera tandem morte Hamburgi extinctus, Historiae Reform. Polon. et vasti de Cometis operis scriptor, Stanislaus Lubienicius. Caussa vero, cur ille Czecbovicius (Martinus praenomine,) hoc munere, quod administraverat, suo sacro abdicaretur, non alia haud dubie fuit, quam quod ad Arianas partes nonnihil propendere, et de Baptismo aliter, quam Socinus, sentire quibusdam videretur, cum Socini hypotheses contra ex asse propugnaret Lubienicius; cui tamen, tanquam minus adhuc exercitato in proferenda tuendaque haeresi, adjunctus est Smalcius. Conferri de his potest epistola ad hunc Lubienicium a Socino data, quae Opp. Socini Tom. I. f. 469. legitur, et lucis nonnihil huic historiae, coll. Lauterbachii Socin. Polon. f. 253. seqq., accendit.] qui ante Levartoviae [note: Vicinum Lublino id oppidum est: de quo et Scholae atque Coetus istius Gubernatoribus, Socini partibus addictis, vid. Lubienicius L. III. Hist. Reform. Polon. L. III. C. XIII. f. 255. Quod reliquum, hanc ipsam, cum Lublinensi, Ecclesiam A. 1627. disturbatam esse, idem l. c. commemorat.] Minister fuerat. Is ea se conditione provinciam oblatam accepturum promittebat,

si me collaboratorem habere possit. Delatus igitur mihi fuit judicio universi coetus locus in Lublinensi coetu.

Ibi degens in aula Illustris Dn. Petri Ostrovii, [note: Conf. A. 1596.] summa cum eo junctus familiaritate vixi, et quid ibi praestiterim, quid etiam perpessus sim, dicent alii. Quanquam utrumque fere nihil est.

Hoc unum tamen tuto dicere possum, me, licet multorum ab initio calumniis premerer, et tantum non obruerer, qui sc. Czechovicio favebant, tamen ista omnia ita superasse, ut tandem omnium fere animos ita mihi devinxerim, ut ab eis amar es et colerer.

Ab insidiis Jesuitarum perpetuis, mira providentia sua, Deus me semper incolumem servavit.

In Lithuania grando ad magnitudinem capitis equini cecidit. Pars una etiam glaciei, quatuor ulnas longa et lata, coelo delapsa omnem segetem funditus perdidit. Ex corticibus quercineis panis paratus multos interemit. Sex rustici Septiranum Vicinum virum interfecerunt et assatum devorarunt: de quibus supplicium sumtum.

Rustici armentis partim fame, partim ab hominibus, consumtis, ipsi jugum subire, et aratrum trahere coacti sunt.

In minori Polonia, vicina Russia, oppidis plurimis domus quaedam, praesertim vero cauponae, noctu ejusmodi signo notata fuerant, ac si aliquis ingenti silice ea perstrinxisset, quod nulla etiam ratione deleri potuit.

Die Ascensionis. B. F. Socinus Cracoviae ludibrio expositus, crudeliter tractatus, a nebulonibus, tandem ipse vivus evasit. Librorum vero omnium jacturam fecit. [note: Digna est lectu, quae ad hanc Socini, mi dre sane habiti, calamitatem accuratius pernoscendam facit, epistola Mattbaei Radecii, a Secretis quondam Reipubl. Gedanens., sed in Socinianorum castra deinceps, ut p. a. dictum est, transgressi, quam typis subjecit Cl. Th. Creenius, Animadv. Philolog. Histor. P. IV. f. 233. seqq. et haud multo post, quam haec gesta sunt, d. XVIII. mens. Junii ad Corn. Daems, Bruxellensem, Goudam in Batavis data missaque est. Vbi et, quae de Librorum, praesertim Nov. Test. Syriaci, jactura h. l. memorantur, ibidem f. 238. distincte explanata reperies.]

Rex in Sueciam profectus a Carolo Duce Sudermanniae profligatus tempore induciarum navem conscendit, et Gedanum appulit.

Mense Novembri Alexander Zborovius, Samuelis decollati [note: Fata viri hujus tristia, fratris de reliquo secundae uxoris Andr. Dudithii, et caussas infortunati hujus vitae exitus nemo brevius accuratiusque descripsit, quam Job. Praetorius noster, Mathemat. in Acad. Altorph. PP. ord, qui et ipse inter domesticos Dudithianos quondamlocum habuit. Cujus hac de re epistolam in Monumentis Piet. et litterar. Palatin. P. II. f. 121. perlustrare, non poenitendum erit operae pretium. Qua occasione, quia vulgo fertur, mortem suam ex siderum positu Dudithium sibi ipsi praedixisse, idque praesagium ad laudatum ante Praetorium, domesticum quondam liberorum suorum Praeceptorem, perscripsisse, [gap: Greek word(s)] hujus Epistolae adhuc superesse, et, a S. Rev. Collega D. Jo. Guilh. Bajero Theol. D. et PP. Altorph. asservari, L. B. moneo.] filius, insidias struxit Cancellario Zamoiscio, sed frustra.

Rex Hispaniarum Philippus, Caroli V. filius, crudelissimus Christiani sanguinis per annos circiter 50. effusor, obiit. Vitae genus Deo exosum fuit. Vitae finis talis: Pediculi pectus ejus exeserunt 13 Septembris.

Anno 1599.

29. Januar. F. Ostorodus ex Belgio reversus. [note: Proscriptus publico decreto, posteaquam aliquantisper adhuc Franequerae latuerat cum socio Voidovio. De quibus re bus Cap. I. nostrae hujus Histor. actum est.]

25. August. [note: Omisit h. l. Zarsiniensis Fratrum congregationis mentionem facere noster: forte, quod ad eam nec invitatus erat, nec comparuerat. Ejus vero, et Statorii, qui ei interfuit, meminit, tanquam paullo ante celebratae, ipse Socinus in Epist. ad Joh. Krzess. A. 1509. d. 20. Martii exarata, et Celeberr. Creenio P. VII. Animadv. Philol-Hist f. 216. seqq. typis subjecta. Vbi tamen pro agro Luctlacuciano, unde epistola scripta dicitur, Luclaviciano Blonscii, de qua postrema Socini sede alibi jam disseruimus, legendum esse monemus. Hoc loco enim, tanquam in nido suo, ut ipse Lubienicius vocat, (quem in Hist. Ref. Polon. L III. c. XV. conferri suademus,) deinceps constanter vixit ille sectae coryphaeus, scholamque istic instituit. De quibus omnibus, et de schola cumprimis istic erecta, atque ab Hungaris potissimum frequentata, l. c. plura habentur. Cum quibus Auctorem Histoire du Socinisme Gallum P. I. Cap. XXIV. f. 105. comparare non poenitebit.] d [gap: sign for Freyday] duabus ante ortum solis inter septimam et octavam, secundum horologium majus, horam, tertia vero secundum minus, nata est filia Elizabetha Lublini ( [gap: sign for Sun/Sunday] in virgine [correction of the transcriber; in the print invirgine], [gap: sign for Moon/Monday] in libra, tertia lunae quadratura) A. 1600. 3. Septembr. hor. [gap: sign for Sun/Sunday] obiit: Vixerat annum unum, septim. unam.

13. Novembr. disputatio Racoviae habita, inter nostros et Evangelicos. Ea fuit causa conversionis ad nostrum coetum maxima D Jacobi Sieninii, Palatinidis Podoliae, haeredis in Racow. [note: Evangelici hi non Lutherani fuere, sed Calvino-Reformati; a quorum partibus antea steterat Jac. Sieninius, Johannis Sieninii, Palatini Podoliae, filius; de quo a Joh. Securinio, ut veram poenitentiam ageret, et Socini dogmata sectaretur, flexanima eloquentia permoto Lubienicius legi potest, L. III. Cap. III. f. 191. Qui etiam L. III. c. XII. f. 241. Stanislai Lubienicii, quo olim amico in aula Stephani Regis usus erat, ad id faciendum, atque scholam insuper et typographiam istic fundandam inductum esse, testatur.]

Anno 1600.

18. Junii in Lithuaniam missussum, cum D. Christoph. Lubienicio collega meo, et D. Christoph Rudnicio Ministro Surasiensi, ad Synodum Neogardiensem: Vt ista blasphemia, quae quorundam animos occupaverat de non invocando Christo, [note: Horrida illa inter oppugnatores [gap: Greek word(s)] Franc. Davidis haeresis (hypothesibus tamen Socini et asseclarum primariis magis, quam ipsa Socini insulsa de invocando eo, qui non sit Deus, nisi factitius, consentanea) non altas in Polonia, nec tantas, quantas in Transylvania radices egit. Ita tamen eam infestavit subinde, ut magnopere capiti etiam caeterorum, F., Socino privatis et publicis disputationibus, (cujusmodi fuit, quam cum Christiano Frankio habuit,) contra eam laborandum esset. Non tam propter ipsam dignitatem et honorem Jesu Christi asserendum, quam, denegata ei summa divinitate, collabefactare omni ope nitebantur, quam ne nimis abominabilis haec doctrina caeteris videretur, et Scripturae quibusdam dictis, nimis clare invocationem hanc requirentibus, aliquo sic saltim modo consuleretur. Quibus tamen ita consulere studebant impostores, ut, honorem illum invocationis religiosoe non ultimum esse, sed intermedium quodammodo, qui per Christum ad Patrem ad extremum tenderet, callide perhiberent. Qua ratione, quod altera manu largiri videbantur, altera subdole et impie Servatori O. M. subtrahebant. Vt tricas Socini inter adorationem et invocationem meris et difficilibus ambiguitatibus involutas taceamus. Caeterum Budneanos, qui cum Franc. Davidis sentirent, in Polonia appellatos esse a Sim. Budnaeo, Klecensis ac dein Loscensis Eccl. Ministro, ea propter e ministerio sacro deposito, et A. 1584. excommunicato, ut Bibl. Versione Polonica inclaruerit; sed asseclae ejus non sint pro fratribus a caeteris Socinianis agniti, aliunde compertum est.] eradicari funditus posset. Vocatus erat antesignanus istorum blasphemorum Domanowsky quidam; Sed non comparuit. Confirmatis igitur tunc fratribus discessimus, dilata disputatione cum istis hominibus in annum sequentem.

20. Mense Decembri mater mea in Vola Moscoroviana diem suum obiit, sepulta in Krassow, praedio Dd. Goslaviorum, uno a Vola milliari.

Religiosa fuerat semper, et vere religiose mortua. Mei prae caeteris erat amantissima, et, absentis licet, maxime et perpetuo memor. Vnde factum esse credo, quod, cum an. 89. Vittembergae graviter decumberem, illa hoc ita plane, ut res erat, Gothae senserat. Deinde, quod pridie ejus diei, quo Gotham Smiglia veni, omnes suos consanguineos visitaverat, et eis valedixerat, affirmans, se somniasse, me perendie e Polonia venturum et se abducturum, ideoque etiam ipsis omnibus insalutatis denuo mecum discessit. Denique cum an. 98. ivissem in Volam

Moscorovianam, adductam eam ad me Lublinum eo ipso die mane, antequam illuc veni, dixit omnibus: Meus filius Valentinus venit, me abducturus etc.

Eodem anni tempore, iterum cum iisdem Collegis missus fui in Lithuaniam ad componendas istas controversias. Domanovius iste detrectavit colloquium, et ad Synodum non venit. Itaque re diu multumque agitata, tandem omnium consensu excommunicatus est. Reliqui omnes ad frugem rediere sua sponte, auditis nostris de Jesu Christi divinitate probationibus. [note: Ea scil. divinitate, quae ex mera gratia hominis nudi et factitia est, cum qua invocatio genuina religiosa neutiquam, sec. Es. XLII. 8., communicari potest. Concilient haec, quicunque poterunt, cum Script. S. et sana ratione, quod acumen sibi non concessum esse, alii sagacitate non minori pollentes fatentur.]

Felicissime pugnavit Mauricius Vraniae Princeps cum Alberto Archiduce. Bellum in Moldavia adv. Michaelem Principem motum.

Carolus Sudermanniae Dux totam fere Livoniam cepit, in quem anno sequenti bellum susceptum.

Turca Canisium cepit. [note: Proditione, ut fama erat. Certe non sine Praefecti, cui a Paradiso nomen fuit, capitis periculo.]

Anno 1601.

13. Junii hora fere noctis prima febri laborare caepi tertiana duplici vehementissima, et melancholica hypochondriaca, quae duravit usque ad 31 Julii.

8. Augusti recurrit priori multo auctior, sed et hanc, Deo juvante, tandem superavi 28. Augusti.

Interim mense Julio ad me venerunt duo sororis Marthae filii, Valentinus et Johannes Fischer. [note: Nihil de his eorumque succedente tempore fatis nobis innotuit singulare. Ad Socini tamen gregem alterutrum horum pertractum, pellectum certe, fuisse, consilia videntur subinnuere, quae de sororis filio Smalcio suo sese suppeditasse, ipse scripsit Socinus, sub initium epistolae ad eum perscriptae, quae habetur in Opp. Socini Part. I. f. 467. (a). De reliquo conf. ad A. 1616. annotata.]

Racoviae Synodus habita est ministrorum celebris. Extat Epitome eorum, quae tunc tractata fuerant, a me conscripta. [note: Haec illa eadem est Synodus, quam C. Sandius inter scripta unitariorum commemorat f. 174., et Colloquium Racoviense primum nominat, eosdemque, quos noster h. l. enumeravit, fratres praesentes rationesque conferentes recenset. Nec male conjecit, quando acta hujus colloquii a Smalcio conscripta esse suspicatus est. Idem enim heic ipse Valentinus de se sine tergiversatione testatur; etsi [gap: Greek word(s)] ea a se fuisse consignata litteris addat.]

Aderant F. Socinus H. Moscorovius, P. Statorius, C. Ostorodus A. S. et C. Lubienicii, P. Brelius, Joh. Volkelius. I. Franconius. V. [note: A Sandio l c. Stodolius iste Christophorus dicitur.] Stodolius. P. Przybylovius et Ego. Duravit 3. septimanas integras.

Mens. Octobr. D. Dudithia [note: Altera haec Andr. Dudithii de Horebovicza in Smigla, A. 1579. ab eo in matrimonium ducta, conjux fuit, cui Elisabethae nomen, gentis autem origo ex illustri Zboroviorum familia erat. Ea proinde post annorum XII. viduitatem vivendi finem fecit, et quanquam, uti ex pl. rev. Lauterbachii Ariano-Socinisino olim in Polon. Cap. II. f. 246. patet, juxta maritum Vratislaviae sepeliri antehac voluerit, non tamen hujus voti compos facta est, sed Czarkoviae ossa deposuit. Ex his itaque lacuna illa exhibiti l. c. monumenti Dudithiani, A. 1589. positi, quo defunctus est maritus, expleri et explicari poterit. Conf. A. 1612. et de Zborovianae gentis splendore Lubienicium Hist. Ref. Pol. fol. 226. atque alibi.] mortua est. Matrona pientissima, pudentissima, 10 Decembr in Czarakow sepulta.

25. Decembr. [gap: sign for Tuesday] hora noctis matutina, quae erat in horologio dimidiato tertia matutina, nata est filia Helena ( [gap: sign for Sun/Sunday] in Capricorno, [gap: sign for Moon/Monday] in Capricorno, 1. Lun. quadr.) Vivat Deo et Jesu Christo.

Anno 1602.

18. Aug. d. [gap: sign for Sun/Sunday] Illustris D. Petrus Ostrovius mortuus est; Extinctus dolore calculi. Anno aetatis suae 46. climacterico, novenario quinto.

19. Jan. a Senatu Drosdensi (forte Crosnensi) literas accepi in negotio Cygnaei defuncti.

Rex domum reversus. Sigism. Batthori Transylvania expulsus in Silesia obscurus vixit, nescio quam diu.

19. Maji suburbium Lublinense, Cracovium versus, totum fere conflagravit. Aula, in qua degebam, cum dimidio rerum mearum periit. 3. Julii incendiarius crematus.

et cum Paulo Krokiero discessi Lublino ad D. Solinum [note: Quis ille Solinus? Neminem inter Socinianos ita cognominatum novimus, praeter Crellium. Eum vero hoc loco intelligi non posse, indubitatum est; utpote qui A. 1602. vix annum aetatis puerilem attigerat, et de Socinianorum consuetudine atque Polonia adeunda nec per somnium cogitaverat. Quid si suspicemur, ipsum Sonerum, quem Sonnerum et scribere consuevisse hosce erroris sodales, et cum sole comparasse, alibi jam animadversum est, in Poloniam, Noriberga digressum, clam excurrisse? Nihil definimus, at sagacioribus hanc non vanam profecto conjecturam expendendam accuratius commendamus, et si vere contigit illa digressio, quid de ipso quoque Sonero sentiendum sit ejusque in fratres affectu, hinc praecipue efficiendum colligendumque putamus atque suademus. Quae dum scribimus, monendus est L. B., de mendo typographico, in Historia Reform. Polon. Lubieniciana f. 199. med., ubi Soneri, tanquam Cracoviam jam A. 1560. circiter delati, fit mentio, quod nomen male exscriptum Joh. Sommeri nomen substitui, per temporum rationes, jubet. Caeterum, cur de Sonero haec in mentem venerint, Leuchsneri, de quo Cap. II., cognatio in caussa fuit.] 5. Jul.

Hoc anno pestis in Prussia grassata est vehementissime. Gedani 18000. desiderati sunt. In reliqua Prussia 50000. [note: Hoc tempore d. 7. Octobr. alteram synodum solenniorem, seu colloquium, ut vocat, Racoviense secundum, inchoatum, et XXII. sessionibus d. 19. ejusdem mensis finirum esse, Sandius inter libros anonymos Biblioth. Vnitar. f. 174. seq. narrat. Quod, mirari satis non possum, omisisse Smalcium, qui tamen et ipse cum Socino, Statorio, Ostorodo, Volkelio, Czechovicio, Lubieniciis, Moroscoviis et aliis obscurioribus fratribus, eidem interfuit. Et hujus colloquii acta conscripta esse, ex Sandiana narratione efficimus; quamvis nemini eadem, ut priora, ille tribuat: unde forte, eidem Smalcio accepta ista ferenda esse, non obscure colligitur. De pestilentia h. t. Gedani et in Borussia grassata Hartknochius conferatur L. III. H. E. Boruss. Cap. V. f. 774.]

5. Decembris ex summo et praesentissimo periculo liberatus sum. Concitaverat J. Twardochleb studiosos collegii Lublinensis, eo, quod puerum quendam domi suae detinuerat, volentem quidem, sed tamen profugum ex ipsorum schola, qui una cum eo in Podoliam discessurus erat. Concurrerant ad eum eripiendum aliquot centum studiosi, et jam jam domum meam invasuri erant, et eam eversuri, nisi singulari Dei providentia Jesuita accurrisset, et eos profligasset.

Hoc anno 31. Octobris Generosus Dn. Joh. Gorscovius, (A. aetatis suae 23.) filius ex sorore Illustris D. Petri Ostrovii somniavit hoc somnium, quod saepius deinde mihi exposuit; anno vero 1610. manu suam Calendario conscriptum exhibuit: Anjota widziat zobtokow, Ktory miat taystre sistow y pisni yezyki pisanych, ktora secare most przed soba, opadt na jakynisi polu, gdzie byto zyto sians y preknie wzesle, Tamem ja byt y p. Walenty Smalcius Minister zbora Lubelskiego, jdysmy przystapili, owe listy dawat B. Walentemu Benedictus

Anno 1603.

D. 28. Junii discessi Lublino Racoviam versus. Vbi perfuncti communione [note: Sic enim more receptum fuit inter Socinianos, ut collecta subinde aliqua ex vicinia suorum multitudine, invitatisque etiam longius interdum dissitis, S. Coenam solennius celebrarent, novoque vinculo unionis fraternae, sese mutuo frequentes obstringerent; qui ritus etiam sratribus, si quos recens adjunctos coetui haberent, devinciendis pari solennitate cum sodalitate universa destinatus erat. De reliquo, ad menses fere singulos, atque festis praesertim diebus, [gap: Greek word(s)] , conventus istos ambulatorios celebratos esse, ex variis narrationibus colligitur.] 3. Jul. deinde discessi, cum D. Stanislao Lubienicio in Przyzorze, in districtu Lenciciensi. Vbi etiam ejusdem mensis communione celebrata in Zakwzew, et inde Gedanum, visitandorum fratrum causa, quos Angli quidam a veritate seducere conati fuerant, profecti sumus. d. 20. in Buskow venimus; 24. Jan. coenam Domini celebravimus. Die 1. Aug. Gedano domum versus retrogressi sumus. 18. Aug. Lublinum reversus.

Gedani cum D. Fabritio [note: D. Jac. Fabritius, vulgo Schmidt etiam dictus, ille fuit, cum quo hic sermo dicitur habitus, et spes concepta, ad partes Socini eum pelliciendi: Vir doctissimus equidem, sed sententiis Calvino Reformatorum mirum in modum deditus, ac postremus eorum, qui haec placita tuebantur, Gymnasii Dantiscani Rector, concionatoris in super officio perfunctus, et A. 1629. demum demortuus. Cujus historia fataque cum collegis sive eadem sive diversa sentientibus fuse ab Hartknochio in Hist. Eccl. Boruss. praecipue L. III. Cap. IV. V. et VI. sunt descripta: ubi et libri, quos inter, hoc praesertim anno, den kurzen Bericht etc. publicavit, doctrinae non vulgaris testes, commemorantur. Haec vel ideo distincte annotare visum est necessarium, quoniam facilis alioquin M. Laurentii Fabricii, Prof. Ebr. L. Witteb., h. t. adolescentis, et patria quoque Dantiscani, cum Jacobo, notissimi illius Barth. Kekermanni amico et collega, commixtio metuenda esset. Plura ex Cl. Charitii Vitis Gedanensium de utroque haurienda L. B. commendamus: qui et Concionum Jacobi de S. Coena A. 1699. Steinsurti, C. Vorstii haud dubic opera, impressarum mentionem fecit.] totum diem de controversis Christianae religionis partibus, praesentibus D. Stanislao Lubienicio D. Andr. Voidovio, et D. Mich. Fabricio, adolescente, fratre nostro, Consulis Regiomontani filio, collocutus, finem satis optatum obtinui. Nam amicissime nos excepit, tractavit et dimisit. Sed paulo post filius Fr. Matthaei Radecii, Matthaeus, calumniis suis omnia obscuraverat, et fortassis delevit in animo istius Doctoris.

(Matthaeum Radecium alumnum factum Civitatis Gedanensis, Deus Paduae in Italia interemit 4. Martii 1607.) [note: Occasione hoc loco data, duos habuisse Matth. Radecium, Sen., filios, filiasque item duas monemus. Filiorum alter, Claudiopolitanus factus est, Socini ad mentem formati coetus, Pastor, de quo saepius noster in hoc Diario disserit, dictus Valentinus; alter degener ille, ut judicat Smalcius, nostra autem sententia in veritatis Evangelicae professione cum laude, etsi ingratiis patris fratrisque, constans, patri cognominis. Quanquam, obscuriuscula haec verba esse, ut non satis certum videatur, filiusne fuerit, an patruelis Matthaei, sateamur: tametsi prius verisimilius ex verborum tenore colligamus. E filiabus natu major Jac. Frencesio cuidam, Elbingensi, sed apud Lublinenses habitanti, Chirrurgo, Socini itidem sententiam professo, nupsit; (quod ex epistola ipsius patris a Vener. Creenio P. IV. Animadv. fin. typis subjecta didicimus,) altera vero, minor aetate, cum famoso illo Voidovio in matrimonio vixit. Quae quia ad vitam celebris istius Radecii illustrandam nonnihil faciunt, distincte annotare visum est.]

Po dobna poniedziat mi wkilka lut polym w Rakowie P. Stanislav Lubienieki ze we sine nidziat zamek sliczny, do ktore in osnorzyt B. Smalcius yukazat im gmachy nimin slicze. Ponied ziat bey, ze mi nie wsytkych otworzyt Panie Jezu, day zelymsies codzien pomnozyt ws. twojey Prawdzic a przezto cos mi dat, zclym sresposobit do zywota poboznego ywicznegu.

Anno 1604.

3. Martii h. 17. Lux Theologorum nostri seculi extincta est, amicorum meorum intimorum summus, Illustris et reverendus Vir, Faustus Sozzinus, Senensis. [note: Conf. supra Cap. II. §. XLVI. et h. 1. Sozzini nomen recte atque accurate ad Italorum morem exscriptum esse observa, ac de reliquo, quo morbo perierit Sozzinus, ex loco a nobis citato repete.] Anno aetatis suae 65. in Luclavice, ubi iam sepultus jacet.

O anime, o divine anime; o anima, o mea, nulla es?
Haec anima exanima est Te sine: nulla mea:
Vox, animus, facies; mutata occalluit, haesit,
Coepta mori trux Te miscuit omnia vox.

Sozzinus moritus: fugit alta scientia rerum.
Vix inter denos portio dena latet.
Sozzinus moritur: Sapere absque labore perit spes,
Et dubito, an magno deinde labore datur.
Sozzinus moritur: Rasorum cornua sumet
Concilium: Vivo hoc mitius illud erat. [note: Quae de obitu Fausti Socini annotemus, praeter ea, quae Cap. II. jam dicta sunt, non occurrunt alia. Quemadmodum etiam satis superque constat, in eodem pago Luclaviciano amplissimo geminoque tumulatum eum fuisse; unica filia, de cujus educatione in otio ipse in epistolis alicubi conquestus est, relicta, quae, Agnes nominata, Stanislao Wissowatio, Philipoviensis satrapiae Vice-Praefecto, deinceps nupsit, et Andreae Wissowatii, Biblioth. Frr Polonorum unitariorum editoris, genitrix fuit, fatoque, ut in vita filii habetur, A. 1654. d. 20. Januarii Robcoviae functa est. Vnde vixerit Sozzinus, cum, in re lauta et bene aucta non fuisse, nemo nesciat, definiri vix potest. At liberalitate tamen aliorum, idem, quod ipse, eoque duce et magistro, sentientium, illum sustentatum maximam partem vixisse, praesertim consenescentem, ex epistolis ejus patet: in quarum una A. 1595. ad Voidovium Zakvzoviam Cracovia e suburbio data, cum munusculum offerretur, illud generosa deprecatione se remissurum, ait, quia, per Dei gratiam, nihil sibi rerum necessariarum desit, NB. ex eo tempore, quo D. Philippi Buccellae mensa, dum ipse adsit, gratis utatur. T. I. Opp. f. 473. (a) Eadem autem conditione et Luclavii tandem vixisse, alibi docuimus.]

17. April convenerant me nomine Episcopi Cracoviensis, Bernhardi Macicoviensis, [note: Bernhardum istum non multo post Card. Eccl. Rom. creatum, et A. 1605 ineunte in ipsis Comitiis Warsoviensibus Archiepisc. Gnesnensem designatum esse, obiter notamus.] duo Canonici: Habito mecum de variis de Ecclesia pertinentibus rebus colloquio, tandem jusserunt, ut me Episcopo sisterem, et ne perendie, die sc. Paschatos, docerem.

28. April. Rumor spargebatur, Episcopum cogitare de me capiendo: dixerat enim inter coenandum, se omnino velle eum Germanum, qui tantopere commendaretur, videre.

29. [gap: sign for Moon/Monday] Rumor iste augebatur; Suadentibus igitur fratribus discessi Lublino cum D. Pssinka. Interim Monachi clamare, me esse captum.

22. et seqq. sex habita Synodus Racoviae satis frequens, recepti in coetum 36. [note: Hinc vero satis luculenter efficitur, Synodos hasce, praeter S. Coenae frequentismam convocatorum e vicinia celebrationem, de qua paullo ante, fratribus quoque novis, (cujusmodi quid etiam de Vogelio nostro Cap. III. annotavimus,) recipiendis in societatem coetus unitariorum destinatas, atque ea propter creberrime h. m. ordinarie et extra ordinem quoque coactas suisse. Cui confoederationi sacra symbola, una participata, inserviebant multo magis, postquam baptismus solennis, olim suscipiendus, jam in desuetudinem abire coeperat: Vtpote quem neque utilem, nedum necessarium esse, pauci amplius sibi persuadebant.]

Hinc in Lithuaniam cum D. Stanislao Lubinecio ablegatus sum ad Synodum Novogrodiensem. Ibi rebus bene confectis, et negotio de baptismo fratribus optime commendato reddito, et explicato, in Podlachiam reversi sumus, et ibidem etiam fratres cohortati, tandem d. 9. Jul. Lublinum reversi sumus, egressi domo 15. Junii. Interim me absente uxor d. 24. Junii, d. S. Johanni dicato, hora matutina octava paulo ante nonam, sextam in horologium majus, peperit filiam Catharinam Bogamitam, Deus eam conservet. [gap: sign for Sun/Sunday] in Cancro, [gap: sign for Moon/Monday] in Tauro, ult. [gap: sign for Moon/Monday] quadratura.

Hoc anno filius Johannis Basilii, Ducis Moscoviae, Demetrius [note: Quatuornumerari Pseudo-Demetrios, seu uno potius nomine illum Joh. Basilidis filium et nepotem, quartum, larva assumta nova, apparuisse, in vulgus cognitum est, neque quisquam, qui vel a limine Hist. Polon. et Moscovicam salutavit, fata eorum omnium ignorat. Hoc loco primus intelligendus est, qui scenam aperuit, sive a Poloniae R. Sigism. III., uti Sueci perhibebant, fuerit subornatus, sive ultro, suisque commodis studens hanc fabulam sit exorsus; cui alias Gregorii Ottreprovitii (Griska Uttrepreja) nomen, et Gereslavia patria tribuitur. Vt feliciter primum, ope Polonorum, contra Borisl. Godenavium pugnavit, sed a Basilio Joh. Zuskio, A. 1606. d. 17. Maji in ipsa Moscoviae metropoli, cum nuptias cum Polona Ux. celebraret, subito impetu facto deinde trucidatus sit, non enarrabimus, a scriptoribus jam pluribus, qui de Pseudo-Principibus, aut subdititiis, egere, exposita; hoc tamen tacere non possumus, Smalcium, nostrum primum hunc pro genuino Demetrio, favore erga socerum, patronum Socinianorum, inductum, habuisse videri, reliquos autem inter impostores et ipsum connumerasse.] innotuit, qui per annos 7. delituerat in Monasteriis Ruthenicis.

Duo Palatini, uterque Princeps, mortui, Radzivilius, Vilnensis religione Evangel. Ostrovius, Volihniensis Ruthenus.

Episcopus Cracoviensis Macicovius creatus Cardinalis, deinde Archi Episcopus Gnesnensis, Primas Regni.

Anno 1605.

25. April. coepimus Catechesin componere, Ego, Statorius, Moscorovius et Volkielius. [note: Postquam jam ante fundamenta posuerat, aut delineationem certe atque ideam quandam suis ipse subministraverat, F. Sozinus: quemadmodum ex epist. ad Val. Radecium, paullo ante morte exarata, Opp. P. I. f. 492. med. colligi potest. Hinc vero, quinam sint ejus, quae vulgo Racoviensis dicitur, (antequam plures forte aliquid hujusmodi privatim moliti sunt,) Catecheseis auctores patet; de quibus, uti ex S. R. J. A. Schmidii Programmate patet, in varias opiniones Historici distracti fuere.]

9. Maji mortuus est Statorius. [note: Petrus, de quo supra, filius: aetate virili et vix quadragenarius; Sozino autem amicissimus, et, si quis alius, filii loco, dilectus.] Nona DIes MaII praefIca StatorIo.

15. Maji Christophorus Brockayius, [note: Primus Gymnasii Racoviensis Rector, cui G. Manlius, Sam. Nieciecius, P. Crokierius, J. Crellius, M. Ruarus, J. Stegmannus, Francus, (Adam) Silesius, P. Teichmannus, G. Nigrinus, et Laurentius Stegmannus, cum ipsa schola sublata inde pulsus, ordine successere. De reliquo error vegrandis, quibus paene innumerabilibus scatet, Histor Reform. Polon. Lubienicii, ex hoc Diario corrigendus est, quippe in qua male Christophorus hic Brokhayus, cum Martino Borrbao, Cellario etiam dicto, Anabaptistarum partes primum sequuto, sed ad saniorem mentem tandem reducto, et Prof. ac Doct. Theologo Basileensi, (quem Sandius inter Antitrinitarios connumerare, incertum quo jure, non dubitavit,) confusus commixtusque est, praeter nomen multum ab hoc Brokhayii appellatione etiam aetate, qua claruit, distinctus, et jam pridem A. 1564. defunctus. Concionis, quam Smalcius in funere hujus Brokhaji et Petr. Statorii, medii, habuerit, superstitis, sed MSCtae, meminit in Bibl. Unit. Sandius.] Rector Scholae Racoviensis.

3. Junii Joh. Zamoiscius, Regni Cancellarius, mortuus est. [note: Archicancellarius et Dux Exercitus Regni, A. aet. 63. paralysi, aut occultiori, ut quidam perhibebant, morbo subito abreptus. Vir armis litterisque clarus.]

21. Racoviam veni, quod felix faustumque sit. [note: Ex quo tempore Jacobus etiam Siennius Palatinides eum, uti in Ded. Tr. Smalciani de Divinitate Christi animadvertimus, Pastorem suum vocare consuevit.]

7. Novembris iter in Moscoviam ingressi ad Demetrium J. J. Morscovius et Twardochleb [note: Matthiae huic nomen fuit, qui vir rarae pietatis, tam in victu, quam amictu parcus, et in egenos munificus Lubieniecio L. III. c XIII. audit, interque operarios non segnes in Lublinensi Eccl. numeratur, et, nisi me omnia fallunt, Smalcio inde Racoviam evocato successor datus est, a Jacobo Twardocblebio, de quo supra, discernendus. Idem ergo Twardochlebius hic fuit, qui postea Kisselinum translatus, post triginta annorum officium Ministri Eccl. illic administratum, diem obiit.] cum D. [note: Qui Nicolaus dictus; caeterum obscurus.] Rostek et Lubczovio.

24. Novembris Legatus Demetrii Moschi sponsalia [note: Desponsationem h. l. commemorat per legatum, sponsi vices demandatas hactenus subeuntem, quam deinceps in ipsa urbe Moscovia sequuta fuit Iugubris illa, de qua paullo ante, nuptiarum solennitas. Quod reliquum est, Mariam Georgiam, a patre Georgio, vel Annam Mariam, aliis appellari, quae Polonico idiomati congruentius Marianna Smalcio nuncupata est, sponsam, eamque, prout adornata erata Polonis fabula, Pseudo-Demetrium secundum etiam pro marito agnovisse, atque huic quoque ad Tartaros profugo, et a Mursa quodam interfecto, supervixisse, filiumque patri substituisse, ac denique Caluga urbe occupata, a Michaele Foederowizio, novo Czaario electo, cum filio A. 1613. captam et perpetuo carceri inclusam esse, cum satis nota ea sint, copiose nolumus h. l. recitare, et per compendium cuncta repetentis S. R. D. Joh. Schmidii Lips. Theol. Pseudo-Principes conferri suademus.] celebravit Cracoviae cum filia Palatinis Sendomiriensis, Mnistek, Marianna.

11. Decembris Regina nova, defunctae soror germana, Cracoviam ingressa est, Constantia.

Anno 1606.

27. Jan. Deus me conservavit ab ebriosorum rusticorum in itinere Czarakoviensi insania.

19. Febr. convenimus ad correctionem [note: Falsum ergo est, quod vulgo tradunt, autorem Versionis N. T. Polonicae Smalcium esse, cujus traditionis non aliam caussam esse censemus, quam Sandium, qui in Biblioth. Anti-Trinit. eidem, tanquam e Graeco in Polonicum translatum hoc N. Test. fol. 104. sine dubitatione tribuit: Quamvis enim neutiquam dubitemus, ultimam eum huic labori manum adjecisse, ipsamque editionem, post longam moram et expolitionem diligentissime adhibitam, A. 1620. demum procurasse, hac tamen sua manu ipse testatus est, communem hanc sibi cum Hieron Moscorovio A 1625. demum demortuo, et Joh. Licinio, Pastore Novogrodensi, eousque etiam superstite, operam fuisse, ac praeterea non novam versionem, ab his sociis opellae susceptae, sed recognitionem duntaxat ejus, quam Mart. Czechovicius A. 1577. jam publicaverat, adornatam esse. Cujus tamen cur tam diu dilata fuerit impressio, perinde ut N. T. Germanice redditi, difficile est investigatu.] Novi Testamenti Polonici, Moscorovius, Licinius et ego, eamque post aliquot septimanas, Dei beneficio, feliciter absolvimus.

6. Aug. Conventus Sendomiriensis; Rokoss. [note: Quid hoc nominis sit, bene norunt, quibus res Polonicae vel mediocriter cognitae sunt. Tesseram vocat Piasecius gentis, qua in tumultu aliquo audita omnis, qui cenfetur Nobilis, licet sit alligatus obsequio alicujus Principis vel Nobilis, relicto eo ad communem concurrentis Nobilitatis coetum venire poenis gravioribus obligatur. Quibus Hartknochius in Republ. Polon., petitam hanc vocem esse ab Hungaris, L. II. c. IX. addit. Nobis haec paucis, quia Rokossianorum pro libertate sua, contra Regem Sigismund. III., confoederatorum in sequenti narratione saepius fit mentio, annotasse sufficiat. Caetera enim ex rerum Polon. scriptoribus addiscenda commendamus, quae ad institutum nostrum haud spectant.]

Hoc anno nobilitas pertaesa insolentiarum Regis, quibus eos libertatibus (ut illis videbatur,) privare, et dominium sibi absolutum sternere agitabat, Duce Palatino Cracoviensi, Nicolao Zebridovio, [note: Conf. A. 1620. d. 16. Junii.] consilia iniit, quomodo libertates avitas asserere, et Regis Regiorumque conatus reprimere posset. Itaque decretum fuit in Comitiis provincialibus, ut nobilitas, missis ad Comitia Warsaviensia legatis, sub finem eorundem Steziciae convenirent, et, si, quod metuebatur, petita non obtinerent, de rebus suis ulterius promovendis consultarent. Illic, quia non omnino multi convenerant, visum illis fuit, etiam conventum indicere Lublini. Ad hunc frequens confluit nobilitas, et inter alios Johannes Radzivilius, Pocillator, M. D. Lithuaniae, et Stanislaus Studnicius, Capitaneus Zygwolsky, uterque Evangelicus, satis catervati.

Hic iterum de frequentiori et universali conventu fuit habita consultatio, et tandem ita fuit conclusum, ut ad Sendomiriam non procul a Pokrzynaice universa nobilitas conveniret, ad quem conventum Rex etiam fuit invitatus, redditurus rationem regiminis sui. Rex Vistitiam profectus cum satis magno exercitu, missis ultro citroque legatis, promissis nobilitatem lactavit, donec tandem nobilitas morae pertaesa difflueret domum quisque suam. Interim qui ad Regem convenerant, articulos quosdam ad Rokossanos miserunt, postulantes, ut, si illis Rex satisfaceret, contenti essent. Rokossani missis etiam suis ad Regem legatis, multo plura ab eo postularunt. Quos Rex repudiavit, et motis castris Palatinum cum aliis insecutus ad Janoviciam Palatinum cum Radzivilio cepit, Studnicio elapso; Ita tumultus isto anno sedatus fuit.

12. Maji in Koto iterum fuit decretum, ut coeptus Rokos interficeretur. [note: Forte continnaretur.] Convenere nonnulli ad Andreoviam. Sed literis et legatis Regis moti, nihil tunc moliti sunt. Rex ad comitia profectus, nihil postulata nobilitatis in Comitiis curavit. Comitia pro suo et suorum arbitratu finivit. Interim nobilitas ad Varsauiam confluxerat, vi rem prosecutura, si Rex postulata non acciperet. Comitiis finitis nobilitas Regi obedientiam renunciavit. Rex cum suis copiis eos insecutus usque ad oppidum Skrzynno, ad pagum Cpizow conflixit cum illis et dissipavit. Caesa hominum mille et ducenti. Duces omnes salvi evasere. Deinde mense Septembri ad Varsaviam iterum confluxerunt nobiles, rem suam persecuturi.

Episcopi Petricoviae hinc congregati, rogare, ne vi rem agerent, sed consiliis; Suam nobilitati operam ea in re promittentes. Acquievit nobilitas, et renunciationem etiam obedientiae irritam esse voluerunt, si Rex postulatis satisfaceret. Sed neque Archi-Episcopus Macicovius, nec eo mortuo Episcopi Cracoviensis et Cujaviensis efficere quicquam potuerunt. Interim hyeme cessatum est.

Anno 1607.

23. Febr. [gap: sign for Wednesday] hora matutina in ipso diluculo, post duos quadrantes horae sextae, secundum dimidiatum horologium, et paulo post undecimam, secundum integrum, natus est filius meus secundo genitus Samuel Christophilus. Sol in piscibus, luna in Capricorno, quinta die ultimae quadrantis lunae.

5. Jul. Conflictus Regis cum nobilitate: pridie hujus conflictus somniavit uxor, se videre domi meae ingentem Gallorum numerum semimactatorum, et ad terram ruentium. Deinde infinitum muscarum numerum, Racoviam quasi obtenebrantium. [note: Extra oleas vagaremur, si hisce, quae ad bellum illud intestinum, perquam celebre, pertinent, illustrandis operam daremus. Hoc tamen facere non possumus, quin paucis moneamus, has ipsam in rem suam turbas, a partibus Regis, si qua fieri posset, stando, et omni tamen studio id dissimulando, callide convertisse Socinianos; Certe, quemadmodum supra jam animadversum est, nunquam latius coetus suos atque instituta propagasse, quam sub Sigismundo III. Pol. R; quo mortuo notabiliter eorum machinationes artificiosas contra concidisse, jam dudum observavimus. De reliquo, si qui sint, qui plura de bello hoc civili, et Nobilium adversus Regem suum foedere, desiderent nosse, eos, praeter Piasecium, Pastorium, aliosque similes, Stanislai potissimum Lubieniecii (Lubiensky,) Episc. Plocensis, Opera posthuma Antwerp. A. 1643. ed., in quibus motus hi A. 1606. concitati, et A. 1608. demum finiti, fuse describuntur, atque Alex. Cillii eorundem ex professo, ac separatim Pistojae 1627., publicatam enarrationem, Italicaque lingua conscriptam, consulere jubemus.]

Die Stephani natus erat Regi filius Fridericus, sed paucis diebus post mortuus.

Oppavia ab exercitu Episcopi Olomucensis capta, et non pauci senatores contrucidati fuerunt, quod, cum isthic esset, ab artificibus et pueris luto fuisset petitus. Exemplar patientiae Episcopalis.

Anno 1608.

17. Decembr. hyems et frigus coepit intensissimum, et duravit absque ulla intermissione integras undecim septimanas. Quae res omnium hominum memoriam excessit. Deinde facta aliqua resolutione, usque in 3tium diem, frigus continuum et vehemens duravit tres adhuc septimanas.

Mense Januario mortuus est Archi-Episcopus Gnesnensis, Bernhardus Macicovius. [note: Vid. supra A. 1604. d 17. April.]

Mortuus est etiam Palatinus, Braclaviensis princeps, et Palatinus Kyoviensis princeps Ostregius.

Fama confirmata est de Moscho Demetrio vivo, [note: Demetrio II. vulgo dicto, cui genuinum Gregorii Schacopsky nomen erat, caedem nuperam se evasisse, aliumque suo loco trucidatum, perhibente. Quem a Polonis porro armis, successu ab initio haud destitutis, adjutum, et a Maria illa Sendomiriensi, pro marito agnitum, sed a Basilio Joh. Zuskio, Suecorum auxilia implorante tandem ad incitas redactum et interfectum esse, partim jam ante dictum est, partim aliunde satis constat. Noster de altero hoc Demetrio magis, quam de priori, videtur, impostor ne fuerit, an ingenuus Joh. Basilidis filius, dubitasse.] et ad principatum iterum aspirante.

24. April. Convocatio Cracoviae habita Senatorum. Ibi Palatinus [note: Cracoviensis, ut puto, Nicol. Zebridovius, foederis contra Regem initi moderator princeps.] cum Rege 6. Junii in gratiam rediit. Eodem die sepultus Palat. Kyoviensis, Ruthenus religione, princeps illustrissimus Ostrovianus. Morscovius junior minister Hoystrensis [note: Hoysiam Sandius in Andr. Lubienicii vitae et scriptorum enarratione appellat oppidulum illud, de quo h. l. Smalcius mentionem fecit. Caeterum Morscovius iste junior, quo praenomine insignitus fuerit, investigare nondum potuimus. A Petro autem Morscovio, auditore Crellii sedulo, et Jacobi Siennii post fata A. 1639. parentatore, distinguendum esse, vel ipsa aetas utriusque condocet.] mortuus est. In locum ejus successit D. Andr. Lubinecius.

31. Julii venerunt Racoviam Claudiopoli D. Valentinus Radecius cum tribus istius civitatis primariis senatoribus Emmerico Bognero Stephano --- Vngaro. Joh. Beuschel, alias Stentzel: Saxonibus. Exorato a coetu D. Radecio, iterum discesserunt. [note: Quoniam jam ante Claudiopolin Racovia abierat Valent. Radecius, per legatos hosce, non tam de eo arcessendo, quam retinendo in Transylvania, tanquam ordinario Pastore, aut Plebano, uti vocare consueverant, videtur actum esse. In quo etiam munere ad vitae usque finem perstitisse, Virum perquam facundum, et A. 1630. diem obiisse, Sandius refert: quem diem tamen mortis, si quid judico, rectius venerab. Dn. Lauterbachius longius porrigendum censet.]

In Synodo Lublinensi missus sum una cum Magnifico Dn. Palatinide Podoliensi, visitatum Ecclesias majoris, quam vocant, Poloniae. Iter igitur ingressi 2. Septembris venimus ad coetum Lenciciensem, 7. ad Cujaviensem, 14. Toruniam etiam visitavimus; Ad Smigliensem d. 21. Septembr. Hinc per Silesiam iter facientes transivimus Wratislaviam, Brigam, Opoliam. [note: Nam et in Silesia hinc inde quidam sparsim habitabant fratres, tametsi coetus nondum collectos haberent, nisi domesticos, et hos quoque minus frequentes ac rariores. Quos Smalcium quoque cum sociis invisere [gap: Greek word(s)] interdum consuevisse, jam alibi observatum est.] et deinde rursus in Poloniam reversi sumus 3. Octobris, rebus ubique felicissime peractis.

24. Octobr. D. Franconii [note: Vid. ad seq. annum annotata.] uxor pientissima, Marianna, obiit.

Hoc anno murium fuit tanta copia, ut magnam omnium frugum partem in Palatinatu Cracoviensi consumerent. Hinc consecuta est annonae charitas.

Legatus Regis in Moscoviam missus, Castellanus Malagostensis, D. Olesnicius, domum reversus est, biennium ibi detentus in carcere.

Hoc anno tanta fuit vini in Hungaria, et in Transylvania nominatim, copia, ut integrum vas, 80. quas vocant ollarum capax, uno floreno Hungarico h. e. 100. solidis veniret. Et hoc ad me scripsit Minister Claudiopolitanus D. Valent. Radecius.

Anno 1609.

29. Maji Rex cum Regina, sorore et filio utroque, et cum universa aula sua Cracovia discessit, Vilnam versus, ad continuandum bellum Livonicum, vel etiam ad capiendam Moscoviam, incerto tunc principe vagantem.

6. Junii Lublinum ingressus est. Ego fratribus ita jubentibus Lublino discessi ad 10. Jun. Deinde reversus Synodo interfui, in qua omnia peracta felicissime. Inter alia mihi cum Magnif. Dn. Palatinide, et Generoso D. Morstinio, Christophoro, Capitaneo Philippoviensi, cum ministris item D. Christoph. Rudnicio et Josepho Domanievio cura visitandi coetus Lithuanicos, in Synodo Neogardiensi d. 4to Octobr celebranda commissa fuit.

18. Julii [gap: sign for Saturday] hora noctis semitertia secundum integrum; undecima vero sec. dimidiatum horologium, natus est filius meus Theodorus tertia lunae quadratura, [gap: sign for Sun/Sunday] in cancro, [gap: sign for Moon/Monday] in aquario.

Vivat Deo et Jesu Christo.

Huic et Samueli, biennio ante nato, hoc Eteostichon canebat frater in Dn. charissimus, vir industrius, D. Daniel Franconius, [note: Gymnasii Racoviensis [gap: Greek word(s)] iste Franconius, a Lubieniecio quoque in Hist. Ref. Polon., tanquam Poeta celeberrimus, f. 249. laudatur, atque Vir pius nuncupatur, ingentia vero ejus ex priore uxoris marito Crausio nati privigni scelera ita l. c. narrantur, ut non obscure patris, seu vitrici potius, hinc orta domestica quoque calamitas deploretur. Caeterum et hunc Danielem Franconiam nostram patriam habuisse, atque hinc cognomentum illud adeptum esse, perquam dilucide videtur l. c. innui: utut, qua occasione in Poloniam, et coetum Socini dogmata probantem transierit, nihil omnino legatur annotatum.] collega Scholasticus.

Laeta DIes SaMVeLI orta est, resonate Parentes [note: 1607.]
IaM Theodore tIbl. Protege ChrIste tVos [note: 1609.]
IaM Theodore tIbl. ChrIste tege hos pVeros [note: 1609.]

in Pokioniow in Podlachia apud viduam Casimiriam certiores demum facti de meticulositate fratrum Lithuanicorum e medio itinere domum reversi sumus.

In Podlachia persuasi nobilissimo juveni D. Johanni Krotkovio, ut munus ministerii susciperet. [note: Luclavianae Ecclesiae, ut videtur, in Provincia Cracoviensi, quae F. Socino extremam fedem et sepulchrum quoque, ut notum est, praebuit, et Gymnasio etiam, ab exteris diu multumque frequentato, clatuit, cujus aliquando Valent. Baumgartius, antequam Claudiopolitanus fieret Pastor, Rector fuit.] Deus ei benedicat.

9. Novembris Illustris ex familia Freilegiana Sophia Samotulia diem suum obiit.

Omnia quae de Demetrio Moscho sparsa erant, quod sc. in vivis esset, vana fuere. Noluit nimirum Deus, eum in vivis esse. qui agnitam veritatem tam superciliose respuebat, [note: Vel hinc patet, pro genuino Joh. Basilidis filio primum illum Demetrium a Socinianis fuisse habitum. Quorsum vero ea spectent, quae agnitam huic Plano veritatem tribuunt, verba, non assequor. Pontificiam enim vulgo fertur, conjugii non minus, quam auxilii a Polonis impetrandi spe, approbasse religionem. Hanccine vero a Smalcio veritatem dictam putes, an Socinismum (conf. supra Cap. II.) non liquet. Mirum profecto, si Socini placita Demetrius iste, quod ex hoc loco colligi non temere potest, sectatus est, aut se consectari certe simulavit.] et qui ipsissima superbia superior esse cupiebat. Alius vero quis, [note: Demetrius vulgo IIIus appellatus; de quo plura disserere nihil attinet.] ejus nomine, Moscoviam vastare, et imperium in ea affectare coepit. Ad hunc multa Polonorum millia confluxerant, et ei militarunt non infeliciter. Sed Rege superveniente An. 1610. eundem deseruerunt. Hic collectis iterum copiis viriliter se gessit, et Polonos Equites ad se pellexit, et ita res in dubio mansit.

Anno 1610.

1. Maji Magnificus D. Palatinides rogavit me, nomine D. Johannis Grotcovii, [note: Ejusdem, de quo paullo ante dictum est, Ministrum Eccl. Luclavianae nuperrime constitutum esse.] ut filiam meam Christinam [note: Quam natam sibi supra commemoravit primogenitam A. 1595. d. 8. Maji.] sibi in matrimonium collocarem. Re deliberata, et consilio ab amicis petito,

O Deus, qui Deus meus hactenus fuisti: Esto et horum meorum, novorum conjugum Deus.

Hoc anno m. Aug. d. 20. occisus fuit Stanislaus Stadnicius, qui annos integros tres vel quatuor belligeratus erat, cum D. Opalinio Capitaneo Lezaiscensi, ob levissimam offensam; perierunt istis bellis civilibus aliquot hominum millia. Ipse Stadnicius a quodam famulo, vel equite levis armaturae (Kozak) capite fuit truncatus. Vxor ipsius paulo ante capta fuerat ab eodem Capitaneo: Sed post mortem mariti dimissa est.

Hoc anno Fr. Dn. Ostorodi morositas [note: Buskovii adhuc coetum Socini dogmata tenentem gubernantis. Non sine caussa, morosum fuisse, h. l. scripsit Smalcius. Ex quo namque tempore istic sedem fixam constituit, semper cum eo caeteris sodalibus dimicandum fuit, non tantum super ea quaestione, quam noster p. p. commemorat recens motam et in controversiam vocatam, sed ob alias quoque caussas, inter quas rigor maximus, de bellis, magistratu gerendo, de actionibus forensibus, jurejurando, divitiarum possessione et similibus penitus rejiciendis, et cum Christianismo nullo modo conciliandis, Ostorodo nunquam non probatus est magis, quam caeterorum mitior sententia. Accessit ad haec ingens in urgenda disciplina Eccl. et proscriptione sacra, seu delinquentium e coetu suo exterminatione, rigor; ex quo distractio periculosa metuebatur.] eo usque processerat, ut sententiam universi coetus carpere, et in libros omnium consensu editos animadversiones, easque rigidas et iniquas, scribere non dubitaret. Qua de re fratres a me saepe moniti, decreverunt tandem in Synodo primum Lublinensi, (quae sub Festum Pentecostes celebrata est, sed non finita fuit) deinde in Synodo Racoviensi, (3. Octobr. habita,) ut fratres eo mitterentur, qui re penitus inspecta tanto morbo medicamentum afferrent.

Generos. D. Adamus Goslavius. [note: Nobiles Poloni et ministerio sacro non perfuncti.]

Ministri D. Joh. Volkelius Smigliensis, [note: Ex Philipoviensi coetu nuper huc translatus.]

D. Andreas Voidovius, Lenciczensis. [note: Explenda ex hoc loco est Biblioth. Sandiana, in qua, post Lublinensis coetus gubernationem, Racoviam commeasse Voidovium perhibetur, hinc autem Lencicziano coetui (quae urbs medio loco inter Ravam et Gnesnam, Archiepiscopi primatis sedem, in Polonia majore interjacet,) ad tempus aliquod praefuisse elucet.]

Ego cum Genero meo, [note: Grotkovio paullo ante memorato.] et D. Johanne Cpiliovio, Racovienses.

Iter ingressi 12 Octobris pervenimus in coetum Lenciciensem 16. Octobris. Ibi fratribus salutatis, et iis, quae ad cultum Dei pertinebant, perfuncti, discessimus recta Gedanum. Venerant eo fratres omnes Medzicicenses, Generosus Dn. Casp. Sack. [note: Pluribus jam de Sakio illo, ejusque in finibus extremis Poloniae et partim in Pomeraniae atque Marchiae Brandenh. consiniis sitis, valde multis ac locupletibus praediis, ipsiusque horum Toparchae in Germanos recens adventantes patrocinio et liberalitate supra jam actum est; caeteri autem Trebickius et Hoffmannus nobis ignoti sunt, utut, hunc quoque Germanum fuisse, nomen tritissimum inter nostros prodat. Caeterum quos Medzicicenses heic Smalcius nominat Polonica voce, Germanice Mesericenses vulgo appellari, constat. Quod, ne quam inter legendum haec, et superiora quoque, in itinere Vogelii, atque epistolarum istuc missarum occasione subinde memorata, remoram injiciant, nomina loci diversa, h. l. iterum monendum duximus.]

Famosus Nicolaus Hofman. [note: Hic idem ille Hofmannus est, cujus etiam, tanquam fratris, in quem cum laetitia inciderit Vogelius, cum Poloniam a limine salutasset, b. Hutterus in Epist. Cap. III. §. 2. producta meminit: Qui procul dubio Germanus fuit, at de reliquo obscurissimus mansit. Georgii equidem Hossmanni civis Smiglensis, in cujus gratiam adversus Hutterianos seu Moravianos Anabaptistas libellum A. 1606. germanice Smalcius scripsit, memoria tanquam Germani natione conservata est, at Nicolaum hunc filium ejus aut fratrem fuisse, non ausim temere pronunciare: utut alterutrum horum credibile sit.]

In horum praesentia, et aliorum fratrum seniorum Buscoviensis coetus, actum est cum fratre. Qui, ut brevissime rem exponam, offensus eo, quod affirmabam: Non omnia Christi et Apostolorum praecepta esse necessaria ad salutem, fraternitatem nobis renunciare cogitabat. Sed agnito errore suo veniam deprecatus est, et valde indoluit, quod ita duriter nos tractasset. Ita reliquis intactis discessum est invicem.

Mariaeburgi fratrem captivum visitavimus Georgium Hoellenium, pro quo fratres apud D. Palatinidem Koeska intercesserunt.

Anno 1611.

20. Jan. D. Andreas Voidovius, Minister, amicus meus summus, Cracoviae a studiosis Cracoviensibus in suburbio Clepaviensi captus, caesus, in

fluvio Rudava aliquoties immersus, et omnibus exutus, vix tandem divina providentia servatus est. [note: Ingens protervitas et petulantia nefanda; sed inter discipulos ejus ordinis, qui Societatis Jesu nomen singulariter affectat, haud infrequens, praesertim in Polonia. Neque in Anti-trinitarios duntaxat exercita saepissime, sed adversus dissidentes, quos vocant, cujuscunque generis, maxime omnium Cracoviae saepe numero commissa legitur. Vbi, quid Evangelico-Lutheranis acciderit haud raro, brevi compendio, ex Diario Eccl. Cracoviens. excerpto, narratur, in Recens. Nov-Antiq. A. 1717. f. 50. seqq. et inter alia id genus specimina, hoc eodem fere tempore edita, etiam funerum, si quando mortui efferrentur, aggressiones inhumanae, nec impar Voidovianae calamitas, quae Dn. Lyskowizio Med. D., Evangelicae religioni addicto, accidit A. 1617., commemorantur. Haud dissimilia sata Socini alibi jam narravimus a Radecio amicissimo descripta. Cum quibus ea, quae idem Socinus adversa A. 1594. in ipsa urbe hac Cracovia, et in publica quidem platea, a Wiernekio quodam, cum comitibus ad ipsum exagitantibus concitatis, luto inter alia ore ejusdem oppleto, passus sit, conferantur, ipsiusmet Socini calamo ad Voidovium perdilectum p. p. perscripta. Vid. T. I. Opp. Socini fol. 473. seq.]

Ad sacram Synaxim 400. accesserunt. In hac decretum est, ut ego cum M. D. Palatinide Sienienio, D. Morstinio, Capitaneo Philippoviensi, G. D. Stanislao Moscorovio, RR. DD. Christophoro Lubieniecio, et Christophoro Rudnicio ad Synodum Lithuanicam, 29. Jun. celebrandam, proficisceremur.

Ego cum reliquis iter ingressus, felicissime illud absolvimus, visitato etiam coetu Podlachiensi.

Mense Julio Illustris, ex Frilejorum [note: Firlejam hanc gentem saepius, et quoties ejus meminit, nominat Lubienicius. Bene an male, non pronuncio. Multis namque scatere ejus Hist. Ref. Polon. mendis, in nominibus praesertim hominum Polonicis, quacunque demum manu aut oscitantia commissis, notum est. Vtut in hoc nomine rectius exscripto, et alibi saepius occurrente, videatur nostro MScto praeferendus. Caeterum, utrum soror haec Andreae Firleji Castellani Belsensis primum ac deinceps Palatini Sondomiriensis soror fuerit, nec ne, dicere non possum. Cognatam certe, et consanguinitate ei junctam fuisse, haud dubitamus. Eaque occasione per foemellas hujusmodi commoda sua mirum in modum promovisse Socinum cum assectatoribus observamus. Cujusmodi plures paullo post, et a Lubienicio passim, laudantur.] familia, Suenatia, soror nostra, obiit.

15. Julii Illustris Sophia Zielenia, Orechovia, Succamerarii Lublinensis uxor, [note: Zelenia haec dicitur Lubienicio, et supra jam ejus, tanquam matronae, quae in plurium Librorum Socinianorum impressionem sumtus expenderit, mentio facta est. Nunc, Lublini vixisse, et Stanislani Orichovii, Archicamerarii tandem Lublinensis, uxorem fuisse, paucis addimus.] soror nostra, obiit.

8 Augusti h. 7. vespertina mortuus est Gedani D. Christophorus Ostorodus, Eccles. Buscoviensis Minister, [note: Sie ergo cum anno adhuc obscuriori etiam dies tandem extremus vitae Ostorodi ex hoc Diario cognitus est, quem et nostri Noribergenses interrogati ignorarunt, et Sandius quoque omisit, hinc supplendus. Fata Germani hujus, et inter omnes Socini asseclas rigidissimi, supra jam descripta, non est, cur h. l. repetamus. Quod reliquum est, acta Ostorodiana cum Goslariensi Ministerio Ecclesiastico, quae b. Heineccins ex MScto, a Cl. Viro Justo a Dransfeld secum communicato, loco supra citato (Cap. II. §. 34.,) produxit, typisque exprimi curavit, cur suspecta quodammodo redderentur in Recens. Nov. Antiq. A. 1704. f. 457. eo nomine, quod in Goslariensis Ministerii S. monumentis asservatis illa haud reperiantur, caussae nihil fuit. Quoniam multa hujusmodi, perinde ut Noribergensia haec nostra, clam haberi solent, et quae solenniter ac publice agitantur, fere sola, neque ea quoque, ob varias caussas, cuncta, litteris quoque consignata ad posteritatem transmittuntur, in tabulariis recondita. Sufficit ea, ut narrantur, ita gesta haberi, ut historia Socinismi cum personis, tam accurate enumeratis, et circumstantiis omnibus exacte conveniat, et Smalcianis aliisque in patria actis pulchre respondeat.] summus meus amicus, et pater quodammodo secundum fidem. Nam ab eo initia veritatis didici Smigliae.

Hoc anno spes affulserat, concordiam iniri posse cum Evangelicis, sed comitiis intervenientibus omnia omissa sunt.

10. Octobr. Generosa Sophia ex Biberstein, Jarossovia, diem obiit Racoviae. [note: De Sophia hac Biberstenia nihil huc dum innotuit nobis. Ex ea tamen gente, quam describit L. III. c. XIII. f. 255. Lubienicius, ortam, et, si conjectura nos haud fallit, Nicolai Casimirscii gente Biberstenii, patroni Socinianorum maximi, sororem fuisse, verisimillime colligimus.]

11. Junii Smolenscum vi Rex expugnavit; quod a Moscho annos centum, minus tribus, retentum fuerat. [note: Post biennem fere obsidionem hanc urbis expugnationem tandem esse sequutam, non sine ingenti Moscorum strage, notissimum est.]

19. Jun. Vrbs Regia Sandecz tota conflagravit cum muris quibusdam et templis muratis tribus.

Hic annus Protomartyrii in Polonia fuit initium. Primum enim Vilnae in quatuor partes dissectus fuit Italus quidam Francus Franci, [note: Francum de Franco nuncupat Lubienicius L. III. c. II. extremo Hist. Ref. Polon., cujus brevitatem nimis concisam ex hac Smalciana narratione paullo uberiori dilucidare juvabit.] nobilitatus a Rege, propterea quod die, quem Christi corporis vocant,

in suggesto ad Idololatriam exercendam eo die extructo stans, populum clara voce monuerit, ne rebus mortuis eum tribuerent honorem, qui soli Deo debetur, metuentes horrenda Dei judicia. Tormentis subjectus, aliud nihil fassus est, quam se conscientiae stimulis adactum id fecisse. Haec fuit Jesuitarum et Reginae [note: Austriacae, Constantiae nomine, Caroli Austriaci, Graeciae habitantis, filiae, et Ferdin. II. Imperat., dehinc Caes. Augusti, sororis, quam Sigism. III. Pol. R. A. exeunte 1605. uxorem secundis votis duxerat A. 1631. defunctam. Eam cum ob alias caussas, tum vero ideo minime Polonis gratam fuisse constat, quod prioris Sigismundi III. Conjugis Annae, Austriacae, germana esset. Caetera ad nostrum institutum non pertinent.] prima laniena. Nam Rege absente id factum est.

Deinde Varsaviae frater noster, civis Bielcensis ex Podlachia, Iwanko Tyskowicz, horrenda morte ob solam religionem extinctus est. Nam et lingua ei exsecta, manus et pes amputata, caput detruncatum, et ipse tandem in foro publice combustus est. Occasio tanti facinoris haec fuit. [note: Hujus quoque rei, quam Tiscovicio, incolae Bielscensi, ut vocat, accidisse ait brevissimis meminit l. c. Lubienicius, quibus Smalcianae hae circumstantiae distinctius enarratae multum lucis affundunt. Caussas enim tristissimi hujus eventus caeteri omnes siluerunt.]

Fuerat huic fratri nostro avunculus dives valde, cujus opes omnes ad Iwanckum spectabant. Erat etiam Consul Bielscensis consanguineus ejusdem avunculi Iwanckoviani, sed remotior illo. Is quia patrimonium ambiebat, et justis modis potiri illo non posset, hac fraude usus est. Curavit, ut ipsius consanguineo Iwancko cura urbis et ejus proventuum annuaria committeretur. Qua Iwancko perfunctus, jussus deinde fuit, juramento confirmare, se fidelem in ea functione fuisse. Iwancko primum recusare, deinde vero assentiri. Juraturo allatus fuit crucifixus, per hunc jurare noluit. Jussus jurare per Trinitatem, itidem recusavit: pressus rigido decreto, suasu et consilio nobilitatis, citavit ejus oppidi Consules ad Tribunal, [note: Non Dei: quantumvis hujusmodi quid (de quo, anne licitum sit, eo provocare, alias disquiritur,) h. l. videatur intelligendum; sed supremum, ni fallor, Lublinense, a quo et paucis similibus in Polonia caussae graviores dijudicantur, unde, cum pro Iwanko pronunciatum esset, porro ad Reginam, a qua Bielscensis praefectura dependebat, adversarii ejus provocasse dicuntur, quae tandem ad primos Judices, Tribunalis sententia infirmata, rem omnem revocavit. Quo etiam tandem factum est, ut rigidum tandem illud supplicium decerneretur, et executioni mandaretur. Pluribus haec Auctor Gallicae Hist. Socinismi P. I. Cap. XXV. recensuit, et saces quoque tubasque reliquorum, post prima initia, de quibus h. l. Smalcius, actorum prodidit: quem consulere non poenitebit.] hinc remissus

ad oppidum, vocatus fuit mandato ad aulam. Ibi post Comitia, instigante Legato Papae Romani, accedentibus calumniis adversariorum, tam atroci morti adjudicatus fuit. Quia enim per Crucifixum et Trinitatem jurare noluit, traductus fuit, quod Crucifixum in terram projectum pede conculcarit, et Deum blasphemarit. Et propterea lingua, ut blasphemo, exsecta, ut Crucifixi projectori et conculcatori manus altera, et pes alter amputatus: Quia ad tribunal citarit, tanquam contumax decollatus: Quia denique haereticus, combustus.

Hujus hominis simplicis et idiotae tanta fuit constantia, tantus zelus, ut omnes, qui morti ejus interfuerint, satis utrumque praedicare non possent. Nullis enim Jesuitarum et Monachorum persuasionibus et minis a proposito deterreri potuit. De innocentia sua prolixe testatus est. Adversariorum calumnias populo exposuit, se ideo mori, quia noluerit Pontificiam religionem impiam amplecti, et quia facultates ei adversarius invideat. Pro hostibus suis Deum deprecatus, summa cum alacritate tam diram mortem subiit.

Anno 1612.

1. Jan. rediens ex congregatione Petricoviensi frigore nimio fractus incidi in morbum fere lethalem. Cum quo conflictatus duos integros menses, tandem eum superavi, Dei beneficio: Cui sit honor et gloria, Amen.

Post obitum D. Ostorodi compertum est, eum id molitum fuisse, quod fratribus saepe praedixeram, nempe ut Ecclesiolam illam, exmeris plebejis collectam, adversus omnes Ecclesias Polonicas inflaret, et irritaret. [note: Haec Ostorodi morositas sine dubio in caussa fuit, cur in obscuro illo remotiorique a sodalibus caeteris loco Buscow ad mortem usque relinqueretur, neque aliis majoribus coetibus Socinianis praeficeretur; immo vero vix unquam, nisi ab initio, ad Synodos coactas, ubi de rebus totius societatis, aut singularium locorum ac personarum, deliberandum esset, adhiberetur. Eo namque erat ingenio, ut, nisi quod ipse faceretque sentiretque, rectum putaret, et ad extrema quaeque, ubi aliquando cespitatum esset, provolaret. Eo prorsus modo, quo in Belgio et Frisia vicina tot inter Anabaptistas, per praecipitatas austerasque quorumcunque, a caeteris discrepantium, aut peccantium, ejectiones e coetu reliquorum, innumerabiles distractiones ortas esse constat. Cum quibus tamen ipsis Mennonitis non satis bene Ostorodo convenit.] Quia vero nonnulli erant, qui id deprehenderent, hinc schisma, ipso adhuc vivente ortum, post mortem ejus vehementer

confirmatum fuit, accedente nimirum negotio quodam matrimoniali, in qua sententiam suam D. Ostorodus nimis libere pronunciaverat.

Decretum igitur fuit in Synodo Racoviae habita anno 1611., ut ego cum Domino Christophoro Lubiniecio [note: Senior ille dici solet, Stanislao patre prognatus, qui Minister t. t. Eccl. Racoviensis ad A. 1624. usque, quo diem obiit suum, fuit, et Christophorum genuit, juniorem vulgo appellatum, A. 1648. Lublinensis coetus Ministrum, a quo Senioris istius nepos Stanislaus, Reform. Polon. Hist. scriptor, genitus est; quem Hamburgi A. 1675. veneno, ut ferunt, cum filiabus, incertum, quo casu, periisse nemo ignorat, pluribusque vitae ejus hist. p. a. memoratae ante posita condocet.] isthuc proficisceremur, si sentiremus, istas turbas per literas mutuas componi non posse. Compertum etiam, quod, quo diutius durabant, tanto fierent acerbiores. Tandem serio anno 1612. ea de re consultare coepimus, et ego quidem, omnibus aliis de itinere suscipiendo, vel conficiendo, tum ob sumtuum magnitudinem, tum ob comitum assumendorum, et ipsius itineris, tempore verno, difficultatem desperantibus, effeci, ut D. Lubieniecius mecum iter suscipere non detrectaret. Interim D. Moscorovius, rei magnitudine intellecta, facile passus est sibi persuaderi, ut una mecum iret, etiamsi D. Lubieniecius venturus fuisset. Sed cum paulo diutius moraretur, ego cum D. Moscorovio, adhibito nobis comite genero meo, [note: Grotkovio, de quo supra.] 3. April. iter ingressi, fratribus Lenciciensis coetus visitatis, in Buskow pervenimus 13. April., ubi fratribus convocatis tractavimus, et effecimus, 1) ut omnes simultates sepelirentur, 2) ut D. Vlricus pius Herwart. Fr. pro Ministro ab omnibus reciperetur. Hinc Gedanum profecti, a coetu segregatos nimis rigide, [note: En Ostorodianae asperitatis documenta! de quibus potissimum caeteri ex eodem grege saepenumero et jam diutissime conquesti sunt; quorum et nos superius memineramus. Cum quibus ejusdem Instit. German. (Racoviae impressae; unde vero, longius etiam, quam istic docuerat, deinceps progressum esse, conjicimus,) Cap. XXIX. comparari possunt.] vel dimissos leviter, ( [gap: Greek word(s)] ) ad eundem reduximus non paucos, ( [gap: Greek word(s)] ) cum perversis quibusdam colloquium habuimus ( [gap: Greek word(s)] ) cum Mennonitis [note: Hoc de consilio jam diu agitato nos Cap. II. §. 5. et 32. disseruimus. Quis autem fuerit eventus, is nimirum, ut nominatim cum Socinianis etiam Mennonistae et Anabaptistae cuncti tandem e Polonia universa exterminarentur, Decreta, quae prostant, Regum posthac sequutorum omnium, jurejurando firmata, commonstrant. Quorum summam in elegantissima Biblioth. Philol-Hist. Bremensi Class. VIII. Fascic II n. 2. videre est.] de ratione conjungendarum Ecclesiarum ipsorum, et nostrae egimus; quae res deinde literis a Synodo ad istos fratres datis, confirmata est, ( [gap: Greek word(s)] ) fratribus quotidie familiarissime usi sumus, et eorum nos animis penitissime insinuavimus.

filii D. Alberti Zerzerii, Constantini. Ibi sermone Domini annunciato inter extraneos non paucos domum versus recta properavimus, et tandem 7mo Maji pervenimus. Laus sit Deo et Jesu Christo Domino nostro perpetua. Amen.

21. Junii cum D. Moscorovio iter ingressus Lublinum venimus: ibi, quod anno superiori cum Evangelicis coeperamus, unionis Christianae [note: Notabilis hic prae caeteris locus est, et narratio tentatae inter Evangelicus et Vnitarios unionis, digna dilucidatione, brevi quidem, sed necessaria. Etenim non solum ex vano illo conatu, revera eo spectante, ut Calvino-Reformatis, (qui Evangelicorum nomine h. l. potissimum veniunt,) Sociniana [gap: Greek word(s)] obtruderentur, subnatus est samosissimus ille Libellus, Polonica lingua scriptus. cui tit. Ignis cum aqua, a Jacobo Zaborovio, Eccl. Ref. Concionatore et Ministro Kotscoviensi, hac occasione p. p. evulgatus, et a Smalcio sub incudem missus, examine brevi lingua eadem adornato; sed etiam in ipsa Synodo illa Lublinensi tanta animi praesentia repugnatum est Socinianis impudentissimis, et cornua adversus partem alteram, patronorum favore, sumentibus, ut, (quod Zaborovius l. c. explicate enarravit,) postquam scriptis etiam aliquantisper actum inter Smalcium et Raphaelem Comitem Lesziczinium, disputatumque acriter fuerat, (quibus Petri Goraiscii mox altera responsio successit,) patientia laesus Christophorus tandem Krainscius in Synodo, Belzicii denuo super eodem negotio convocata, facessere hinc falsos istos fratres coram juberet, aliosque, ut idem facerent, e templo exccdens, cohortaretur. Quem in pomeridiano consessu, cum iterum instarent Sociniani, idem ille, de quo ante dictum, Lesziczinius pari modo et fortitudine simili discedens sequutus est, carpendoque insidens abiit, imperiososque Socinianorum errorum propugnatores missos fecit. Vnde, quid haec sibi velit longa Smalcii, hominis profecto in pessima caussa arrogantissimi, querimonia, intelligi rectius poterit. Ad quod illustrandum conciliationis importune et quaesitae et repudiatae studium, quod ad Belziciensia acta attinet, A. 1617. d. 7. Septembr. inferius comparare necesse est. Hoc autem loco totam historiam irenicam, successu a Socinianis sperato carentem, commemorare consentaneum erat; quoniam liber iste, quem citavimus, non tantum occasione primi hujus congressus in lucem datus, sed a Smalcio quoque responsione ad eum Polonice itidem adornata jam A. 1612. 4to exceptus legitur.] negotium redintegravimus in Synodo ipsorum. Sed frustra; Primum enim spe nos lactarunt inanissima. Deinde satis impudenter nos repudiarunt. Deus illorum (ut fere deploratorum,) clementer misereatur. Nec persuaderi illis potuit, nos hoc solo divinae veritatis et salutis ipsorum studio facere. Sed partim sperabant, nos aliquot confessionis nostrae articulos abnegaturos, ut ab illis reciperemur nos, qui eos recipere parati eramus: partim credebant, nos ipsorum tutelam potius, quam fraternitatem hoc nomine captare. Quod utrumque prodidit ipsorum magnam stupiditatem et praesumtionem.

Anno 1612.

Hoc anno ad nos venerunt extranei juvenes Wildebrandus Forkenbecius, Monasteriensis Westphalus, 23. Decembris.

Johannes Cucus [note: Non alius Coquus iste (sic enim nomen potius scribendum, quam Cucus,) procul dubio fuit, quam qui cum Ruaro commercium litterarum post annum 1630. adhuc coluit, cujus ad eum perscriptae amicissimae epistolae fragmentum in Cent. II. Epist. Ruarian. nobis exhibuit filius f. 421. seq. [reading uncertain: print faded] Vbi vero locorum vixerit, et utrum mentem mutaverit, nec ne? juxta cum ignarissimis scimus: utut, post annum ante dictum per litteras hunc cum illo collocutum esse, ex Volkelii LL. de Vera Religione, in lucem jam Racoviae A. 1630. editis publicam, et citatis et vindicatis, bene nos conjicere haud dubitemus. Tantum de Coquo. De Forkenbecio autem nihil adhuc nobis innotuit. Quamvis enim, inter discipulos Vorstii, quidam Bernhardus Forkenbeccius ab Hornbekio numeretur, qui Lib. F. Socini: Quod Regni Poloniae subditi, Evangelici dicti, debeant se adjungere illorum coetui, qui Ariani, falso vocentur etc. titulo de Officio hominis Christiani praescripto, Franequerae A. 1610. recudi curarint, non tamen eundem fuisse, sed fratrem fortassis et discipulum Vorstianum, inde colligi potest, ac reliqua obscura manent.] vel Gallus, Gallus Rothomagiensis. Hic discessit tertio Junii. Homo levior, quam religiosior. Venerat huc veritatis addiscendae causa, et tamen in sua pertinacia Ariana haerens discessit.

Forkenbecius ante festum Barthol. fratribus fere insalutatis. Homo taciturnus et subdolus.

Mens. Januar. circiter 20. die nobilissimus Vir, frater optimus, coetus Czarkoviensis Senior, Prosper Lypy, mortuus est.

5. Martii D. Valentinus Radecius, Eccl. ap. Claudiopol. in Transylv. German. vel Saxon. Minister, Racoviam venit, et aliquot nobiscum dies commoratus, ante resolutionem hyemis discessit.

21. Martii Illustris D. Paulus Orechovius, Succamerarius Chelmensis, Surasiensis Capitan. in Krupe mortuus est.

29. Martii hora matutina octava, sec. horologium dimidiatum, Matthaeus Radecius, vir integerrimus et pientissimus, civitatis Gedanensis per annos 26. Secretarius, qui eodem, quo ego, anno et mense, 1592. Septembri mense, Gedano, quasi profugus, veritatis addiscendae et vitam quietius transigendi causa, Smigliam venerat, Racoviae, ubi annos decem, post habitationem in Buskow, ubi, posteaquam Smigliam eo

venerat, 9. annos ministerio functus erat, placide in Domino obdormivit: Anno aetatis 73. et dimidio. Natus enim erat ipso die aequinoctii autumnalis [note: Explenda ergo hinc lacuna est, et error non unus corrigendus, C. Sandii, (Hartknochius enim Rudecios prorsus siluit,) quem cum S. Rev. Lauterbachio eum secuto partim Pastorem Smigliae suisse, partim Gedani docuisse, commisit assirmando, annum autem et natalem et emortualem omnino omisit. Quandoquidem ex hoc jam loco perquam luculenter, Matthaeum illum A. 1540. Gedani medio Septembri natum, et A 1612. denatum, ac Smigliam tantum, cum A. 1592 errorem profiteretur suum, eque patria excedere inde jussus esset, receptus quaerendi caussa, divertisse, post Buskoviensem autem moram ac habitationem, non procul Gedano, in Arcisseviensi praedio, atque Ministerium Eccl. ibidem peractum, succedente sibi Ostorodo, Racoviam denique commigrasse, ibidemque animam exhalasse, patet.]

11. Maji tota urbs Sendomiria incendio periit. Tota urbs Krasnik conflagravit. Dimidium urbis Opatoviae, in quo Judaei degebant.

27. Maji Synodus Racoviae habita et celebrata frequens. Im posita mihi duo itinera. Altera Lublinum, altera in terram Lenciciensem; utrisque suo tempore persunctus sum. Priori 24. Jun. cum D. Moscorovio et D. Grokovio genero meo. Posteriori ad 4. Octobris cum D. Glavinio. Nam nec D. Palatinidi, nec D. Moscorovio, per valetudinem, nec D. Goslavio et D. Visicio per occupationes domesticas, licuit.

8. Julii in Congregatione Chmeloviensi decretum, ut cum M D. Palatinide ad Congregationem Zarsinensem, per 12. Aug. proficiscerer; quod etiam feci.

Militis Moscoviensis magna pars adversus Regem ob non soluta stipendia conspiravit, et deinde sub finem autumni omnia Regis et Spiritualium bona et praedia occupavit.

7. Julii in Czarkow [note: Amoenissimum illud oppidum fuit, quod Hier. Moscorovium possessorem dominumque venerabatur, et encomiis immensis praedicatur, ac paene coelo aequatur P. II. Epist. n. XIII. fol. 73. a Mart. Ruaro. Caeterum Hieronymus iste, natu minimus, ex altero conjugio, Dudithii filius, in affinis Moscorovii praedio, caelebs, ex hac mortalitate excessisse videtur, ubi etiam mater vitam cum morte commutaverat. vid. A. 1601.] mortuus est Hieron. Dudithius, Illustris olim Andreae de Horechovicza, liberi Baronis, filius, frater noster.

13. Julii Racoviam venit Nobilissimus vir, Thomas Segethus, Scotus, veritatis divinae, cujus gustum quendam Lublini conceperat, amplius investigandae causa: d. 19. Julii discessit a nobis.

19. Julii in Valachia, inter flumina Prutum et Dziezam, quindecim Polonorum millia, a Tartaris, Valachis et Turcis miserabiliter coesa, vix quinque nobilitatis et fecis hominum ad 300. elapsa. Potockius, Capitaneus Felinensis, dux belli, cum duobus sororiis captus.

27. Augusti D. Grokovius gener meus ad coetum Zarsinensem profectus est cum uxore. Cui Deus benedicat clementissime.

1. Septembr. Generos. D. Nicolaus Przybcovius coetus Luclaviensis senior mortuus est.

9. Novembris 200. equites Racoviam occuparunt. Quarto die discesserunt. Quidam Rozachonski mortem mihi minatus cum jurejurando fuerat. Sed me Deus ex manu illius eripuit.

12. Decembris venit Altorsio ad nos juvenis egregius D. Johannes Crellius, [note: Quo pacto, quove tempore et quibus de caussis Altorphio abierit, cum supra jam dictum sit, nihil caussae est, cur hoc loco jam vel verbum addamus, et vita quoque copiosius descripta, ut labore hoc supersedeamus, facit atque jubet.] allato nuntio tristissimo de obitu incomparabilis Philosophi et Medici Ern. Soneri, fratris nostri in Domino charissimi, qui ult. 7bris obierat. [note: De Sonero nostro plus satis supra disseruimus, ipsumque adeo hunc locum, unde profecto, quis Socinianis visus sit, qui eum amicissimum fratremque habebant, pateat, excitavimus. Novisse autem eos Medicum hunc atque Philosophum eximium familiariter, vel commercium illud, quod cum signiferis eorum coluit, cujus H. Moscorovius P. II. Epist. Ruari f. 263. meminit, addocet. Ex qua etiam epistola propagandae haeresi diligenter, at tecte clam et callide, incubuisse, ut substituendus videretur mortuo Ruarus, manifestissime apparet. Quanto vero plura, si superessent, litterae illae de Soneri mente nos edocerent, tanto magis, haec [gap: Greek word(s)] , historica certe, interiisse, et ab amicis, ne quid emanaret, deleta esse, quotiescunque in memoriam ejus rei venit, dolemus.]

22. Novembr. d. [gap: sign for Saturday] horae post quartam matutinam dimidio secundum horo logium dimidiatum, sesqui hora ante Novilunium, cum ingrederetur sol in Capricornum, Luna etiam in Capricorno esset, filia mea, primogenita liberorum meorum, annos nata 18. septimanas 26. dies 5. horas 8. peperit filium Johannem, in Bukowsko, villa tunc M. D. Palatinidis nostri D. Jacobi Sienienii a Sienno in terra Sanocensi. [note: Quae Russiae nigrae, ut vulgo vocant, pars est, Vngariae contermina.]

Deus, qui mei et meorum omnium liberorum clementissimus pater hactenus fuisti, hujus tertiae a me generationis primitias, tibi et commendatas habe, et esto misericors ei. Facut Te agnoscat, et Tibi

Anno 1613.

2. Jan. hora noctis 1. antelucana secundum horologium dimidiatum obiit in Bukowsko [note: Quis locus ille fuerit, paullo ante ad A. 1612. d. 22. Decembr. dictum est. Zabavianae autem genti oppidum illud patrimonii jure subjectum fuisse, ex sequentibus, nominatim ad A. 1614. d. 31. Januarii, annotationibus patescet.] filia mea primogenita charissima, Christina Grokovia Ministri Vxor, pie in Domino extincta 12 mo post partum die, vehementia flatuum Melancholicorum. Desiderium mei, matris et suorum, quibus cum vixerat, explere non poterat: Deserta ab omnibus, in solo solitario et ab omnibus remoto misera sensim exaruit, et tandem cum ingenti cruciatu et dolore expiravit. O mi Deus, qui tam paucis diebus tam singulari me pariter beneficio, et tam acerbo dolore affecisti, et animum meum tantum non confecisti: Miserere mei, consolare me, erige me, esto mihi propitius, peccatorum meorum obliviscere. Tibi me et meos omnes, et mea omnia commendo. Spero, Te, per Jesum Christum, istam meam filiolam charissimam ex mortuis resuscitaturum.

Dederas mihi filiam, nec imprudentem nec irreligiosam, adjeceras alias corporis non minimas dotes. Exornaveras eam, et commendaveras multis. Ea omnia simul mihi a Te, qui ea dederas, abrepta sunt. Effice, ut quod alios docui, ipsemet reipsa praestem. Doce me, ut nomen Tuum benedicam.

Paucas ante obitum filiae hujus meae septimanas, fragor terribilis a familia mea in uno, et a puero, mecum dormiente, Melchiore Grokovio, in altero, h. e. meo hypocausto, auditus fuerat. Puer quidem dicebat, se in somno ita perterritum isto fragore fuisse ut exclamaret; ego vero neutrum audivi, somno primo fractus. Mulier vero et ancilla iterato illo fragore ita perterritae fuerant, ut nec proferre verbum, nec hypocausto prodire auderent primum, donec animo recuperato, utraque in hortulum exivere, visum, quid nam tale esset, sed nihil viderunt. Sequenti die custodes me conducere oportuit, ne familia metu exanimata profugeret. Puero visum est, vi summa aliquem fores vel fenestram ligneam perrupturum familiae trabem avulsam in unum hypocausti angulum primum, deinde in alterum procidere, Mihimet vero ipsi, ni fallor, nam non recte diem memini, aut illo ipso die,

quo mortua fuerat, et illa ipsa hora, qua exspiravit, non dormienti, sed vigilanti, et Deum oranti, visus est ventus fores postibus affixas summa vi eripere, et procul ab illis projicere. Qua re ita fui perterritus, ut e lectulo provolverer invitus. Surrexi, et famulum Magci. [note: Forte: Magnifici, Palatinidis videlicet Jac. Sieninii; ita ut colligi ex hoc loco haud obscure possit, in arce ejusdem Smalcium habitasse: cujus etiam unius beneficiis et munificentia hic sustentabatur.] qui in altero hypocausto dormiebat, excitatum rogavi, ut prodiret, visum, quid rei ageretur. Sed nihil nec ille tunc, nec ego postea, cum dies advenisset, perspicere potui.

14. Januarii Samuel. Nieciecius Eccles. Hoyscensis in Volihinia pastor, spes ministrorum gregis magna, febri epidemica extinctus est, et octavo post die uxor illius.

27. Jan. nobilissima foemina Borkowa obiit. Haec jamjam moritura dixerat, se nihil magis dolere, quam quod nondum omnes actiones carnis mortificarit, quae via est immortalitatis.

16. Martii Generosus D. Joh. Bapt. Cetis, Italus, omnium advenarum tutor et patronus, Igolonnae obiit. [note: Non procul Cracovia. Obitus hujus viri, ut pii et nobilis, etiam H. Moscorovius meminit, in Epist. ad Ruarum P. II. f. 263., ubi, eum fuisse, dum viveret, qui litteras Socinianorum Polonorum Noribergam et Altorphium transferri curaverit, scribit. Quo de officio in vita etiam Crelliana mentio facta est. Vnde, cur tutor advenarum quoque et patronus dicatur, magis elucet. Caeterum matura admo dum et virili adhuc aetate mortalitatem eum explevisse, Moscorovius l. c. explanate affirmavit.]

9. Maji obiit, sepultus fuit honorificentissime Barthol. Rzeczyca, qui annos plures quadraginta Minister fuerat Evangelicus, [note: Reformatarum, quas vocant, partium. Sic enim observare hucusque licuit, eos hoc nomine ita Smalcio utplurimum appellari, et ab eo pariter atque Lubienicio Lutheranos ordinarie discerni. Quemadmodum etiam Sociniana fere historia condocet, plerosque, qui Socini sese cohorti associarunt, a Reformatorum coetu, raro a Lutberanis aut Pontificiis, ad eam in Polonia transiisse.] paucos ante mortem menses professus apud Eccles. nomen suum, et receptus.

12. Maji Synodus celebris et frequens Racoviae habita. Ibi decretum fuit inter alia, 1) ut cum Generoso D. Adamo Goslavio et D. Christophoro Lubienecio coetus Lithuanicos ad 29. Junii visitarem. 2) ut ad colloquium cum Mennonitis [note: De quibus cum Sociniano grege conjungendis omnino jam diu actum est, Smalcio imprimis in id incumbente, et spem caeteris luculentam faciente, quae tamen ipsum, ut eventus demonstravit, frustrata est.] habendum paratus essem, cum G. G. D.

Moscorovio, Goslavio, Lubienecio. 3) ut cum illustri Palatinide ad 15. Septembr. coetum Lenciciensem visitarem.

Iter Lithuanicum cum D. Goslavio et Rudnicio, qui vices D. C. Lubienecii supplevit, satis feliciter absolvi.

Iter Lenciciense successit etiam, et in eo nuptias meus gener secundas cum Barthima Sophia celebravit.

13. Maji sepulta fuit Racoviae Generosa Goslavia Cikoviana, Germana nostri Christophori [note: Sine dubio Christophori Lubienicii, de quo paullo ante. Neque enim alius occurrit, cui, tanquam notissimo Racoviensium collegae, id praenomen simpliciter tribui potuisset.] et Succamerarii Cracoviensis. Cum essem in Lithuania D. Biechoroski diem suum obiit.

Colloquium cum Succamerario habui, quod eum ita permovit, ut in literis ad fratrem datis, mens. Decembri, quibus se Ecclesiae commendabat, meis etiam nominatim se commendaret.

8. Julii colloquium cum nobili viro D. Makowski Kurovii in arce illustris D. Zlaski habui feliciter.

Hoc anno locustae in Podolia et Volihinia horrenda copia apparuere. Mens. Novembri obiit Mart. Czechovicius, schismatis ob negotium baptismi aquae autor. Vix aliquis ei adhaesit omnium usque ad ipsius obitum. [note: Emendandus est iterum, uti saepius jam usu venit, ex Smalcii narratione error C. Sandii, et S. Rev. Lauterbachii, qui, A. 1608. sibi videri eum obiisse, in Biblioth. Antitrinit. f. 50. atque Polon. Socinisin. Cap. II. f. 255. tradunt. Conf. de reliquo, quod ad Disputationem ejus contra Paedobaptismum vehementiorem attinet, Lubienicium Hist. Ref. Polon. L. III. c. III. f. 192. Vbi morti vicinus ille adhuc sequaces ad perseverandum in Eccl. minori (sua, Socinianis reliquis opposita, secus atque Lubienicius interpretatur,) admonuisse dicitur.] 7. 8. 9. 10. Decembr. Petricoviae discordia inter D. Casp. Breznicium et D. Eliam Arcissevium per me, D. Moscorovium et B. Wyssowatium [note: Cum caeteri noti sint, quorum memoria h. l. incidit, Wissowatium solum Benedicti praenomen gessisse, et Hieronymi istius celeberrimi Moscorovii filii, Andreae (ex quo Hier. Gratus de Moscorow nepos natus est,) socerum fuisse observamus, idque ex vita Andr. Wissowatii didicimus.] composita.

Anno 1614.

26. Jan. Generosus Dn. Engelbertus a Meugden, qui anno 1613. ex Comitiis ad nos venerat Racoviam cum illustri D. Palatinide, discessit

Steinfurtum [note: Vel hinc tandem, quis status fuerit Steinfurtensis Gymnasii, et quantopere id fuerit veneno Socinianismi infectum corruptumque, evidentissimum est. Quamvis enim ipse Vorstius, inde p. a. evocatus, ad quem primo vere hujus anni, mellitissimas illas omnibusque blandimentis conditas dederat litteras, quae in Epist. Remonstrant. leguntur, nondum, uti Responsio l. c. condocefacit, sic satis cordata, et forte nunquam, in castra Socini transierit; fuisse tamen istic non paucos, qui eadem prorsus, quod ille, sentirent, quis dubitet? Quod iter p. p. eo suscipiendum, et jam tum a Jac. Siennio, uti ex h. l. apparet, peractum, et quidem ad confirmandos fratres, amplius comprobat. Caeterum de Engelberto hoc, inter primos haud dubie ejus factionis signiferos numerando, supra ad Cap. II. lit. E. pluribus jam dictum est.] ad nostros, a quibus veritatem didicerat, ut eos de statu nostro certiores redderet. Reversus sub initium Maji in ipsa Synodo.

31. Januar. cum Illustri Dn. Palatinide profectus sum Zarsiniam ad colloquium cum Farnovio, ministro Ariano, [note: Stanislaus Farnovius dictus est is, quem indigitat h. l. Smalcius, et nomen ejus, secus atque Regenvolscius solet, rectiusque sine dubio, tanquam ei notissimus, exprimit; Homo famosus, et ex Arianae in Polonia sectae pristinae reliquiis fere unicus superstes; qui jam A. 1568. a Pinczovianis Photinianis ea de caussa secessionem fecerat, et pertinaciter ad sinem usque vitae sententiae suae, de Filii Dei ante Mariam existentia, atque baptismi adultorum necessitate, inhaeserat. Quando obierit diem suum, incertum est. Sandius equidem A. 1614. determinavit, et Lauterbachius conjectando A. 1615. nominavit. Nobis autem diutius adhuc, et post mortem etiam Smalcii ipsius, superfuisse grandaevus senex videtur. Neque enim, in hujusmodi rebus oppido alioquin sedulus annotandis, mortis ejusdem, ut aliorum hujusmodi, usquam in hoc Diario mentionem fecisse nostrum, legitur. Sandeciae in finibus Hungariae vixisse atque docuisse, aliunde constat: unde fortassis Zarsiniam deinde migravit.] habendum. Sed irrito successu. Nam eo die, qua in Bukowsko veni, 3. Febr. D. Zabavius senior, dominus illius oppidi, diem suum obiit. Allocutus sum tamen Farnovium, et pudefeci. 18. Febr. sepultus D. Zabavius. Catholicos et Evangelicos non paucos habui placidissimos.

4. Maji Synodus satis frequens celebrata. In ea decretum, ut cum quibus dum aliis visitarem coetus, Laziniensem in Lenciciensi, Smigliensem et Miedziricensem, in Posnaniensi Palatinatu, Gedanensem et Cujaviensem. Quod et factum est sequenti autumno, et feliciter successit. Comites fuerunt. M. D. Christophorus Morsstin Capitaneus Philippoviensis, N. D. Christopherus Lubienecius, it. N. D. Joh. Grokovius.

23. Maji filiolus meus longe charissimus, Samuel, diem suum obiit, extinctus febri maligna, anno aetatis 8vo. Vixerat annos 7. et 3. mens. Nam. 23. Febr. natus erat. Puer longiori vita dignus, si Domino ita visum fuisset. Ingenium divinum ipsi contigerat, cujus argumenta extabant non minima. Sed enumerare ea piget.

Sponte sua anno aetatis quarto legere, et literas scribere coepit. Omnia, quae unquam viderat, ad vivum exprimere et imitari norat. Consumto

uno in Schola mense, non habebat, quod amplius disceret. Nam, quae pro captu illius erant, jam abjecerat, quae vero majori profectu egebant, ea prae tenuitate annorum capere non poterat.

1. In meo Museo me vigilante et decumbente, auditus est fragor talis, ac si aliquid ad mensam appactum vel affixum summa vi abrumperetur.

3. D. B. Wysowatius fragorem transversae trabis ea nocte, qua obiit, domi suae audivit.

15. Junii tempus colloquio cum Farnovio tertium destinatum, nec tamen successit, ob Farnovii et D. Zabaviae [note: Foemina haec erat nobilis istius, de quo ante, Zabawsky, unde Zabaviae ei nomen, vidua, Farnovio ejusque opinionibus deditissima, et Libello Precum Polonicarum in ludem edito nomen celebre adepta.] inconstantiam.

Circa finem hujus mensis obiit N. D. Otwinowski anno aetat. 85. vel, ut postea scriptum, 90. qui ante 50. annos Deum crustaceum e manibus sacrificuli ereptum Lublini pedibus in luto contriverat.

17. Julii G. D. Jacobus Zielenski phrenesi extinctus fuit; nostrae religionis, sed excommunicatus ob quaedam flagitia. Jactitabat is, se esse ex familia Vitelliorum, quorum unus Caesar Romanus fuerat.

24. in Bychnow prope Seceninium in domo [note: In privatis enim, nobilium utplurimum, aedibus sacra sua, si ita appellare fas est, peragere, mos erat Socinianis, qui vix alibi, quam Racoviae, et forte Luclaviciis, incertum an et Philippoviae, publice magis cultum exercebant suum minime divinum. Vnde et qui Ministri vocari solent Ecclesiarum, excepta Racovia, atque tandem etiam Kisselino, domestici fuere, nobilium liberalitate, donisque datis sustentati.] D. Stanislai Czrzarstowski communio habita.

28. in Bolicinko, ubi minister fuit constitutus D. Petrus Teichmann, Borussus. In Bobowiko [note: Bobovicum fuisse, supra jam observatum est. Smalcius itaque negotiorum mole obrutus, et loci utriusque, sed in quonam horum aut alterutro convenerint, non satis certus ac memor haec videtur, quasi subdubitans, scripsisse. Quemadmodum etiam, falsum esse, quando memoria deceptum Jenam rediisse Vogelium scripsit, mox annotabimus.] vel Miedziriciae venerunt ad nos ex Germania, evocati inde, D. Martinus Ruarus, Holsatus, et Joh. Vogelius. Quorum hic inde rediit Jenam; ille Racoviam usque profectus, et ibidem commoratus semestre, Noribergam rediit. [note: Hoc de itinere legatur epistola, Smiglia scripta, quae num. X. et XI. inprimis Cent. II. Epist. reperiuntur positae, cum paucis aliis, quae ibidem p. p. habentur, et A. 1614. atque ineunte 1615. omnes usque ad XIVtam exaratae sunt.]

Anno 1615.

In Synodo 24. Maji demandatum mihi, D. Goslavio et Grokovio, fuit iter ad Synodum Lithuanicam pro 29. Junii, quod etiam feliciter absolvi. In ea truculenta morte periit nobilis Vniechowski. Receptus in coetum D. Kdultowski et D. Zichovicius.

In vere hujus anni scripserat ad nos Christophorus Brimovius [note: En fratrem Steinfurtensem, eumque forte inter caeteros principem! Ex quo uno haud difficulter, qui qualesque reliqui fuerint, existimare fas est. Certe non paucos illic delituisse, hinc luce meridiana clarius est.] Gymn. Steinfurt. Rector, Fratres Belgicos summopere contendere, ut a nobisvisitentur. Decretum igitur fuit, ut ego cum D. Volkelio istud negotium perficeremus. Egressi domo celeri itinere ingressi sumus Germaniam, transgressi Marchionatum, urbes Francofurt, Berlinum et Brandenburgum; Venimus in Saxoniam, Magdeburgum, Halberstadiam et Hildesheimum, non sine metu summo ob motus bellicos, qui tunc inter Principem Brunswicens. et urbem ipsam Brunsvicum exorti fuerant. Vix enim tuto urbes istas transire potuimus. Sed deinde Hildesheimo egressuri, Monasterium versus, duobus ab Hildesheimo milliaribus sub arce poppenborg capti fuimus a praefecto arcis. Deus vero nos per vexilliserum Principis, qui ex illis urbibus, quae nobis transeundae erant, cum peditatu ibidem collecto, redibat, praeter opinionem nostram liberavit, et retro Hildesheimium deduxit: unde summa contentione Lipsiam reversi, inde Francofurtum, et tandem ad nostros in finibus Poloniae salvi pervenimus. Hildesheimii pridie ejus diei, quo in istam calamitatem incidimus, somniavi, [note: Saepe miratus sum, qui fieri potuerit, ut revocantes alioquin cuncta, summmaque etiam fidei mysteria, ad rationis trutinam Sociniani, in somniis tam creduli et paene superstitiosi essent. Nisi forte in eos quoque quadret, quod 2. Thess. II. 10. et 11. legitur, aut, Deum singulari gratia ac dono in se esse, quo agitante talia divinationis in modum patefacta noverint, ipsi sibi persuaserint. Smalcium certe nostrum multa veneratione hujusmodi noctis ac phantasiae, ex curis et cogitationibus diurnis orta, ludibria amplexum esse, plurima hujus Diarii exempla ostendunt. Neque vero solum fuisse, qui fidem id genus repraesentationibus singularem habuerit, inde patet, quod, Volkelium quoque in ea fuisse sententia, h. l. narrat, sed, Joach. quoque Rapnovium somnia sua, quae de Racoviensis scholae et Eccl. ruina habuerit, litteris consignasse scriptoque complexum esse, constat. Forte et haec in scholis discipulorum Philippi Wittebergae quidam didicerunt. Hunc enim communem Germaniae praeceptorem in somniorum interpretatione, praesertim in epistolis ad Camerarium suum, et alibi quoque, oppido liberalem fuisse, sputum autem ejus auditores lambere consuevisse, quis nescit?] nos ad ingentem

montem venire, sed satis tum proclivem. Ibi cum paulo quiesceremus, uno deinde tractu superaturi montem, audivi adolescentem clara voce clamantem: Tymi Konini na tegore niewyiedziecie, h. e. His equis in montem hunc non ascendetis. Quod cum fratres non audirent, et ego illis id referre vellem, iterum dixit eadem vox, quae procul abesse a nobis videbatur: Trzebo jussyli koin na tegore, h. e. Aliis in hunc montem opus est equis. D. Volkelius somniavit, nos in hypocaustum cum equis et curru ingressos, non potuisse illa ratione inde regredi. Ille suum somnium non exposuit, nisi post calamitatem, ego vero ante. Sed noluimus tantum tribuere somniis, ut milliaria plus quam centum emensi domum reverteremur rebus infectis.

Ex itinere, cum Halae essem, misi D. Joannem Lunkwitz Gotham, adductum fratrem meum octogenarium, [note: Valentinum sine dubio, seniorem, ex priori conjugio patris natum: a quo se cum matre beneficia quaedam diu post patris mortem accepisse, supra commemoraverat.] qui id a me multis precibus impetrarat. Qui secutus D. Lunkwitz, deserta patria ad me venit in Mostki, praedium D. Sack, inde eum Smigliam, Smiglia Racoviam mecum avexi, una cum uxore et filio.

Anno 1616.

21. April. filius Magnifici [note: Jacobi nimirum Sieninii, Racoviae Toparchae, cui, Zbigneo dicto, Jonas Schlichtingius comes et studiorum ephorus datus est. Altorphium autem [gap: Greek word(s)] eos abiisse, rationes temporum, ex indicibus Academicis cognitae, quibus adventantes illic cum popularibus comitibus reliquis inscripti sunt, dilucidius nos edocuerunt. Idque factum est ex more solito. Racoviense namque Gymnasium, unde discessere, ea fuisse instructum docentium et disciplinarum copia, ut in scholas Academicas hinc [gap: Greek word(s)] evolarint plerique, vel hoc indicium praebet luculentum, quod permulti etiam, studiis litterarum istic unice pertractatis, officiis varii generis, sine ulteriori excursione in universitates, praefecti leguntur. Quod reliquum est, Generosissimum illum Zbignaeum Sieninium improlem obiisse, nec provectum admodum aetate, cum supra jam observatum sit, nunc ex epistola Jo. Crellii A 1624. exarata, uxorem eum duxisse, sed post sterile breveque conjugium, mature ac p. p. sine dubio obiisse, addimus. Quam epistolam, T. V. Animad. Phil. Histor. Cl. Creenii f. 252. seqq. excusam, integram perlegere ob caussas etiam alias operae erit pretium, ita tamen, ut de male converso cognomento Sienienium in Sicnicnum L. B. commonendus sit.] cum D. Slichtink in Germaniam profectus.

26. Maji Solis ardore in ipso meridie perustus in sepultura D. Rasiciae aliquot dies ex oculis laboravi. Deinde in Melancholiam hypochondriacam incidi, quae me gravissime, sed non diu afflixit.

Hoc anno frumenti acervos in campis mense Junio 24. d. videre fuit passim in campis, quod nemo fortassis unquam viderat.

4. Aug. sororis filius, Valentinus Fischer, [note: Vide supra A. 1601.] alias Ibenhain, qui ad me ante annos 15. venerat cum fratre, Lublini mortuus.

Hoc anno tanta fuit siccitas, ut Vistulam fluvium passim transire equiti, et curru etiam, rebus in eo positis illaesis, licuerit. Fluvius etiam Nida e regione Zorawniki, pagi D. Petri Golecii, prope Visliciam, ita exaruerat, ut etiam currus per eum transirent, quod hominum memoria factum non fuerat.

21. Obiit Stephanus Kazimierski [note: Ductorem militum strenuum hunc praedicat Auct. Vindic. Vnitariorum fol. 285.] valde nobiles viri, sed parum religiosi.

30. Abrah. Blonski [note: Abrahamus iste Blonscius Bibersteinius haud dubie Evergeta fuit Socini, et Luclavicianae Eccl. stator.] valde nobiles viri, sed parum religiosi.

10. Decembr. Hieronymus Bogussia Kosielec [note: Tertius hic, procul dubio miles, distinctius, quis fuerit, investigari a nobis haud potuit.] valde nobiles viri, sed parum religiosi.

Hoc anno tanta fuit febrium quartanarum copia, ut vix domus esset, in quibusdam regionibus, in qua non aliquot ea laborarent. Res prorsus inaudita. Non multi tamen ea extincti fuerunt. Causam Medici dicebant fuisse nimios anni hujus ardores.

(A. 1618. audivi a rusticis, terram hoc anno exustam inventam fuisse, quae per integrum biennium salvari abincendio solis non potuit.)

Nota.

Hoc anno persecutionem passa est Ecclesiola [note: In eum ergo locum statumque rem deductam opinabantur Poloni, ut de Ecclesia aliqua AltorphI plantata fomniarent: quam, quia nonnulli, ut supra animadvertimus, etiam Noribergae vivebant, v. c. Leuchsnerus, Norihergensem quoque appellare non dubitavit, sed non sine caussa stylum quoque correxit Smalcius. De universo autem negotio inopinatoque eventu, quem persecutionem vocat, quam aegre hanc vicissitudinem rerum tulerit, et quam tristis hic fuerit de cuniculis dolisque detectis, luculentissimum his verbis testimonium edidit.] Norimbergensis

vel Altdorsiana. Cum enim Fratres veriti, ne, si omnes in uno loco commorarentur, ab aliquo proderentur, id consilium cepissent, ut in diversas profecti Academias tutius vivere, et propagationi veritatis operam simul dare possent; [note: Consilium hoc, quod Smalcius [gap: Greek word(s)] enunciavit, supra jam annotavimus; nunc vero, quum divina providentia mature illud patefecerit, et interverterit, gratias humillimas pro tanto beneficio machinationum in irritum redactarum, e quorum successu maximum universae Ecclesiae puriori imminebat diserimen, iterum iterumque agimus.] deprehensus fuit unus Witembergae Peuschelius, alter Jenae Vogelius in colloqulis vel disputationibus publicis. Captus uterque, missus Noribergam, compedibus et catenis ligatus. Interim alii etiam ibidem capti, postea dimissi, datis vadibus. Hi duo detenti in carcere squalidissimo. [note: Falsa haec esse, quoniam supra jam demonstratum est, nihil est, quod h. l. addamus.] Coetus nostri prius misso tabellario, perquem statum illorum fratrum explorarunt, deinde 27. Septembris nuncium D. Petrum Statorium cum D. Joh. Lunkwitz miserunt cum literis ad Senatum, quibus captivitatem illorum deprecabantur. Sed tardius venerant. Jam enim dimiffi fuerant, sed iniquissimis conditionibus. [note: Neque vetitati consentanea esse, quae de iniquis conditionibus Smalcius scribit, ipsa res loquitur, neque etiam in tanti momenti negotio, jurejurando confirmare, quae te ex animo meliora edocto credere profitearis, iniquum esse, nisi qui gnaviter impudens sit, quisquam dixerit. Caetera ex historia rerum gestarum repetere juvabit, cum observationibus, quas supra ad Refutat. Orationis Peuschelii atque Vogelii Smalcianam adjecimus, comparata.] Dominus illorum miseratur, et coetus sui conatum et studia sine fructu esse non patiatur.

Haec persecutio etiam relegationis nostrorum, [note: Aut deceptus fabulosis narrationibus haec scripsit Smalcius, aut calumniatus est strenue. Vt enim Dümlerum taceam, de quo plus satis dictum, quam ob rem e societate Academica Altorphi exclusus sit; caeterorum profecto neminem relegatum novimus memoriae proditum, ipsique etiam Poloni, haeresi Sociniana infecti, eamque professi, honorifice sane ex hac Musarum sede dimissi abiere. Quod etiam, uti quorundam dignitas spectata desiderabat, ita prudentiae rationibus, ne qua infamiae Academiae inurendae occasio superesset, attemperata vigilantia imperaverat.] qui aperte coram illis religionem suam confessi fuerant, occasio extitit.

Mira fuit hujus autumni et hyemis sequentis constitutio. Nam circa initium Novembris tantum frigus coepit, ut omnia stagna et flumina conglaciarent, et per integrum mensem nive delapsa, omnes carpentis uterentur. Deinde elapso mense integrum hyemis tempus absque frigore, nive et nebulis transiit, ut mense Januar. et sementis fieret, et omnia, quae ipso vere peragi solent, peragerentur, et hoc usque ad aequinoctium vernum duravit.

Anno 1617.

14. Martii h. matut. 3tia obiit filiolus meus ultimus, Theodorus, qui probus appellari jure meruit. Nunquam nec me, nec matrem offendit, religionis non ignarus, ad preces fundendas semper quoque ardens. Domine Jesu, miserere illius, me autem consolare. Quamdiu vixerit, ex anno et die nativitatis illius, supra adscriptis, computabis. Dignus sane longiori vita, si Deus voluisset.

21. vere nobilis (Palatinus Ecclesiasticus) Stanislaus Myzycki aetatis anno 61.

30. April. Synodus Racoviae habita. In qua decretum fuit, ut ego cum Illustri D. Palatinide, et Christoph. Lubienecio et D. Joh. Stoinio [note: Jo. hic Steinius nepos fuit Petri Staterii, Thionvillani, Petri IIdi ex Gregorii Pauli filia genitus filius, atque Petri III., de quo Cap. II. Sect. IIa extrema disseruimus, frater. Cujus jam supa Cap. II. mentio facta, et quibus dotibus antecellere alios visus sit, expositum est. Ordinarii Eccl. ea tempestate cum Smalcio et Lubienicio, heic quoque nominatis, ministri munere functus est Racoviae, et infamiae nota tactus, proscriptusque ex hoc nido tum demum evolavit, cum ille A. 1638. publico decreto, quemadmodum saepius jam dictum, disjectus fuit. Ex quo tempore hinc inde vagatus, tandem in oppido Stersznie, sub patrocinio Stephani Woinarovii, cum. Andrea Wissowatio docuit in Vkrainia. Cza; koviis deinceps, in Moscoroviano praedio, rebus Socinianorum utcunque instaurandis cum eodem Wissowatio operam dedisse, et A. 1654. denique mortalitatem explevisse, collatis variis librorum a Sandio collectorum narrationibus edocti scimus: a quo etiam Sandio scripta ejusdem longa serie enarrata sunt.] primum coetus Lithuanicos, deinde Volihinenses visitarem.

22. Maji Colloquium inter nos et Evangelicos Gorlitiis in regione submontana, non procul ab Hungariae finibus, habitum fuit, collocutoribus, Petro, qui Lombardus audire gaudebat, (sic appellatus a suo Magistro Christophoro Krainski dicto,) et me. Frequentia nostrorum fuit major, quam Evangelicorum. Praecipui ex nostris aderant D. Moskorovius, Capitaneus Philippoviensis D. Morstinius, D. Stanisl. Lubienecius, D. Rupnovius, et alii non pauci. Exparte Evangelicorum erant nobiles circiter viginti, sed nemo singularis. Ministri quatuor praeter istum Petrum, Stancary et Plachta seniores duo, et quidam Procopius, D. Mecinii Minister. Cessit colloquium felicissime, Christo juvante, adstipulantibus nobis duobus Praepositis Biecensibus; alteri nomen erat Nowoduwski, et sacrificulo uno, et D. Wielopetski, qui ab

ipsis Evangelicis vocati fuerant. Duravit istud colloquium horas 6. Continuatio illius dilata fuit Ozaroviam, oppidum ad Vistulam situm, pro 24. Septembris.

26. Jun. obiit Paulus Schomannus, Scholae Racoviensis tertius Praeceptor, Georgii istius filius. [note: Primogenitus Georgii Schomanni, Silesii famosissimi, cujus vita ac testamentum Bibl. Anti-Trinitat. Sandii subtexta leguntur, qui vel post varias functiones Eccles. Pinczoviae, Xianzii, Chmielniciae, Luclaviciis et alibi administratas A. 1591. diem suum obiit, filius iste fuit, A. 1562. natus, ac proinde post exactos annos 55. et labente medio 56. denatus, nullo alias scripto cognitus.]

Synodus Lithuaniensis ad d. 7. Septembr. destinata erat, sed propter expulsionem fratrum ex urbe Novogrodeck non successit.

Synodus Evangelicorum, quae Ozaroviae celebrari debuit, Belzizias translata fuit. Ad quam ego cum D. Moscorovio ex coetu Racoviensi, et D. Stoinski cum D. D. Lubienicio Paulo et Joanne et D. Suihodolski, Abrahamo et aliis profecti, repulsam turpiter tulimus. Nam ad templum admissi non fuimus ante ipsam noctem, ut neminem illorum agnoscere possemus. Cum ego templum ingrederer, Christophorus Krainski Senior, haec verba, [note: De contentione hac e praepostero pacis studio coorta, et Reformatorum masculam fortitudinem adversus pessimorum hominum insidias testante, cum explicatione verborum, quae h. l. Polonica leguntur, supra jam pluribus actum est ad A. 1611. extremum. Illum ergo locum cum hac Smalcii narratione comparare necesse est.] ab aliis sese separans, dixit: kwrzy sies boicie Boga, pwjdzice Jkosciota. Ad quae unus ex Ministris, quorum circiter viginti erant, respondit: Boimisis Brga ale vie pwyclzieng Ikosciota. D. Moscorovius causam adventus nostri breviter exposuit, studium conciliandae religionis. Respondit Illustris tunc Castellanus Visliciensis, se sperasse aliam adventus nostri causam, hanc vero non cogitasse. Sed istud simulabant. Nam causam nostri adventus Ministris non fuisse incognitam, itemque Patronis Ecclesiarum, ab ipsis postea ministris nobis relatum fuit, se imparatos esse ad colloquium. Vrsit D. Moscorovius, ut aliud tempus aliumque locum nobis designarent. Cum tergiversaretur Castellanus Visliciensis Raphael Leszczynki, interim tamen se cupere fingeret, ut tandem colloquium super ea re institueretur; Ego me continere non potui, quin haec pauca dicerem: Wierze ser M. Ravis ze w M. raczyss pragnic sey crznovy: Ale

nye nististici sen tabico amyzla Bossny slesseli wezolzoce Kosciot. Je Jedem Istarssich w. M. monit ktorzy boicie pnydzcie lkosciota:

Tum ille occasione ex meis verbis arrepta dixit. Wssisci sis Boga boiany pnydzmy lkosciota: Atque ita discessum est, ex angulo murmurante isto Krainski, et D. Moscorovio peroranti strenue obstrepente. Et ipsorum inhumanitas plus illis obfuit, quam nobis. Plerique enim ipsorum Ministri et nobiles istam illorum incivilitatem detestati sunt. Ego interim apud nostros in Wysokie, Zaporze et Piasky commoratus sum dies quinque.

Cum Illustris Dn. Palatinides ob negotia sua iter Volihinense deserere cogeretur, et D. Christoph. Lubienecius male valeret, cum Fratre illius D. Joanne et D. Joan. Stoinio, iter illud ingressi die nono pervenimus Hoyscam, perfuncti rebus sacris 10. et 11. discessimus in Ostrog, 12. et 13. Lachovecias pervenimus. Vbi sacris perfuncti 14. et 15. mirum in modum exhilarati fuimus accessione ad coetum nostrum G. D. Christophori Sieniuta; quae res sic habet. [note: Dedicavit huic Patrono suo, praescripto titulo: Generoso Domino D. Christophoro Sieniuta, Domino et haeredi in Lachowce etc. L. de Christo vero et naturali Dei filio, Mart. Smiglecio oppositum, cum Append. adversus eundem de Satisfact. Christi, Racov. A. 1616. 410. In qua dedicatione d. 1. Aprilis h. a. scripta hujus eventus, de quo h. l. fusius agit, breviter meminit, et cum ad coetum Socinianum (nostrum) non sine divino fato accedenti, hac ratione gratulari voluisse, atque in veritate confirmare et corroborare, ait. Conf. quae p. p. ad A. 1618. d. 20. Maji annotaturi sumus.]

Natus erat iste D. Sieniuta ex patre et matre fideli. In Germania et alibi annos commoratus non paucos, cum fratre Abrahamo. Matre mortua Abrahamus ad Evangelicos, Christophorus persuasionibus in morbo sibi adhibitis motus ad Pontificios transierat, et nostros omnes, una cum Ministro D. Christoph. Stoinio, ex oppido suo uno die ejecerat. Deinde exploraturus Religionis Pontificiae soliditatem, Romam se contulit, expiaturus simul peccata parentum, ubi perspecta incredibili superstitione, idololatria et impietate Pontificia, de deserenda ista religione cogitare coepit, et reversus in patriam eam deseruit, et tunc temporis, facta peccati sui confessione cum ingenti devotione, coetui sese iterum insinuavit.

Hanc nostram consolationem auxit spes accessionis ad coetum socrus illius, M. D. Hoysciae et M. D. Succamerarii Wlidzimiriensis, D. Hoyscii, quae etiam ante festum Nativitatis Christi ad exitum feliciter perducta fuit. [note: Quis Hoyscius ille fuerit, certo non audemus definire. Gabrielem et Romanum Hoyscios, patrem et filium, celebrat Lubienicius L. III. c. XVI. Verisimilius tamen est, Romanum innui Hoysky, Dominum in Hoszcza, Castell. Kyoviens. et Capit. Volodomiriensem, quem Auctor Vindiciarum Vnitar. f. 283. in not. una cum Constantino, Duce in Ostrog, Palatino Kyoviensi, religionem Vnitariorum in corde amplexum, sed aperte non professum esse, ait, at fautorem et patronum eorum fuisse, addit. De hujusmodi enim clandestino favore, ad maturitatem perducendo, hic agi, liquet. Hoysciae de reliquo oppidum ad Horinam fl. in Volhinia situm esse, notum est et supra jam dictum.]

Lachoveciis discessimus, ibi aere parum tuto, per ipsos Podoliae fines Constantinoviam. Ibi 17. perfuncti Coena Domini apud D. Zaborovium in satis frequenti coetu [note: In margine additum erat in MScto: Erant autem plures centum.] d. 20. Czerniechoviam pervenimus. Vbi etiamrebus sacris peractis, Hero istius loci peregre absente, discessimus retro Hoysciam, spe colloquii cum Judaeis habendi. Sed spes nos fefellit. Nec enim ausi sunt Judaei nobiscum congredi, quantum vis in Rorzee, Ostrovy et Miedzyrcez urbibus collocutores quaesi vissent. [note: Non est, cur mireris, si, Judaeos cum Socinianis colloquendi occasionem quaesivisse, hoc loco et alibi saepius legas. Etenim hi ipsi sunt, quos inter omnes, qui Christi nomen, sive jure sive injuria, gerunt, maximi prae caeteris illi faciunt, et, (ut taceam Ganzium, qui Servetum in Zemach David seu Chronologia sua, [gap: Hebrew word(s)] h. e. eximium sapientem nominavit,) tanti aestimant, ut primas illis deferant. Notissima est, quam de Deo Synaegogae Nic. Vedelio Daventriensi t. t. Profess. Casp. Barlaeus carmine, nimis amico Menassi ben Israel dicato, scribendi occasionem dederit, neque quisquam, quid de illa consensione judicarint eruditi, ignorat. Eadem vero, quae Remonstrantium Medicus ille, Historicus item et Poeta, protulit aperte, e Socini quoque grege sentire permultos, ex eo tempore sunt nonnulli suspicati. Quae, verane sint an falsa, quando in medio relinquendum opinamur, et in negantem partem magis propendemus, hoc tamen scimus, Judaeos contra ita modeste de Socinianis sentire, ut fere solis spem salutis aeternae relinquant. Cognita certe non solum nobis sunt quaedam hac de re Judaeorum mollissima judicia, sed b. Wulfferus etiam noster in Animadv. ad Theriac. Jud. Salom. Zebbi Cap. IV. §. 3. ex Archisynagogi Judaici Amstelod. ore se audivisse testatur. Iis quidem omnibus et singulis, qui gravem hanc idololatriam committant, cultumque divinum Jesu, mero homini, praestent, eumque pro Deo colant, nullam salutis aeternae spem relictam esse: At de Socinianis et Arianis mitiorem sententiam ferri oportere, quos solos aeternae beatitudinis participes sore, affirmandum putet. Quem in rebus Judaeorum versatissimum, dum viveret, Theologum p. p. §. 13. f. 269. de Judaeis quoque argumenta ex Socinianis contra nos depromentibus disserentem conferre non poenitebit.]

Hinc Kisielinum 29. pervenimus, ibi etiam cultu divino absoluto reversus sum Lublinum 3. Novembr.

Accidit interim, ut mortuus esset Minister Krupensis, Petrus Przybytowicz. Diversi in Krupe moti precibus D. Stanislai Orechovii recens nomen suum coetui professi. Decrevimus, ut ego ad aliquod cum illo tempus commorarer; Quidam et D. Joannes Steinski Lachoveciis relictus erat ad tempus ap. Dn. Sieniutam. Reversus igitur Lublino in Krupe, mansi ibi aliquot dies a 10-18. Discessit enim una cum uxore ad nuptias filiae D. Pauli Lubienecii. Inde quia Lublinum se contulit, ego recta me in Piasky recepi ad congregationem, quae 26. habita fuit. Hinc iterum in Krupe cum D. Christophoro Lubienecio reversus, a D. Orechovio impetravi, ut ipsemet occupatissimus debitis exsolvendis me occupatissimum etiam dimitteret, atque ita dimissus 6. Decembris Racoviam veni. Laus Deo.

Anno 1618.

12. Maji obiit Ernestus Kalb, [note: Antehac vero A. 1614. Smiglensis coetus Minister, cujus, tanquam instrumenti ad alios quoque in errorem consimilem pertrahendos idonei, meminit etiam Ruaerus Cent. II. Epist. n. XVII. f. 95.] Livo Rigensis, Minister coetus Lasnizensis in praedio D Cyriaci Lazinski. Extinctus morbo crudeli, quem scorbutum appellant, et quem ex quartana febri contraxerat.

Ad mensam Domini accesserunt 459., desideratis non paucis ex coetu Racoviensi. Ibi decretum fuit, ut cum D. Adamo Goslavio coetum Gozdoviensem et Volihnienses omnes visitarem, et D. Joach. Rupnovium traderem, et commendarem D. Sieniutae. [note: Christophorus hic Sieniuta, nobilissima editus familia, atque divitiis Principibus comparandus, postquam Romae aliam mentem induit, et Pontificiam religionem deserere, perinde ut Daniel Rudnicius. (qui publice etiam istic docuit,) constituit, sed horrendam vitiorum ibidem grassantium molem et impietatem cum cultu commentitio sanctorum et simulacrorum, aliaque, quae displicerent, detestatus, praepostere ad Socinianum iterum, quem parentes olim jam instillaverant, animum appulit errorem, ideo h. l. commemoratur, tanquam is, cui Rupnovius, Racoviae adhuc, sed ex hoc tempore Beresci docens, (ubi A. 1643. mortuus, sed post mortem etiam infamis declaratus est,) commendandus esset; quoniam in praediis suis Lachoveciensibus et Sieniutoviensibus Ecclesias nuper admodum fundaverat, impensisque ingentibus sumtibus Patronum earum multis jam modis se probaverat. Quo nomine etiam a Lubienicio atque aliis sodalibus mirifice concelebratur. Conf. quae supra ad A. 1617. observata et narrata sunt.]

1. Junii discessit Lambertus a Maische, Gallus [note: Et hic et superiores Galli, non fuisse Polones Sociniauos, in Galliam peregrinatos cum suis, praecepti a Magistris inculcati et moris antiqui, [gap: Greek word(s)] , immemores; inprimis vero Ruarum, hoc ipsum, ubicunque licuit, strenue egisse negotium, condocefaciunt. Vnde fortassis, cur etiam Gallia a nostris inter confabulationes amicas [gap: Greek word(s)] nominata subinde fuerit, liquet.] [note of the transcriber: in the print: footnote sign in the text is missing] levis, apud nos omnia strenue simulavit, deinde ad Evangelicos transiisse dicitur, et Belzicii Rectoratum Scholae suscepit.

26. Krzemieneciam pervenimus, ubi fama increbuit de incursu Tartarorum. Dabatur quidem signum explosione tormenti, sed nostri, panicum illum terrorem esse rati, effecerunt, ut nihil metuentes iter perendie susciperemus. Profecti sesqui-milliare, axis fracta est. Vix per integrum diem sub dio commorati, tandem Jampolum pervenimus. Jam Tartari irruptionem fecerant. Sed eo die, cum nos ita sub dio versabamur, castra regni aggressi (quo etiam periit Illustris adolescens nostrae confessionis Procopius Hoscki, Vexilli feri filius) non poterant iter suum perficere. Quod si perfecissent, nos in campo isto offendissent.

27. Lachovecias noctu venimus. Ibi commorati per d. 28. et 29. absolvimus, quae ad disponendum populum Christi ad cultum divinum pertinent, die

30. paramus nos ad S. Synaxin. Interim hora diei 2da incursus Tartarorum, qui duobus a Lachoveciis milliaribus castra metati fuerant, factus est tantus, ut nobis aspectantibus plures arcem transierint, quam duo mille, nobis interim in arce omnibus salvis. Quot hominum millia capti et abducti, quot clades incolis et illustri Dn. Sieuiutae illatae fuerint, dici vix potest, credi autem minime. Itaque rebus infectis ibi, tanquam in carcere, inclusi mansimus per 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Septembris, neglecta communione non tantum Lachoveciensi, sed et Czernichoviensi, quae ad 7. Septembris deftinata suerat. Tandem excusso aliquantulum metu, Lachoveciis egressi, 9. Ostrogiam h. m. pervenimus; Hinc 10. Hoskiam 3. mill. Ibi nos terror iterum infecutus est, sed vanus.

16. Olicium, urbem Ducis Radzivilii pervenimus, ubi iterum motus exortus per 17. Octobris, ibidem nos detinuit.

18. In Kisielin [note: Alii Kisselin nominant. Quod oppidulum in extrema paene, qua Russiam rubram et Palatinatum Belzensem tangit, Volhinia situm sero nidum Antitrinitariis praebuit, arque schola inprimis celebri, et Praeceptoribus in ea docentibus eruditis, sub patrocinio non tantum Georgii hujus Czaplicii, et Martini Czaplic de Szpanow Beresti Domini, (fratris ejusdem,) atque filiorum deinceps videlicet Andreae et utriusque Alexandri, amplissimarum possessionum haeredum, fundatorumque variarum Eccles. Vnitariarum, floruit, sed mature etiam, et non multo post Racoviam in ordinem redactam, Socinianisque ereptam, A. nimirum 1644. ab his sordibus perpurgatum est; quippe quo Georgius ille Czaplicius, superstes adhuc, ob Arianismum (h. e. Socinismum a Polonis cum illo semper commixtum) in jus vocatus, Praeceptores scholae ad tribunal comparere jussi, et cum illi subduxissent sese, Patronus ipse aliquot aureorum millibus multatus, Ecclesiae denique et schola Berestenses atque Kisselinenses per sententiam Lublinensem disjectae ac funditus eversae sunt. De quibus Lubienicius l. c. L. III. c. XVI. et Auctor Vitae Wissowatii f. 236. seq. consuli possunt. Caeterum, quantopere fratres istos Czaplicios, Georgium et Martinum, postquam A. 1614. circiter Eccl. et scholas fundaverant, sibi devincire officiis, omnique observantia colere laborarint, vel Dedicatio illa demonstrat, qua Smalcius noster Refutationem Mart. Smigletii librorum, quos de Erroribus novorum Arianorum evulgaverat, ipsis inscripsit, inque ea ardorem eorundem pro confessione, quam pridem agnoverint, pro virili amplificanda, admodum praedicat, laudibusque ingentibus extollit.] pervenimus, oppidum Magn. Dn. Georg. Czaplic.

Hic iterum territi metu, vix mansimus, usque ad d. 22. sacram ibidem peragentes Synaxin. Hinc retro Gozdoviam, in Sienieska, Piasky, Kraswiciam, Janicoviam, in Lesickow, et tandem Racoviam reversi sumus d. Octobris 28. Illic omnia moerore repleta offendimus.

21. enim, circa dimidium noctis, suum diem obierat, vita Iongissima digna, Illustris Dn. Palatinidis nostri Racoviensis, Illustris et pientissima conjux, Anna de Bielsko; matre mihi charior, et matre mei plus amans.

23. Novembr. M. D. Andreae Chrustowski filia natu major Iue Hungarica extincta.

26. Nuptiae novae Ill. Dn. Palatin. finitae, cum filia Magnifici D. Stanislai Chrestovii, Dorothea.

Hoc tempore Cometa visus est, non procul ab ursa minore, caudatus admodum, ab oriente occidentem versus. Duravit ad duos menses.

Fama de mortuo insigni Jesuita Polono, Antagonista meo, percrebuit, Martino Smigletio, Th. Doctore. [note: Sic rumorem t. t. ortum esse, noster inquit. Sed nec vanum eum fuisse, Alegambe in Biblioth. Soc. Jesu confirmat, revera diem suum obiisse hunc strenuum contra Socinianos militem hoc ipso anno excunte testatus. Cur autem Antagonistam suum noster h. l. vocarit, non alia caussa fuit, quam quia nemo acrius, quam Smalcius, cum eodem dimicavit; Vtpote, qui solus octo omnino libros, quos enumetare nihil attinet, eidem oppofuit, ab A. 1613. usque ad A. 1616. Racoviae 4to impressos; ut Moscorovianas ejusdem impugnationes, et aliorum alia schediasmata taceamus, et breviora et pauciora. Caetera jam supra Cap. II. subinde commemorata sunt: quae, ne actum agamus, repetere non convenit.]

Anno 1619.

Lues Hungarica, quam febrim pestilentialem, vel Petecias nominant, passim grassata est.

Decembri cessavit, per Jan Febr. nulla fuit. In Martio demum saevissima occurrit, et usque ad finem April. fere duravit.

Dux Ostrogiensis Constantinus, et semestri post frater ejus Janussius, filii Palatini Volihniensis Alexandri, Constantini Palat. Kijov. filii, coelibes moriuntur.

31. Octobris ventus monstrosus et horrendus, conflictus inter Exercitus Ferdinandi Caesaris, et Friderici Bohemorum Regis prodromus, in quo non paucis millibus prostratis Rex victor evasit. 12000. ex parte Caesaris 4000. ex parte Regis. [note: Aut fama mendaci deceptus haec scripsit Smalcius, aut error in scribendo commissus est. Ipsum enim conflictum hoc anno factum non esse, sed anno 1620., autumno jam adulto, ac proinde, quae de prodromo heic annotantur, de vento et turbine A. 1619. coorto intelligi oportere, manifestum est. Quicquid vero horum sit, Rex certe victor non evasit, sed Caesar. De numero autem utrinque caesorum, alii, qui hoc ex professo descripsere bellum, consulantur, qui, nisi fallor, omnes aliter rationes inire solent.]

21. Novembr. Lissovius, [note: Quis Lissovius ille fuerit, et quae Lissoviana factio, unde denique illa exorta sit, exposuit Lubienicius Hist. Ref. Pol. L. III. c. XII. f. 242. seqq.] in Hungariam irruptione facta, loca non pauca depopulatus est, et multos innocentes contrucidavit.

29. Novembr. Racovia oppidum miraculosissime ab Oporoviana cohorte salvata fuit. Cum jam perendie eam invasuri essent, venit insperato Cubicularius Regis, cum mandatis eis, (forte ejus, scil. Regis) qui mira arte et minis eos dissipavit. [note: Quanto sigillatim in Sieninium odio flagrarit Oporovius ille, inter Tribunos militum istorum foederatorum haud postremus, et quemadmodum Elias quoque Arcissevius, ore, ubi commodum videbatur, Socinismo addictus, sed moribus alienus, inter commilitones ejus fuerit, ac Racovienses de imminente periculo clam monuerit, idem Lubienicius l. c. distincte narrat: qui et, Cubicularium illum Regis e Grussinia gente nobili fuisse, addidit, pluribusque circumstantiis cuncta exornavit, atque inter alia, cubicularium illum voluntatis regiae nuncium a Racoviensibus deinde permultis officiis cohonestatum, nec indonatum discessisse, ait.]

Anno 1620.

14. Maji Frater meus germanus, Valentinus, [note: Cum plerique in Transsylvaniam tandem abiisse, ibidemque etiam vitam cum morte commutasse opinentur aut scribant, hoc loco annotatus dies locusque mortis Ariani hujus hominis, et sine dubio in eadem sententia perseverantis, dum viveret, notanda sunt. Caetera enim et cujas forte fuerit, supra jam ad Cap. II. ubi de Praeceptore ejus Erasmo Johannis commentati sumus, disputata sunt.] aetatis anno 88. sola senectute extinctus obiit. Nam ad ipsam usque agonem rationis compos fuit. Vixerat mecum in Polonia annos quatuor cum dimidio.

16. Junii Palatinus Cracoviensis, Nicolaus Zebrzydowski, infelix Rokosii [note: Repete, quae A. 1606. jam observata sunt.] Dux, in vivis esse desiit.

1. Julii filiam meam Helenam despondi Generoso Dn. Nicol. Lyczko de Ruglic, ambienti eam per Illustr. D. Palatinidem Siennienium et Magn. D. Adamum Goslavium de Behelno.

6. Septembris quarti itineris Volihnensis tempus, sed ob metum impressionis Tartarorum neglecti.

Circa hujus mensis medium obiit etiam Castellanus Cracoviensis Dux Ostrogiensis, Janussius, sepultus Tarnoviae 2. Novembr.

17. Septembr. conflictus inter Polonos, et Tartaros Turcis mixtos, [note: Bellum hoc vulgo Walachicum audit, et a scriptoribus rerum Polonicatum passim descriptum est. Ex quibus etiam, Stanislaum illum Zolkievium septuagenarium fuisse, cum trucidaretur, cognitum est: quanquam nonnulla etiam Smalcius hic addat, quibus lacunae fortassis historicorum expleri queant.] qui duravit usque ad 19. Hic retrocedere coacti Poloni, in castra antiqua circa Ciceram sese contulerunt. Sed partim foetore cadaverum, partim defectu rerum ad defensionem sui necessariarum, partim metu irritati hostis, inde etiam cessere, Niestrum versus, insequentibus eos Tartaris, quibus quotidie fortiter sese opponentes Poloni usque ad VI. Octobris, vim eorum sustinuerant, donec tandem, exercitu attrito, Dux belli supremus Zolkiewski interemtus, una cum plurimis aliis. Dux belli Campestris Koniecpolsky captus; cum non paucis, Korecki, Strus, Fawersbek, Dunow, duo Zolkievii alter filius, alter ex fratre filius supremi Ducis; desiderati ad 12. millia. Omnes Rothomagistri [note: Tribuni militum, Germ. olim Rottmeister, quia cohortes ducebant, hodie Chiliarchae, [gap: Greek word(s)] et quae sunt alia hujusmodi nomina, vulgo audiunt.] perierunt, vel capti fuerunt, praeter duos Rogalski, et Mnistek. Nihil

tale unquam gens Polona a Barbaris perpessa. Sed hoc fortasse initium erit belli Turcici.

15. Novembris in Comitiis nobilis quidam, Caspar [note: Michaelem alii vocant, hominemque mente fuisse motum referunt. Conferatur, si placet, Piasecius in Chron, ad h. a. f. 404., qui et supplicium illud fusius enarravit. Malleus, quo usus est, nostris ein Spizhammer dicitur, cujusmodi inter murariorum fabrorum instrumenta numerantur.] Piekarski, malleo, quem Polonice Czekan vocant, regem inter duos Episcopos medium euntem in templum adortus, prostravit, et vulnera aliquot inflixit. Mira autem Dei providentia Rex conservatus fuit. [note: Quippe in genis vulnus jam acceperat, et bis humero malleo isthoc percussus fuerat, haud dubie enecandus trucidandusque, nisi tertium ad verticem directum lethalem ictum avertisset Lucas Opalinscius, Curiae Mareschallus, Regi inter comites proximus. Johanni Kalinscio, qui primus humi jacentem Regem sublevaverat, a Regina torqes aureus et 30000. sestertium donata, a Senatu vero bona percussoris eidem adjudicata feruntur.] Facinorosus forcipibus candentibus laceratus, manus exusta, quadrigis discerptus: combustus, et in Vistulam cinis projectus; ut libello publice impresso id descriptum extat. Et hoc in gente Polona facinus inauditum. In his Comitiis decretum fuit bellum adversus Turcam.

Anno 1621.

Mense Martio auditum fuit, Principem Korecki a Turca ex unco Turcico more suspensum fuisse: Quod mortis genus est vere barbarum, et longe crudelissimum.

Auditum etiam fuit, Scinderbassam, ducem belli Imperatoris Turcici, a Galga, duce belli Tartarico, interemtum: Sed compertum deinde fuit, eum morte naturali extinctum fuisse.

Hac hieme incredibile, et ab annis retro plusquam centum, (ut Herlicius, Astronomus, annotarat,) inauditum frigus fuit. Fluvii ad tres ulnas conglaciarunt, et putei profundi, et molendina fere omnia.

2. Martii G. D. Dorothea Goslavia, duorum Goslaviorum fratrum fidelium, [note: Omissa est, incertum inter describendum ne, an in ipso etiam [gap: Greek word(s)] ? vox Mater. Genitrix certe utriusque illa fuit, quae, ex Philippovia gente pervetusta natalibus clara, utrumque Goslavium peperit, Adamum videlicet, scriptis celebrem, de quo supra Cap. II. ad elementum G. dictum est uberius, et Andream, qui e Scepanovia familia Cyrilli Tassicii viduam in matrimonio habuit, et Luclavianum ad tempus jure matrimonii cum uxore tenuit. Vtrumque cum matre Socini partes et castra sequutum esse, alias satis superque constat: quam etiam ob rem eorum h. l. potissimum facta est tam amica et honorifica mentio. Commune de reliquo horum Goslaviorum fratrum, (quorum uterque Senioris in coetu Sociniano partibus perfunctus, multisque ambo itineribus defunctisunt, promovendae Eccles. Socinianae impensis,) praedium fuisse Crassow, et quando diem supremum obierint, jam alibi, nisi fallor, commemoratum est.] Philippoviana obiit.

18. Martii Racoviam venit G. D. Weyrach, Silesius, Ducis Pranscensis [note: Quis ille Pranscensis Dux? non intelligo. Forte Briegensis substitui debet, aut Polonus aliquis est, in quem digitum Smalcius intendit.] tertius oculus.

1. Maji ingens aestus et siccitas coepit, quae omnia exussit, et duravit usque ad 4. Junii. Ab hoc tempore mutata est siccitas et aestus in pluvias, quae integros duos menses durarunt, et exundationis quinquies repetitae caussa extiterunt. Exundationis argumenta accipe: Tarawia Opatovecium usque h. e. integra tria milliaria trajicere oportuit. Alii retulerunt, Rzessovia Polanecium usque h. e. septem milliaria transvexisse. Domus multae, et casa una cum hominibus in fluvio Vistula, pecora item et ferae, denique lepores et vulpes, reperta fuerunt.

15. Septembris D. Andr. Voidovii uxor pientissima, Radecii filia, obiit. [note: Lenczizii, an Racoviae, incertum; at prius verisimillimum est. De Patre Radecio seniore supra plus satis dictum, neque etiam fata Voidovii indicta alibi praetermissa sunt.]

Bellum Turcicum.

Primo vere miles Poloniae finibus egressus in Valachia castra fixit, circa Chocimum arcem, quae in mediis castris fuit. Dux exercitus supremus Illustriss. Palatinus Vilnensis, Chodkiewicz, Dux Campestris, Capitaneus Sendomiriensis, Lubomierski. Caput belli, Vladislaus, Regis filius.

12. Septembr. horrendum chasma castrorum, et tabernaculi extensi formam referens, visum fuit. Quo tempore exercitus Turcicus cum Polono congressus fuit.

Velitationes utraque ex parte habitae per integrum mensem, sed praelium generale nullum commissum est. Tandem mira Dei providentia factum est, ut Poloni pacem a Turca impetrarint, acceptis conditionibus, quae summo studio tectae manserunt. Foedus antiquum

confirmatum. In castris Polonorum tanta fuerat rerum omnium egestas, ut, si insolens hostis ad unam septimanam ferendus fuisset, omnes deditione ipsa salvare sese coacti essent.

Rex nobilitati expeditionem publicam ad Leopolim indixit, sed tardius et ipsemet Rex, et nobilitas convenit, quam ut militem Valachiensem juvare posset: Interim pacis conditiones allatae, et 18. Octobris dimissa publica expeditio.

Ipsemet supremus Dux exercitus Chodkiewicz in arce Chocimo 24. Septembris diem ultimam clausit. Hactenus Smalcius sua ipsius manu. [note: Quem libros quoque a se in publicam lucem paullatim emissos, qui plurimi sunt, et tria fere Volumina quarta forma maximam partem procusa constituunt, non particulatim commemorasse, et suo quidem unumquemque nomine cum occasione data, quod plurimum refert nosse, haud recensuisse, non tam miramur, quam dolemus. Quamvis enim de reliquis in aprico sint omnia pofita, tamen de primo et ultimo nobis aqua valde haeret. Quorum ille contra Tradelium tam obscurae est originis, ut supra jam dubia quaedam a nobis non injuria mota sint. Hic vero, cum dubio procul Novi Testam. Polonica Versio fuerit A. 1620. typis Racoviensibus 12mo excusa, vel ideo peculiari memoria dignus fuerat; quoniam, solusne, an cum aliis, in ea quoque adornanda elaboraverit, dubitatur. Caetera autem, quoniam Sandius recensuit opera multum, fateor, doctrinam olentia, et perspicuitate atque dictionis quoque nitore haud vulgari commendabilia, noluimus attingere: quia facile ad annos singulos, quibus prodierunt, annotari poterunt.]

Anno 1622.

Hoc anno, languescente haud dubie valetudine, elanguit et manus scribentis, atque continuatio Diarii cum robore (corporis calamoque Smalzi) desiit, donec d. 8. Decembris, uti ex Epist. Crellii ad Ruarum MSta notavit Sandius, vitam cum morte commutaret, vitaque cum gemitu fugeret indignata sub umbras, aut, si malis, Athleta hic, si quis alius, pro Socini placitis, vehementissimus [gap: Greek word(s)] abiret.

ANALECTA PERBREVIA HISTORIAE CRYPTO-SOCINISMI AB A. S. ADIECTA.

Ad Cap. I.

Pag. 6. lin. penult.) Quae de Matth. Vogelio obiter heic dicta sunt, non sine justa caussa videntur ita scripta: Quam vis enim Ecclesiae et Academiae Regiomontanae inserviisse, aut eo accitum esse, passim tradatur; nihil tamen de Profess. munere in ipsius scriptis adhuc observare licuit commemoratum, neque etiam repugnat, e suggestu eum laudatae huic Vniversitati Pastoris operam praestitisse: quippe quae et ipsae societates Ecclesiae cujusque loci, ubi conditae florent, pars sunt spectatissima. Hartknochius certe, Vir accuratissimus, nihil, unde colligi queat dignitas Professoris ei collata, annotavit, et quando de recantatione, quae pro Osiandro mitius tantum sentiendo, non assentiendo, dixerat Vogelius, actum esse copiose narrat, non nisi de suggestu, unde id fieri debere postulatum fuerit, mentionem facit. Taceo in Joach. Mörlini exauctorati a Principe locum, qui nunquam Professor fuit, ex oppido Velaviensi in Kniphofiense templum civitatis primarium evocatum esse. Prussiam illustratam parum quantum ad hoc moramur; utpote cujus auctorem, caetera doctissimum, fama duntaxat niti, caetera, praesertim temporum rationes, non bene istic cohaerentes, produnt. Quod vel ex tempore definito, quo Lobiaviae atque Velaviae et utrobique quidem annos quatuor antehac docuisse dicitur, collatos cum Mörlini abitu, sub finitum A. 1553. facto, demonstrari potest: ut alia omittamus.

Pag. 7. not. a. lin. 5.) Verba haec, quae de Waldnero in locum Schallingii suffecto agunt, transposita sunt a Typothetis, signum, quo referenda essent, ad marginem notatum negligentibus, et participio evocato lin. 12. postponi debent. Qua de re fatisque adeo Waldneri ipsius, animosissimi pro veritate Evangelii conservanda athletae, agere et quae gesta sunt exponere, scriptaque ipsius et controversias, Ratisbonae etiam continuatas, percensere ex instituto operae pretium esset.

Fol. 18. lin. 1.) Liguelli nomen male exscriptum est, et in Lignelli seu Ligelli potius, Germanico, puta Hölzlin, magis consentaneum commutandum. Qua occasione non possumus non [gap: Greek word(s)] b. Creenii, Philologi et Literatoris, quem superiori A. 1728. d. 29 Martii e vita excessisse constat, eximii, cespitationem notare, Holsatum eum

fuisse, in Animadvers. Philolog. et Histor. Part. XIV. f. 43. post Morhofium, idem prorsus alibi asserentem, perhibentis. Quem tamen errorem, ut alia plurima, ita quoque Index Civium Academ. Academiae Altorph. (cui A. 1600. d. 27. Aprilis nomen dedit,) et Noribergensem se appellavit, ac praeterea multae Disputationes, quibus nomini suo ipsemet patriam semper Noribergam adscripsit, refellere possunt perquam luculenter. Vt mirum hinc sit, in ipsa Vniversitat. Lugdun. Batav. viventem virum praestantissimum, inque hujusmodi alias minutiis prae ceteris et accuratissimum et exercitatissimum, tantopere hallucinatum esse. Mirari tamen non minus subiit, quando Praefatione ad Apollonii Rhodii Argonautica A. 1641. 8vo istic evulgata et commentariis illustrata, attente perlecta, ne verbo quidem patriae suae eum meminisse animadvertimus. Neque enim, unde adventarit, aliis verbis in Dedicat.* 5. Patronos edocuit, quam, postquam navicula exilii sui stationem et [gap: Greek word(s)] esset (Tremonae fortassis) nacta, ea penitus deserta, in Bataviam concedere se decrevisse etc. Ceterum Tremonae scholastico illum, antequam Profess. Graecae Ling. Lugdunensem aggrederetur, satis diu perfunctum esse officio, ex Hexaetia, quam ibidem edidit, Scholica A. 1625. excusa, et ab eodem Creenio valde laudata, colligitur. Lugduni vero, illico post absolutum Commentarium supra memoratum, ex hydropico morbo diem supremum obiisse, aliunde et ex ipsa Argonauticorum illa editione cognitum est. Haec de Praeceptore J. Vogelii explanatius tradere, et ad b. Ludovici Annott. ad Hist. Scholae Amberg. paullo magis illustrandas, supplere visum est.

Fol. 19. l. 2. seqq.) Professorum Philosophiae, quos strictim heic attingimus, Vitas, interea, dum haec ante aliquot annos perscripta sunt, in lucem publicam a Clarissimo Viro Dn. S. J. Apino datas, nunc conferre haud poenitebit, ut, quibus luminibus sub id tempus Altorphium exsplenduerit, quantisque eruditionis dotibus excelluerint, affatim inde discas. Quibus nonnulla perfacile esset in praesenti addere, si id ageremus. Dignas tamen inprimis Epistolas, Vitae Praetorianae attextas, censemus lectu, ut singularia quaedam Dudithiana, et ipsam quoque fatalem horam extremam, accurate eidem fuisse praecognitam, eventuique divinationem Astronomicam respondisse, ex illis addiscas. Quae vel ideo, quod in nota e) nonnihil horum commemoratum est, tacenda non videbantur.

Pag. 26. not. a) Parum equidem, quemadmodum nomen expresserit scripseritque suum Sonerus, anxie disquirere refert. Postquam vero aliud agendo in Consanguineos, an Fratres, Indici Studiosorum

Academ. alicujus A. 1608. d. 30 Augusti inscriptos, Marcum Andream Sonerum, et Joh. Georg. Sonerum incidere datum est, nihilque geminati N. observatum, tanto jam magis in simplici illa scriptione, Epistola insuper comprobata, quae inter Supplementa primo statim loco comparet, et ex ipsiusmet Ernesti manu descripta habetur, acquiescendum esse censemus. Supersedere omnino equidem hisce perexigui momenti disquisitionibus potuisset Auctor, si per aliorum mutationes temere susceptas licuisset. Quibus tamen, cum aliquid lucis accendere conati jam simus, Sonneri contra nomen pari modo, ut alii quidam, exscripsisse etiam S. R. D. Weismannum in Memorab. P. II. f. 803. uno verbo observamus.

Pag. 27. not. a) Quod ad haec addamus nihil succurrit, praeterquam hallucinatio levior in Lexico Erud. Lips. commissa, et ex homonymia, ut fieri solet, orta; ea nimirum, qua Itinerarium hoc elegantissimum Perillustris Füreri Senioris atque Patris, filio de reliquo non minus, quam Pater erat, illustribus dotibus meritisque conspicuo, male tribuitur. Quemadmodum etiam (hi enim testes l. c. allegantur,) Patris tantum Vitam breviter attigit Königius, atque Itinerarii recte ab eo conscripti meminit, filii autem fata plenius Freherus enarravit, nullamque hic scripti istius praestantissimi mentionem fecit. Quos igitur quando, tanquam de uno eodemque agentes, citari animadvertimus, ad distinctam potius de diversis notitiam inde hauriendam eos consuli posse ac debere, Lectorem commonefacere voluimus.

Pag. ead. not. e) Ipse Sonerus, antequam discessit Altorphio, A. 1597., Theses de Febribus A. 1596. Praes. Scherbio d. 7. Junii elaboratas a se, et Norib. typis Pauli Kauffmanni impressas, disputandas proposuit, et A. 1597. d. 3. Martii, paullo ante abitum, eodem praeside iterum de Sanguinis missione in genere Dissert., in cujus titulo Authorem et Respondentem se vocavit, idque in Dedicat. ad Illustrem Dn. Christophorum Fürerum ab Hammendorff, paullo ante laudatum, denuo repetiit, exercitii atque speciminis Academici loco publicavit. Quae, nisi in Vitis Medicorum Altorph., elegantissime conscriptis, omissa essent opuscula, facile et heic praeteriri potuissent, addita vero caeteris non ingrata erunt.

Pag. 37. not. b) Plus satis de Theodoro Simone seu Simonis potius dictum est h. l.; addendum tamen, eundem vagae fidei hominem, tametsi perdoctum atque inprimis [gap: Greek word(s)] , Gedani, quod ex Dedicat. Georgii Fhelavii V. D. M. Dantiscani, Christ. Angeli Statui et

Ritibus Eccles. Graecae A. 1655. praemissa, nobis innotuit, aliquandiu vixisse, praeceptoremque ipsius Fhelavii domesticum A. circiter 1638. seq. fuisse. Vnde porro, eum sub id tempus, quo Crusius et Ruarus in propaganda haeresi sua potissimum ibidem desudabant, in devia tandem ab iisdem abreptum esse, non vana conjectura suspicari possis.

Pag. 57. not. c) Idem, quod Creenius de Sonero quasi insonte sensit, quemque immunem a Socinismi labe fuisse l. c. existimavit, Venerandus quoque, dum viveret, [gap: Greek word(s)] , Jo. Fabritius, approbavit, mitius judicium, quando P. V. Histor. Bibl. suae fol. 512. Fama, scripsit, equidem tulit Socinianis eum (Sonerum) sententiis addictum fuisse, iisque doctiores imbuisse studiosos, quorum aliqui Witteberga vocati et tam diu Noribergae custoditi sunt, donec recantarent; sed D. Jac. Schopper, qui Viri Collega fuit, et moribundo solatiis praeivit, testatur, eum verbum Dei prae cunctis scriptis amasse et aestimasse, atque in hac confessione Christum esse verum Deum et hominem, ac se totum Christum, tanquam Deum et hominem, secundum utramque naturam, in una persona, adorare; eos vero ex animo detestari, qui majestatem filii Dei quoquo modo imminuerent, cui colendo et adorando nulla sutis devotio mortalium esse possit. Quanti vero roboris adductae pro excusando Philosopho illo atque Medico perdocto sint rationes, ex observationibus ab Auctore heic subjectis facile, ut putamus, intelligi poterit, ut repetitione opus haud sit. Hoc tamen demireris, sagacissimo Dno. Abbati argumentum pro Soneri innocentia visum esse validum, verbi Dei insignem amorem; quem ad unum omnes Sociniani nunquam prae se tulerunt: etsi subinde explicationes ejus ad incudem rationis revocare consueverint, aliaque effugia quaesiverint, quibus vim verbi Divini, summa quoque mysteria tradentis, obtentu cultus Dei rationalis eludere laborarint. Accedit ad haec imperfecta, de quibusdam Witteberga tantum retractis narratio, in Cap. III. emendata et expleta. Vnde ex rumoribus quoque haec hausta atque consignata esse, ut ferebatur, litteris elucet. Quae necesse fuerat in praesenti notare, ne tanti Viri patria Noribergensis immo Altorphini relatio haec universa, mitiusque de Sonero judicium, fraudi cuiquam esse posset.

Pag. 60. not. a) Extat percelebris illa Quistorpii Epistola non solum in Remonstr. Epist. ad N. N. data, sed alibi quoque saepenumero typis recusa legitur, eademque ab eruditissimo Grotii Manium etiam vindice nuper admodum A. 1727. a fol. 481. seqq. usque ad f. 502. et porro solidis argumentis communita est adversus calumniatorum

multiplices insultus. Heic nihil caeteris addendum est observationibus, quam ad se ipsum a Quistorpio isthaec de Grotio perscripta esse, Calovium l. c. sed edit. Bibl. illustr. majoris in fol. pag. 195. seq. et Praefationis Grotianae Exam. §. IX. videri affirmare: Quod laudato ante Manium Grotii vindici idem quoque sentiendi occasionem dedit. At postquam verba Epistolae istius cum illis, quae Calovius ex alia ad se exarata l. c. exhibet, collata sunt diligentius, alias fuisse a Quistorpio eadem de re ad Calovium datas litteras, et de argumento eodem a prioribus diversas deprehensum est. Quis autem ille fuerit N. N. in notis ad Ruari Epist. Cent. I. n. 66. fol. ed. prioris 292., si nosse cupias, reperitur explanatius definitum: quanquam etiam sint, qui Eliam Taddelium substitui velint.

Ad pag. eandem lin. ult.) Male pro Franc. h. e. Francisci nomine Frid. seu Friderici praenomen, quod nunquam Franc. Davidis fuit, excusum legitur, ac proinde corrigendum, h. l. incertum cujus oscitantia, at Typothetae haud dubie, admissum grande est mendum. Ad rem ipsam quod attinet, quam credulus fuerit, quando hac sibi confessione ambigua imponi passus est Schopperus, ex simulato consensu haud absimili, Crellianae vafritiei teste, inferius §. XXIII. narrato L. B. addiscere poterit: quam cum hac catastrophe contendere operae pretium erit. Aliter de Sonero, Frid. Vlr. Calixtus in Orat. de Vberrimo sectarum proventu etc. A. 1695. Helmstadii habita editaque sensit; quippe in qua initio Crypto-Socinianum et apertum tandem perduellem (perinde ut nuper admodum S. R. Weismannus in Memorabil. Hist. Eccl. multorum eo tempore ingeniorum depravatorem,) eum appellare non veritus est, Vir de reliquo supra modum, ut aliis videbatur, moderatus, et rerum etiam non procul a juventute sua gestarum haud ignarus.

Fol. 63. not. f) lin. 11. sqq. Postrema fuit Matthiae Bergii, quod obiter notandum, Professio Philosophiae Moralis. Etenim latinas etiam Graecasque litteras antehac et ab initio AltorphI, tametsi non diu, docuit. Quod ex subscriptione Strenae Altorphinae Acad. A 1584. 4to typis Gerlachianis impressae, ac ipso Bergio addita patet. Ejus de cetero vitae pleniorem enarrationem, quam quae in Vitis Philosoph. Altorph. et apud Rethmejerum extat, in Recens. Nov-Antiq. continuatis A. 1728. Part. III. fol. 337 sqquereperiri, occasione heic data, monere, harum rerum curiosis non ingratum erit.

Fol. 73. not. c) De Neuseri defectione ad Turcas dubitandum non est. At sponte eum Turcicae religioni nomen dedisse h. e. ultro ad

illos transiisse, Sociniani praesertim dogmatis occasione, id ut faceret, instigante, multis verisimile haud videtur, idque Ruarum et b. Fabritium l. c. innuere forte opinari licet. Ceterum ut in Turcarum potestatem venerit, omnium procul dubio rectissime docuit Stephan. Gerlachius, qui eodem tempore, quo isthaec contigerunt, saepius Constantinopoli cum Neusero ipso collocutus, in Epist. ad Mart. Crusium A. 1575. illic scripta, et b. Chytraei orat. de Statu Eccles. Graec. attexta, ubi de Typographeis in oriente disseruit, tandem: Habent, inquit, Judaei praelum (Constantinopoli puta,) sed utplurimum cessans. Habuerunt quoque in Themeswar Ungariae novi Ariani Typographiam: cujus gratia cum Adam Neuserus eo Claudiopoli profectus esset, a Bassa Temeswariensi tanquam explorator captus, Constantinopolin missus est. Quae si ita sint, omnis jam de Apostasia Neuseri scena detecta, et, quam ob rem, vitae nimirum conservandae gratia, Christiana sacra ejuraverit, facilius effici poterit, ita ut argumento ad invidiam movendam excogitato fortassis opus non sit. Non tamen ad haec illustranda b. Heineccii Append. ad Descript. Eccl. Graecae f. 27. sq. cum his comparare poenitebit.

Fol. 92. not. f) De Polaero illo conjecturam Auctor in Notis ad Epist. Ruari Cent. II. n. 2 f. 7. marg. proposuit, quam conferre, si volupe est, licet.

Fol. 114. not. b) De Crusio forte (neque enim id satis certum est,) Argentorati in partes pejores abrepto comparari poterit Cap. IV. §. XIII. fol. 800. not. e) A Crusio autem si discedas, nemo cognitus est praeter Cl. Polyhistorem Matth. Berneggerum, cum quo vel amicitiam illic coeptam continuata litterarum consuetudine absens deinceps aluerit idem Ruarus; etsi omni ea res suspicione concordiae in erroribus huic familiaribus caruerit. Ut Epistolae vero ejusdem ad hunc datae complures furto sint a Biblioclepte quodam initialibus literis l. c. subindicato subtractae conquerentem, ipsum Berneggerum in Celeberr. Heumanni Poecil. Tom. II. L. II. fol. 206. videre et audire non poenitebit. Vbi tamen vel unius conservatae fragmentum A. circiter 1618. Lugd. Bat. scriptae, dignum erit quod perlegatur.

Fol. 119. l. 13.) Verba Germanica latinis interposita aliis typis rectius fuissent exscripta. Utut sit, non tamen fuisse AltorphI, qui de Ruaro mala mente et ad haeresin suggestionibus illic commilitonibus datis suspicaretur, hinc liquidum est: quorsum etiam verba haec spectant. Multo vero magis ex Academia hac, ut alibi assertum est identidem, ex integro hoc testimonio perhonorifico patet.

scripta sunt, nemo temere in dubium vocabit. Enim vero neque Auctoris etiam praeclare de Manibus Grotii vindicandis soliciti meritique sententiam facile aliquis improbaverit, qua l. c. fol. 523. de Epistolis Ruari universe disserens: Multae quoque sunt, inquit, illic ad Grotium Epistolae, multae ad alios Theologos, quas illi forte abesse inde malint.

Fol. 130. §. 37. tot.) Si quis forte hanc Ostorodi vehementiori, ut solebat, animi impetu scriptam ad suos cohortationem Ecclesiaeque inprimis Evangelicae criminationes existimet prorsus omitti debuisse, huic, non satis caussae fuisse, cur mutilaretur historia, quod scriptiunculae istius horrere alii queant argumentum, responderi potest; si praesertim animo tecum expendas, omnem in ceterorum Socinianorum operibus elencticis haud dissimilia paginam facere. Ipsius certe Fausti Socini de neglecta hinc inde disciplina Ecclesiastica querelae in Libello notissimo, eoque jam A. 1599. concinnato, et Polonice primum, atque Latine etiam posthac, alio tamen titulo, apud Belgas, edito, cujus argumentum est: Quod Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae homines omnino deberent se illorum coetui, qui falso dicuntur Ariani etc. adjungere, huc tandem tendit. Integra profecto ejusdem Appendix defectum Ecclesiasticae disciplinae caussam esse primariam, cur Evangelicorum coetus minueretur, Arianorumvero (quos vocent) cresceret, vel in ipsa inscriptione jactari, ac fuse et vehementer tractari etiam, istic videas. Ceterum neque auctorem hujus historiae, quae obelo digna erant, pleraque, quantum per angustiam spatiilicuit, notare piguisse, observabis. Quod superest, sibi quoque procul dubio Ciceronis illud ingenuum L. Il. de Oratore f. m. 127. effatum dictum laudabiliter putavit: Prima historiae Lex sit, ne quid falsi dicere audeas; deinde, ne quid veri non audeas. Quantum de cetero ex hoc documento momenti pendeat, in praesenti argumento et initiis Crypto-Socinianarum machinationum, Altorphium cum Sonero transductarum, describendis, nemine monente omnes intelligent. Ubi vero modum aliquando excessit Ostorodus, ita, ut a contumeliis etiam verborum non abstineret, ea viros bonos, qui ingenium hujus hominis praefervidum cognitum habent, non morabuntur.

Fol. 142. not. d) Specimen harum ad Doldium literarum, quarum plures se possidere Illustri dignitate non una Spectabilis Bajerus [reading uncertain: print faded] , in Vita Soneri inter Medicorum Altorph. Vitas delineata ad calcem denique testari animadvertimus, omnium luculentissimum inter Supplementa primo statim loco exhibitum est.

Fol. 147. not. d) Non dubitamus, quin eo quoque ipsi Sociniani, Patrum Ecclesiae primitivae ceteroquin auctoritatem non magnifacientes,

nisi ubi in rem suam eos facere arbitrentur, provocaverint; alii vero Tertulliani verbis notissimis, quae et Grotius Libello p. p. citato substravit, abusi sint. Quemadmodum autem confoederata illa primae aetatis disciplina ad solius Ecclesiae a Principibus sub id tempus desertae et indignis insuper modis vexatae regimen externum, neutiquam vero ad ministerii Ecclesiastici officium, a quibuscunque et quandocunque placeret, obeundum promiscue, ut Socini asseclae fingunt, spectabat, hinc rectius etiam deinde et maturrime sine mora, quam primum rationes rerum externae mutatae fuerant, dispositum: ita Tertullianeum illud obscurum, ex more Viri argutiis saepe abstrusis plus justo dediti effatum ad abusionem potius discriminis inter Doctores atque Auditores, ac sensim invalescentem tunc temporis graduum dignitatis Clericorum insolentiam collineare, nuper admodum S. R. Moshemius perquam solide, in diss. de distinct. inter Clericos et Laicos A. 1725. proposita, videtur ostendisse. Imo tantum abest, ut Socinianorum, qui ordinem in hisce et ipsi agnoscunt necessarium, haec caussam juvent, vel etiam petulantium juvenum horum opitulata sint, ut ab ipsomet Tertulliano jam limitibus extremae necessitatis legantur l. c. circumscripta.

Ad Cap. II.

Pag. 153. lin. 16.) Satius fuisset, haec si a Cl. Mollero ceteris, aliunde acceptis, addita non essent, quae sola eum fama, sed saepenumero mendax, docuit. Non errabit tamen, quisquis Doctores Athenaei hujus Socinismum docentes, atque a Sonero edoctos, et hos quidem non jam tunc, sed multo post in Doctorum numerum receptos, sed ab omni haeresi jam dudum liberatos, heic commixtos dixerit. Ita sane mollissime haec interpretari aequum est, et in ipso quoque §. IV. idem subinnui ab Autore, si recte judicamus, videtur.

Fol. 164. §. IV. init.) Digna sunt haec super nominum crypticorum usu monita, quae contendantur cum elegantissima C. S. Liebii Diatrib. de Pseudonymia Calvini A. 1723. Amstelod. 8va forma impressa, in qua de nominibus potissimum sive tributis Jo. Calvino ab aliis, sive ab ipsomet ultro adscitis v. 9. Deparcan, de Happeville, d' Espeville, Alcuini, Calidoeni, Passelii et similium, cum indagatione caussarum denique, justarum an injustarum, modeste disquiritur, ac denique adjectis variis, ex Serenissimi Principis Saxo-Gothani Biblioth. Epistolis, quae dicta erant, illustrantur. Quae dum commemorantur ab ingenuitate Eccl. Evangelicae sibi vix temperabit laudanda Lector attentus, vel eo nomine quod, si a scriptis Pseudonymis forte discedas, non ita multis, et ludicris quibusdam

sub initium a Philippo privatim usurpatis datisque cognomentis, vix unquam legas, in terras quascunque, larva hujusmodi assumta, irrepere, aut clam aliquid alicubi moliri, pro veritate etiam docenda, sub adhibito hujusmodi subsidio voluisse, sed optimae solius caussae fiducia fretos, candide rem omnem egisse, eo scilicet modo, ut a Spiritu Sancto multoties praeceptum et Ecclesiae divinioris usu jam olim comprobatum est.

Fol. 167. lin. 1. sq.) Consilium hoc non male constitutum animo, Typothetarum oscitantia valde videtur aut interversum omnino aut quodammodo certe conturbatum esse. His enim majoribus characteribus litterarum non solum Pompeji insontis profecto et ab hac labe prorsus immunis, sed etiam aliorum innocentissimorum Virorum Wolffgang. Franzii, Alb. Graueri, Sibr. Lubberti, Lud. Lucii, Jac. Martini, Mart. Smiglecii, et si quae alia etiam urbium nomina occurrunt expressa, secus atque h. l. definitum erat. Indicta ergo haec velle Auctorem facile conjicimus, atque hac de caussa, ne cui fraudi sint, L. B. dedita opera monemus.

Fol. 182. fin.) Plura quidem alia de Bertio commemorari potuissent, ipseque mortis annus, quem attigit sexagesimum quartum, quo nondum omnino expleto A. 1629. vivere desiit Parisiis: ubi post apostasiam turpiter commissam constanter perseveravit. Silentio autem videntur isthaec praeterita, partim quod ad scopum praefixum per se non facerent, partim etiam ea propter, quia spes erat, alibi de similibus nonnullis ad Epist. Ruari disseri posse: quas idcirco L. B. consulat. Integram de reliquo vitam compendiose descriptam dedit tritissimus Freherus. Ad Pontificios ideo, quod officio Lugdunensi abdicatus fuerat, defecisse, prout alicubi dictum est, vix concedi, aut commode explicari poterit; nisi forte occasionem hinc penuriae natam esse, et caussam veluti remotam a genuina et proxima, qua utique factum est, ut rebus suis desperabundus quodammodo in his terris consuleret, distinguendam observes.

Pag. 197. lin. 20. sqq.) Multa hic suppeterent, quibus Samuelis Crellii, Viri doctissimi sane, aut certe ingeniosissimi, fata illustrari possent. Sed cum brevitati studendum sit, paucissimis Nepotem hunc Jo. Crellii, Joh vero Preussii generum, e Borussia Berolinum venisse, atque hinc in Belgium, ex Belgio vero in Angliam, iterumque mox in Germaniam, mox ad Anglos Batavosque migrasse, scriptisque Libris variis inclaruisse, et forte vitam etiam hoc adminiculo sustentasse, atque etiamnum vitam h. m. illic agere, iterum iterumque heic monuisse contenti,

cetera, ut ex S. Rev. Abb. Moshemii eruditissima dissert. de Raptu Christi in coelum hoc A. 1729. Helmstadii eidem opposita petant, harum rerum cupidis svademus. In ea enim postremum Crellii hujus Libellum, qui Initium Evangelii S. Joh. Apostoli ex antiquitate Ecclesiastica restitutum, inscribitur, et A. 1726. 8vo 2. Voll. apud Anglos prodiit, examinandum sibi sumsit atque terse non minus quam solide confutavit. Tanto dignius est schiediasma hoc Academicum lectione attenta, quanto luculentius ipso hoc Opusculo recentiori istic examinato, multam eruditionem Crellii, sed perverse applicatam, olente, L. M. h. e. Lucae Mellierii nomen [gap: Greek word(s)] ejusdem scriptorem adhuc retinere, sed Artemonium h. e. Artemonis, Christi divinitatem jam Sec. II. exeunte cum Theodoto Byzantino inficiati, se sectatorem haud dubitasse profiteri, constat. Quae quidem sufficere pro instituti praesentis rationibus possunt. Quam vis enim eodem cognomento praefixo Georgii quoque Bulli defensionem fidei Nicaenae opposita Fide primorum Christianorum etc. et London. 1697. 8vo impressa eundem Evangelii veritatem, ut oppugnaret, jam ante laborasse amplius moneri posset; nolumus tamen in his diutius morari. Quibus de reliquo patronis, in Anglia potissimum atque Belgio, Comite videlicet Schaftsburio et Bibliopola Reinierio Leers, huc usque usus sit, ibidem legatur expositum.

Pag. 202. not. e) lin. 3. sqq.) Verba Socini de Francisci Davidis lugubri morte haec sunt: Addit Wujekus narrationem de Franc. Davidis ejusque ad perpetuum carcerem damnationis; et addit, illum paullo post in mentis furorem incidisse --- - Atqui certum est, carceri illum in ipso initio mensis Junii inclusum fuisse, et vixisse, nisi vehementer fallor usque ad mensem Novembrem, quo extinctus est. Quod profecto cum spatium quinque integrorum mensium contineat, ostendit, istos haud satis recte tempus istud indicasse. Quemadmodum manifeste in eo sunt decepti, quod haec A. 1580. accidisse scribunt, cum certissimum sit, ea facta fuisse uno anno ante, hoc est, anno 1579. eo anni tempore, quod paulo ante dixi. De phrenesi ista, in quam inciderit, aliquid sane auditum est: sed non quod biduo tantum ante mortem, verum plurimis diebus. Sciendum autem est, illum, antequam in custodiam est datus, morbo illo Transylvanico, quem colicam vulgo vocant, quo alias laboraverat, et manibus debilitatus fuerat, denuo laborare coepisse, eoque ante mortem nunquani liberatum esse: et propterea verisimillimum esse, eum non alio, quam morbo isto interiisse. Addi hisce de Blandrata quaedam possent, cujus tanquam Archiatri ea tempestate multae in aula auctoritatis patrocinio et Franc. Davidis et Faustus quoque Socinus apud Joh. Sigism. Transylvaniae Principem usi sunt; sed satius erit, ea l. c. legere,

quam huc transscribere. Hoc tamen paucis annotare haud inutile erit, in nuper admodum typis subjecta Eccles. Hungar. Reform. Historia quaedam extare, ex quibus levis eum fuisse et desultorii ingenii hominem pateat; quippe qui, ubi, postquam multa intricaverat, in respondendo deinde aqua haereret, hoc uno effugio, se non esse Theologum, sed Medicum, onus probandi, aut defendendi male ante implexa, non tam declinare, quam abjicere consveverit. Quam in rem, si L. B. l. c. L. II. fol. 170. instar omnium, consulere non gravabitur, inter alia quoque raucedinis etiam obtentu interdum elabi maluisse, quam veritati manus dare, observabit.

Pag. 221. §. XIX. l. 3. et l. 5. sq.) Non obstante hoc consilio haec per Typothetae errorem majoribus literis excusa comparere, quae minoribus secundum §. V. et L. debuissent imprimi, denuo monetur, idque rem ipsam quoque satis demonstrare liquet.

Pag. 236. not. b) Latissimus heic apertus esset campus pro Grotio quaedam jam ante breviter dictis addendi. Quia vero non ita pridem, quae sparsim alii de tanto Viro, vere, si eruditionem spectes, incomparabili, collegerant, in Manibus Grotii vindicatis Delphis Batav. (seu Germanorum potius) A. 1727 plene et copiosissime orbi erudito propofuit Scriptor, quisquis est, non vulgariter doctus, hujus potius L. B. uti apologia, quam laciniis qualibusque heic ei attextis poterit. Etsi valde mirabuntur Lectores ejus tam egregii operis, qui factum sit, ut scripti prae caeteris omnem bilem in Grotium effundentis, et Illustrissimo Com. Axelio Oxenstirnio dedicati, quod supra jam Jo Seyffertum quendam Theol. Candid. contra eum, vivum adhuc, edidisse, in nota hac dictum est, nusquam, quantum quidem observatum est, meminerit, inscripti neque examine aliquo dignum judicarit. Quod tamen cum hoc ipso A. 1729. incertum quo consilio, Halae Magdeb. praelo jam tertium subjectum, et Praefat. loco Grotii religionem atque scripta quoque varia illustrante Dissertatione haud spernenda ab H. H. Engelbrechto, auctum sit, disquisitione brevi haud indignum fuisset. Sed transeant ista, et de novo cognomento potius, nova hoc loco conjectura ceteris forte aliquid lucis subministrans addatur, qua, cur Suffranius appellatus sit a Fratribus Altorphinis, quid videatur, post conatus paullo difficiliores, jam ab Auctore adhibitos exponatur. In mentem enim venit, annon, quod saepius commissum esse, jam aliquoties animadversum est, pro Suffranei voce Sophronii nomen ut substituatur, significatione ex Graeca notione, in N. T. quoque stylo haud inusitata, et moderationem animi saepius designante, petita. Nihil certe quod conveniat in Grotium,

moderata consilia sub id tempus jam svadentem, eaque de caussa mature apud suos et exteros inclarescentem, aptius excogitari potuisset; cum quo ipsius quoque nominis hujus proprii usus non infrequens olim, eodemque forte sensu nonnullis inditi concordat. De Grotii tandem in rebus Theologicis sententia, qui consuli possint nuperrime, in Selectis literar. n. VIII. fol. 306. condocefecit Cl. J. H. Seelen. Plerique Domino suo eum stetisse atque cecidisse existimant, neque longius procedendum esse omnium rectissime arbitrantur.

Pag. 247. lin. 22.) Nullum Auctori cum haec scriberet adhuc cognitum erat. Vtrum vero Czenadii hujus illud, quod Sinadium quendam istic in lucem publicam de Providentia Dei dedisse Mersennus ait, opusculum fuerit nec ne? in notis ad Epistolas Ruari disputatum esse videmus. Vbi Cent. I. f. marg. 268. conferri, si placet, poterit; ad quem locum etiam de eo obscurissimo libello, utrum extet, disquiritur. Hoc certum est, probabilius multo videri, Czenadii hujus ob scriptum aliquod mentionem inter fratres fieri consvevisse in Epistolis, quam propter aliam incognitam prorsus et leviorem caussam. Quemadmodum etiam de Libris subinde consulendis alias quoque inter eos actum esse, satis constat.

Pag. 284. not. d) Comparanda est cum hoc Ostorodianae illius in patria litis historiaeque compendio Relatio de Disp. Minist. Goslar. cum Chr. Ostorodo e Cod. MSto emendata a Celeb. Polyhistore C. A. Heumanno, atque Bibliothecae Theol. Philologicae Bremensis Clas. V. Fasc. V. f. 948. sqq. inserta: ubi non solum adversus scrupulos suspiciosorum id communitum legitur, sed variis quoque Lectionibus e MSto unico depromtis aliquot mendis expurgatum recognitumque reperies. Ex qua perutili opella, quando, qui postremum in nota hac commemoratus est, Joh. Laurentium Katzenverslin a Biberstein, non duos sed unum fuisse hominem ex MSto illo cognitum est, error idem ab Auctore b. Heineccium secuto quoque admissus deleta particula et corrigendus erit.

Pag. 285. not. e) Obiter hic notandum est, male Georgium Tradelium illum, cum quo dimicavit Ostorodus, ut Calvinismi suspectum audivisse quibusdam Augustanorum Civium, incertum qua de causa. Duriora certe, quaedam propter Fastos a P. R. commendatos, tanquam emendatiores recipiendos, eosque repudiatos a se in patria sua passus Georgius Mylius in den Augsburgischen Hândeln, contra eum pronunciavit; quippe in quorum descriptione illum einen Calviniscben Advocaten non sine stomacho appellavit. Honorificentius autem Virdungus

de eodem sensit, cujus in obitum hujus Jurisconsulti Scazontes inter Poematia, Tragoediis tribus A. 1609. 8va forma excusis H. 7. legere non poenitebit.

Pag. 315. lin. 3. et not. b) fin.) Modestius et solidius de G. Richtero, Viro sine controversia in omni doctrinae genere excellentissimo, judicium ex literis amice ad familiares datis fortassis ferre licebit, si modo eas, animi utplurimum characteres dilucidos, consulere placeat. In his vero, quando postremo anno fatali ad Christoph. Arnoldum hunc in modum candide, paullo ante mortem ac forte postrema omnium Epistola a se concinnata scripsit: D. (fortassis De) Duraeo, Viro incomparabili, cujus amicitia frui tibi contigit, gaudeo Tibique gratulor animitus, cum quo ego ante annos XVIII. in Legatione Heilbronnae, (forte add. et) primum Francofurti, ubi cum Magnae Britanniae Regis Legato erat, familiariter vixi, ad quem etiam semel iterumque amice scripsi; quem ut quam officiosissime a me salutes, etiam atque etiam Te rogatum volo Vidisti sine dubio, scripta illius divina, pietatis, pacis, prudentiae laude eximia, et studium concordiae in controversiis religionis pium et sincerum amabis; quicquid nonnulli male feriati, maleque sani (qualis est vitilitigator ille sine nucleo,) sinistri de illo judicent: Quos patientia vincere optimum vincendi genus est etc. aperte satis demonstratum dedit, Duraei institutum [gap: Greek word(s)] sibi magis quam aliis, et plus quidem justo probari. Qua forte in re, cum ea tempestate haud paucos habuerit [gap: Greek word(s)] alios, impune Viro huic etiam optimo meritissimoque de inclyta Republica Noribergensi sperare licuisse, quod alii sine spe certa optaverant, licuit. Tantoque minus noxium dixeris illud fuisse votum, quo luculentius eventus omni id successu caruisse docuit.

Pag. 324. l. 15.) Grandis ergo est, a b. Andr. Caroli in Memorabil. Eccl. Sec. XVII. parachronismus, quando mortem Mart. Ruari, quem in Academ. Altorphina factum esse Socinianum recte ait, A 1676. demum e vita hac emigrasse confidenter scribit, eodemque loco atque anno obitum ejus inter cetera, revera hoc anno gesta quasi rem compertam commemorat.

Pag. 335. not. b) Quoscunque demum Sociniani per Semi-Judaizantes intellexerint, sive Seidelianos crassiores, sive subtiliores Franc. Davidis asseclas, [gap: Greek word(s)] propter denegatam Optimo Servatori invocationem religiosam procul dubio etiam ita dictos; ambo tamen probe discernendi sunt a Judaizantibus quibusdam Hungaris, cum quibus, de reliquo Reformatae Ecclesiae addictis, sed Sabbathum quoque observantibus, et a lardo, suffocato atque sanguine abstinentibus ac

denique Chiliasmum tuentibus Alstedianum, certandum fuisse circa A. 1653. in Hist. Hungar. Eccl. Reform. L. II. f. 426. sqq. narratur.

Pag. 346. l. 5.) Quia patria Mart. Smiglecii, ut ex Epistolis Ruari patet, et cognomen quoque Jesuitae hujus aliquo modo prodit, dubia est, neque tamen in hac circumstantia extricanda, diu laborare jam convenit, has ipsas Epist. P. II. f. marg. 96. ut consulat L. B. svadere, ipsam autem hanc liticulam aliis, nisi per distinctionem forte, inter nativitatem et educationem, diversis in locis factas, definienda sit, tanquam sagacioribus, modo operae pretium esse putent, commendare decet.

Pag. 352. lin. 1.) Si quo inter alia plura additamento opus fuit, heic loci profecto necesse est L. B. commonefacere, male rationes subductas esse, quando in Germania jam Sommerum haereseos Photinianae imbibisse virus heic videas, conjiciendo tamen magis, quam asseverando, dictum. Vtpote ex qua prorsus ab ea immunem in Pannoniam eum abiisse, si Vitam Jac. Despotae, Moldaviae Reguli, ab hoc ipso Jo. Sommero descriptam, et cum Petri Albini Commentatiuncula de Wallachia Wittebergae A. 1587. 4ta forma evulgatam consulas, rectius intelliges. In hoc namque Libello, perexiguae molis sed valde raro, explanate narratur, Sommerum hunc tanquam Studiosum bonarum artium, et quidem militiam, ut sectaretur, cum Jacobo illo, Despota deinceps, sed Jac. Heraclide antehac nuncupato, postquam is, finita expeditione Carol. V. in Belgio A. 1555. postrema, et missione hinc ipsi aliisque commilitonibus data, Wittebergae studiorum excolendorum caussa aliquandiu vixerat, ultro in Hungariam demigrasse ibidemque Jacobi istius, miro interim fato ad Principis Moldaviae dignitatem evecti, patrocinio scholasticum officium impetrasse, atque eo tandem A. 1563. trucidato fugitivum Bistritium Transylvaniae concessisse, ubi demum, ut Albinus l. c. docet, vocibus blandis captus et tenuis victus amore lucri in Photiniani erroris societatem, quem tamen et ipse pluribus aliis postea admixtis interpolavit, abreptus sit. Quae si ita comparata sint, (de quibus dubitandi nulla satis praegnans caussa praesto est,) non erit, cur de Praeceptore in haeresi, diu postquam inde discessit et alibi quam in patria hausta atque approbata solicitus sis, multo vero magis, cur defectionem Viri hujus eruditi, et in Graeca lingua carminibusque pangendis inprimis exercitati doleas, hinc ratio non una apparebit. Cujus ipsius dum mentio heic facienda est facultatis poeticae insignis, qua idem Sommerus excelluerit, tribus simul verbis, non a Cl. Czwittingero tantum, cui tamen jam aliquid hujus rei suboluit, sed etiam a diligentissimo Lex. Erud. Auctore

Pag. ead. ad fin. not. a) Plura de Campano isthoc haberemus, quae annotatione digna essent, nisi angustia Analectorum horum aliaeque causae id prohiberent, neque Vitam hujus vagabundi hominis, et oppido, quod animi vitium Scripta sane luculenter produnt, superciliosi, propediem ad carceres usque seramque diu post Seculum XVI. medium in carcere mortem continuatam a Viro quodam in relitteraria expeditissimo descriptum iri, spes facta esset. Hanc ergo dum avide expectamus inter opuscula ejusdem, quorum alterius Latina lingua concinnati, et a Germanico distincti Lutherus in Colloquiis ad mensam habitis, (ubi ejus quoque argumentum in Rebenstockiana lat. edit. f. P. II. p. 31. sqq. recensetur,) atque Philippus in Epistolis hinc inde meminerunt, titulumque illi: Contra totum post Apostolos mundum, tribuerunt, hoc loco Germanicum duntaxat, quod: Göttlicher und heiliger Schrifft vor vielen Jahren - verdunckelt, - Restitution und Besserung A. 1532. inscribitur, editumque est in 12. a Nic. Franc. von Stetten, commemorare placet. Ex eo vero, quando non Serveti sententiam intricatissimam illum probasse, sed Filii Dei ex substantia Patris ortum, atque inter utramque unitatem talem, qualis inter uxorem et maritum sit, sic tamen ut inferior dignitate sit patre, cum Spir. S. Virtus tantum Dei sit, statuisse, liquido patet; singularem ejus fuisse opinionem, ceterisque portentosiorem, palam est. Quando vero de Baptismo etiam (ut omittamus monstra alia,) observare licuit, eadem hominem hunc docuisse, quae non ita pridem non nemo nostratium propugnavit, credendo videlicet verba [gap: Greek word(s)] Matth. XXVIII. 19. de imbuendis, qui sacro hoc lavacro tingantur, diviniori mente atque indole divina accipi oportere, S. Coenae denique mysteria non aliter interpretari, quam de mere Symbolica repraesentatione similique commemoratione etc. haeresin ejus per universum Theologiae corpus se diffudisse, manifestum est. Ad supercilium autem Campani hujus quod attinet, non aliunde luculentius id cognosci potest, quam ex Appendice paullo ante memorati Germanici opusculi, cui titulum vom Sizer-Recht fecit; quippe in quo, ut alias quoque creberrime, non solum verborum contumeliis in supra memoratos Doctores Acad. Witteb. praecipuos acerbe in vehitur, sed rejecta etiam omni scriptione, non nisi ea methodo, qua in consessu Ecclesiae solenni, cujusmodi 1. Cor. XIV. describatur, coram ut audiatur, quo sententiam suam dicere, et objecta sibi discutere possit, ita importune petit, ut parum absit, quin vi injecta extorquere

ab adversariis illud ausit. Haec de Campane vix potuerunt praeteriri silentio, cujus fata reliqua heic attingere animus non est.

Pag. 353. not. b) Quemadmodum sub adscititio nomine Glirii vix dubium amplius superest, latitare Vehium ob caussam in Palatinatu ad Rhenum pessimam olim actam et post fugam quoque adhuc periculosam voluisse: ita de Jacobo Palaeologo aqua etiamnum haeret, donec ex Dominicano ordine transitus ejus fugaque ex Italia in Germaniam, ut vulgo traditur, certioribus documentis probetur. Fraudibus de reliquo similibus tunc operam datam esse, fictasque origines variorum ex orientalibus familiis illustribus sub id tempus perfrequentes fuisse, uti supra exemplo Jac. Heraclidis ostensum, ita a doctissimo Rocolio (Gallo) integro Libro de Insignibus Impostoribus exemplis pluribus demonstratum est. Altum de Jac. Sutero cum Vehio in exilium ejecto, ejusdemque perpetuo alias comite, et inter caeteros fugitivos latitante, eoque haud indocto, silentium, hanc conjecturam Auctori suppeditare potuisse, nemo certe facile neget, commentaque hujusmodi nominum, vel Sommerum excogitasse, porro suspicanti nemo vitio vertat. Quibus omnibus, quando temporum etiam aequalitas, prout a Sandio quoque conjunctos hinc in Biblioth omnes reperies. suffragantur, quid mirum, si animus divinantium in his confirmetur? Quid de ejus tandem ad Pontificios defectione et vitae exitu judicaverit Socinus in Resp. ad Wujeckum Tom. I. Opp. fol. 338. a) ab initio videre, si volupe est, licet. Quem, de reliquo et ipsum ex gente Palaeologorum ortum fuisse, sive credidisse, sive id simulasse, ex Praefat. ad Disput. cum eo habitam patet.

Pag. 359. not. b) Copiosius haud ita pridem de statu recentiori Sociniani coetus in Transylvania et Siculia adhuc superstitis, disseruit S. Rev. D. Cyprianus in Continuat. Compend. Hist. Eccles. Gothani L. III. cap. VI. f. 224. atque ex Hist. diplomatica Hungariae A. 1691. iterumque A. 1702. pactis solemnibus publicos eorum conventus, qui nunc tamen dicuntur arctioribus limitibus adstricti, confirmatos testatur. Vnde, si quae in ipsa nota ex Cl. Schmeizelio observata jam sunt, addas, non nisi in his terris exercitio cultus sui libero, neutiquam vero publico amplius, Anti-Trinitarios nostra hac aetate frui, elucet.

Pag. 368. l. 19. seq.) Quando litterarum majorum adhibit arum h. l. fit mentio, idem quod ad fol. 167. supra jam datum fuit monitum, denuo heic procul dubio repetendum est.

Pag. 373. not. c) Quod, cum haec scriberet, latebat Auctorem, compertum est deinceps, quando non rediisse M. Conr. Huswedelium

in patriam, eamque etiam non fuisse Hamburgum, sed Boizeburgum, sed heic forte natum, et Hamburgi educatum, Rostochii autem, postquam in Saxon. inferiorem reversus est, constantem in Ministerio Ecclesiastico functionem circa A. 1618. et 1619. adeptum esse, ex b. Zach. Grapii Rostochio Evangelico innotuit. Quippe in quo fol. 210. primum quidem in aede ad Spiritum S. extra urbis moenia Evangelium docuisse, templo autem isthoc belli sub id tempus ingruentibus turbis destructo in aedem S. Johannis intra civitatem sitam translatum esse narrat. Eaque tempestate porro utrumque templum S. Georgii et Johannis conjunctim verbi divini praedicationi ab iisdem, ut videtur, Ministris istic obeundae destinatum esse, diserte legitur. Qua dum inde breviter excerpta damus, simul, quando denatus sit, cur nusquam, quod sciamus, meminerit laudatus, et in his cum primis alias peraccuratus Theologus iste, valde miramur; cum tamen alterius M. Joh. Huswedelii Rectoris primum scholae, atque hinc Profess. Ethices, A. 1635. vita defuncti mentionem semel iterumque fecerit. Diutius sane Conradum, hoc Johanne, superstitem fuisse, Epistolae Ruari condocent, cujus familiaritas cum Remonstrantibus nimis amice culta, quae mens ejus in religionis dissidiis fuerit, paullo laxior, aut aequior certe Socini sectatoribus, quam Altorphi quondam videri volebat, non obscure prodit. Quo cognationis gradu Hamburgensem Rectorem attigerit, nunc, posteaquam priora cognita sunt, dubium magis est, et quae not. h) dicta ea de re sunt, tutius in medio relinquuntur.

Ad Cap. III.

Pag. 383. not. b) Quoniam ex hisce, quae sub initium hujus Cap. III. et superioribus duobus, commemoratae sunt, circumstantiis, ipsisque adeo Epistolis Ruari, earumque inprimis Cent. Ilda, qualia fuerint Crypto-Socinianorum in Germania, hoc tempore propagationi haereseos operam strenue navantium, et capitum hujus coetus quoque in Polonia suppetias eminus ferentium, consilia, clarissime elucet, non potest non atro carbone, quod ajunt, b. Andr. Caroli in Memorab. Eccles. Sec. XVII. [gap: Greek word(s)] hoc ipso in loco notari. Is namque Crypto-Socinismum, hunc Germaniae subrepentem, de quo, ut fit in rebus hujusmodi, obscuriusculos tantum rumores acceperat, ad A. 1614. L. II. c. XVIII. fol. 354. haec commentatus est: Sociniani postquam Polonicas, Lituanicas, Transylvanicas, aliasque remotiores Ecclesias diu afflixerant, viresque et hospitium inibi obtinuerant, nunc in Germanicas nostras magno et aperte cum impetu immiscere se ac ingerere allaborabant, primas

in opere tenentibus in Thuringia et alibi passim Valentino Smalzio, Gothano; In Misnia, Joh. Sommero, Pirnensi, et Joh. Volkelio, Grimmensi; Christophoro Ostorodo, Goslariensi, in Saxonia inferiori etc. Quibus nisi ab orthodoxis Theologis vigili cura et calamo mature obviam itum esset, novitatis avida fluxique ingenii juventus inauditum majoribus Christianismum imbibisset; immo tota Germania grassantibus istorum hominum erroribus inundata, foedoque Neo-Photinianorum et recentium Arianorum luto contaminata fuisset. Quam in rem porro Cluverum, Hornbeckium et Kromajerum testes citat. Quemadmodum vero generatim Historici illi tantum de Socinianis agunt errores disseminantibus suos, ita prorsus verisimile est, optimum, deque Ecclesia Christi alias meritissimum hunc Theologum, haec dum scripsit, et hoc ipso quidem anno, periculum tantum Ecclesiam subiisse conquestus est, quae fando forte tentata esse a quibusdam Photinianorum asseclis ex Acad. Altorphina, et quidem Smalzio potissimum, per litteras, consultore emissis, audiverat, in ipsos Socinismi primipilos ante nominatos quasi per Germaniam ipsimet, [gap: Greek word(s)] oberrarint, transtulisse, idque ut faceret, maxime omnium occasione ex patria eorum arrepta, quam Germaniam habuerant, et ex qua dudum jam superiori Seculo effugerant, deceptum esse. Quippe in quam illi, ex eo tempore, quo in Poloniam abierant, vel nunquam, vel vix unus alterque dudum alio consilio, si Ostorodum excipias, clam olim rediere. Vt taceam, hac aetate annoque h. l. definito praesentem in Misnia se ingessisse rebus Socinianis promovendis Sommerum, male affirmari, qui Seculo jam XVI. adulto quidem, sed tamen nondum finito, ex vivis in Transylvania excesserat. Quo fato etiam suo Ostorodus jam ante hunc annum 1614. post turbas quondam, ut supra docuimus, in patria datas, defunctus erat. Equidem parum haec, falsa licet, curanda essent, et silentio praeteriri hinc potuissent; Si vero animo tecum reputes, Lectori narrationem hanc mirum in modum a rebus vere gestis discrepare, atque Socinianis adscribere Polonis, quae per alios Germanos proh dolor! acta sunt, ne cui erroris occasio existerent, heic, ubi rectiora de discrimine illo, divina tamen providentia superato, tradenda fuerant, brevibus attingere et corrigere videbatur e re Ecclesiae praesentisque instituti esse.

Fol. 387. not. b) Corrigendus est in hac observatione ordo verborum. Neque enim Swinfurto in Comitatum Wolffsteinensem evocatus est Kauffmannus, sed hinc potius (quo, abdicatus Brunswigensi Coadjutoris functione et Noribergae deinceps brevi tempore moratus,

venerat,) Swinfurtum Schrödero A. 1611. suffectus, A. 1616. ibidem fatis concessit.

Pag. 406. lin. 10.) Mutatum est consilium, quod Supplementa docent, ubi ea integra exhibetur, ideo, quod satis existimatum est cum Refutatione totam confessionem exscriptam dare, quam speciem suppressionis propter invictum ejus et insuperabile robur praebere. Nec male ea mutatio videtur suscepta.

Pag. 413. not. a) Plurima, quibus Socini et eorum, qui cum eo faciunt, laxior illa, de dogmatibus fidei perpaucis, sententia confirmari possit, testimonia congesta, non sine exquisito delectu, exhibet Hornbeckius in Socinism. Confut. L. I c 9 fol. 196. sqq. Quibus nihil addendum est hoc loco, ubi aliud agitur, quam hypothesi huic insignem dolum subesse, eum nempe, quo, ut dissensionis inter Evangelicos et Socinianos momento extenuato, credulis tanto facilius ratiociniorum, aut sophismatum potius, ope persuaderi horribiles, de Deo Christoque Servatore errores queant, blandimentisque rationis, adversus revelationem dimicantis, dolose adhibitis, quae mira quadam probabilitate carni corruptae arrident, vel validissima pectora expugnentur. Quis enim talia vel tandem approbare vereatur, quae ad summam rei parum faciunt, praecipue si sanctitatis quadam specie ad partem alteram animus vacillans simul allici possit, aut commodi spes aliqua splendida opimioris sortis cupidos ad id faciendum invitet et laeto quasi vultu affulgeat. Quae caussa etiam fuit, quod Acontius iste, nescio quae Strategemata Satanae Lectoribus suis venditans, rigidioresque veritatis propugnatores hunc in modum, si pergant, iniquitatis ac duritiei morosae obtentu percellens, tot adstipulatores non solum inter Remonstrantes, sed similes horum alios hinc inde passim invenerit. Vt proinde mirum non sit, si nostra hac tempestate eadem methodo ipsos quoque illos, ad [gap: Greek word(s)] , nobiliores praesertim, conquirendos, utantur, quibus Romanae Ecclesiae amplificandae studium praeter ceteros commendatum est. Est namque indifferentia credendi, vel etiam credendorum, Religionis eclecticae foecunda mater et apostasiae expeditissima obstetrix: quae foetui sive in lucem edito, sive mente adhuc concepto, modo animus in alteram partem quodam modo inflexus sit, refingendo aut exornando conveniens remedium excogitare deinceps haud difficulter solet.

Pag. 424 lin. 12.) His, quae coram acta sunt Altorphl, successere postea, de quibus in Supplem. n. X. exponitur, nova cum Dümlero tentamina. Quibus omnibus peractis ille fugam corripuit.

Pag. 459. lin. ult. et not. a) Nimis audacem hanc forte dixeris conjecturam, qua Acontii nomen in dubium vocatur, ejusque nativa tanquam Tridentini hominis ingenuitas. Sed mitius procul dubio non sine caussa, tametsi a nomine obscuri hujus hominis valde profecto suspecto discedas, censebunt, quicunque Nic. Gallasii, Profess. Theol. posthaec Genev. non incelebris, verba animo expendent, quibus in Epist. ad Calvinum A. 1561. Londino perscripta, et a Cl. Liebio inter ceteras Pseudonymiae Calvini testes A. 1723. Amstelod. editas n. VIII. posita, Acontium illum describit: Scripseram ad Macarium, inquiens l. c. fol. 52. nostrum paulo ante ejus obitum, ut inquireret ex D. Marchione et senioribus Ecclesiae Italicae, quisnam esset Tridentinus quidam Acontius. Quod enim novarum opinionum fautorem se praebeat, veritus sum, ne ex eorum numero esset, qui illic Ecclesiam Italicam turbarunt (S. Trinitatis hostes, de quibus Lubienicius Hist. Eccl. Polon. L. II. c. I.) Et sane mihi non parum adfuit Dominus, quod id suspicans non protinus in coetum nostrum admittendum duxerim. Nihil rescripsit Macarius, necscivi, an ei litterae meae redditae fuissent. Verum Acontius ipse satis postea sese suo indicio prodidit. Addixit enim se palam caussae Hadriani Hamstedii, in qua, veluti patronus, subtilior et acutior ceteris videri voluit. --- Vt finem faciam, mihi videtur multa sub litterarum et methodi, quam videtur fuco, monstra alere. Non obscure enim hinc patet, non solum pro homine larva quadam fraudulenter tecto, Acontium illum recentem advenam habuisse Gallasium, sed ex societate intimiore cum Hamstedie notissimo Anabaptista, (quem neque de Christo Deo etiam recte docuisse, vel ex Bezae scriptis constat,) ejusdemque caussa tam operose acta prudenter collegisse, ex eorum numero eum fuisse, qui Italiam propter res in religione istic actitatas fugiens, cum ceteri in Turciam partim evasissent, alibi tecto nomine latebras quaesiverit. In qua sententia tanto magis confirmari, animus talia subolfaciens possit, quo rariores tunc fuere Tridentini humanioribus litteris h. t., ut Acontius iste, exculti, et nisi, quae ipse de se jactitavit obscurissimus Pacis praeco comperta, ceteroquin nemini fuere. Cui porro conjectura Lubienicii narratio suffragatur, utpote qui ex illo sodalitio Italico, ceteros, ad Turcas haud profugos, silentio tempestivo tectos, nec tamen satis in patria tutos in Helvetia, (quam Acontius primum quoque adiit,) Moravia ac tandem in Polonia refugium invenisse, explanate testatur. Vt omittam aetatem Laelii Socini, qui ex eadem officina prodierat, mentemque etiam Acontianae prorsus consentaneam, aliaque plura hujusmodi, unde originem hujus hominis veram dedita opera

fuisse obvelatam, demonstrari queat, et caussae malae hoc modo tegumentum quaerendum fuisse eluceat.

Pag. 513. not. c) Denuo h. l. mentio fit L. de Obedientia, ita ut a Catechesi Soneri distinguatur. Vnde non solum Catechesin illam, cujus idea supra data est, ab eo profectam esse liquet; sed etiam priorem ab hac distinctam atque aliud prorsus opusculum morale fuisse dispalescit. Quae caussae Auctorem sine dubio moverunt, ut in Annott. ad Epistol. Ruari, ubi suum (meum inquiens,) ipse Ruarus vocavit, pro foetu Ruariano habendum existimaverit; eo modo, quo Wissowatii de Virtutibus et Vitiis schediasma et aliae similes Socinianorum extant ad vitam recte instituendam satis speciosae Manuductiones. Quem proinde in carcere adhuc, uti ex Epistola inde scripta Cap. III. Sect. II. excusa manifestum est, nemine contradicente, Peuschelius adhuc laudavit. Nunquam autem typis esse impressum tanto minus est, cur mireris, quanto certius inter omnes constat, Ruarum, dum viveret, a lucubrationum suarum publicatione, typorum ope procuranda, pertinaciter abstinuisse.

Pag. 544. §. XXIX. tot.) Cum non prorsus exhauriat difficultates motas Responsum b. Fabritii, Avi ejus, qui nuper mortalis esse desiit Celeb. Abbatis Regiae Lutterae, aut obscurius certe sit, quam ut dubiis a Marcio olim concitatis plene satisfaciat, non inconveniens erit, his Analectis Marcii ipsius hoc eodem de argumento dilucidiorem Epistolam ad Metrophanem Critopolum, illum sub initium superioris Seculi AltorphI et Helmstadii inprimis moratum e Graecia hospitem, atque Patriarcham tandem post reditum Alexandrinum, datam eamque non multo post, quam ad saniorem mentem scriptor ejus redierat, exaratam, interponere, quae sequentem in modum de praesenti negotio disserit.

SALVTEM A SOTERE NOSTRO. Venerabilis Pater, Vir Eruditione admodum Praecellens Dn. Metrophanes, Amice singularis et plurimum dilecte, etc.

Petito tuo satisfaciens ob negotia, quibus me districtum nosti, [gap: Greek word(s)] fere pellegi tuam ad [gap: Greek word(s)] N. N de loco illo Galat. V. 5. responsionem: deque ea, meum, si qua est, judicium, liberius forte, quam rei gravitas postulat, penes te depono, fretus humanitate eximia, quae in te cum reliquo virtutum choro certare videtur. Quantum autem ex puro et sublimi tuo genere dicendi Graeco capere possum; duo sunt attendenda in responsione tua, [gap: Greek word(s)] et [gap: Greek word(s)] , ut vulgata utar hac distinctione.

[gap: Greek word(s)] explicat, cum voces [gap: Greek word(s)] , carnis et spiritus, tum phrases, [gap: Greek word(s)] , in spiritu ambulare et secundum carnem ambulare. In quibus explicandis orthodoxus mihi videris. Nostratium enim eadem plane est doctrina: vocabulum nempe SPIRITVS, quando carni opponitur ( [gap: Greek word(s)] , nude et absque ulla appendice,) significare motus et qualitates spirituales, quas sanctus Spiritus in hominibus producit: et vocabulum CARNIS significare motus et qualitates carnales, quas caro efficit; ut constat, praeter multa alia, ex Johannis cap. III. 6. cap. VI. 63. Rom. III. 6. Hinc apud Paullum phrasis haec in Spiritu ambulare, est Spiritus imperium sequi, et concupiscentias carnis non perficere: Secundum carnem ambulare est carnis cupiditates sequi, neglecto Spiritus imperio.

[gap: Greek word(s)] duo praecipue asserit. Primo hominem ob luctam, quam sentit, carnis et spiritus, non esse in duos dividendum, in regeneratum et non regeneratum, ut quidam volunt; sed dicendum, ipsum in hac vita nondum perfectum existere. Vere sane, pie et Scripturae convenienter. Nam, ut consensum nostrum exemplo declarem, ipse Apostolus Paullus Rom. VII. loquitur de se, ut homine renato, quod ostendit 1. clara litera, 2. persona prima et tempus praesens, in quo querelam per totos decem versus continuat: Ego sum carnalis, etc. 3. proprietates renatorum, quas sibi hic tribuit, velle bonum, odisse peccatum, consentire legi quod bona sit, et spirituali ejus obedientia delectari, et quidem, quod probe notandum, [gap: Greek word(s)] , secundum interiorem hominem. Quae certe non nisi renatorum propria sunt, ut constat ex Rom. VIII. 5. Ps. I. 2. Ephes. III. 16. Plane autem diversa ibidem de se dicit: videlicet se esse carnalem, Rom. VII. 14. et se non amplius esse in carne, Rom. VII. 5. VIII. 8. 9. se esse venundarum sub peccatum, Rom. VII. 10. et: se esse liberatum a peccato, Rom. VI. 8. 21. et quae sunt ejusmodi alia. Attamen ideo minime dividendus est Paullus in hominem renatum, et simul non renatum: sed attendenda sunt diversa principia, quae in. homine renato sunt, et imperfectionem satis arguunt, caro nempe et Spiritus Gal. V. 17. Horum respectu quidem unus idemque homo renatus spiritualis dicitur et carnalis: non autem renatus et simul non renatus. Spiritualis est, quoad novitatem inchoatam, sive novitatis primitias; Carnalis, quoad vetustatem residuam sive vetustatis reliquias. Vt enim maxime caro mortificetur, non tamen radicitus evellitur, aut omnis carnis sensus exuitur, ut in tota vita praeter coelestem perfectionem nihil redoleat. Hinc

illae lachrymae et querelae de hominis post lapsum imperfectione, Hierosolymitani Concilii concludentis: Quid tentatis Deum, imponere jugum super cervicem discipulorum, quod neque patres nostri, neque nos portare potuimus: sed per gratiam Domini nostri Jesu Christi credimus, nos servatum iri, quemadmodum et illi, Act. XV. 10. 11. Davidis: Errores quis intelligit? Ps. XIX. 11. Salomonis: Quis potest dicere, mundus sum a peccato? Prov. XX. 9. Johannis: Si dixerimus, nos non habere peccata, nos ipsos fallimus, 1. Epist. c. I. v. 8. Omnium quotidie precantium: Dimitte nobis debita nostra, Matth. Vl. 12. Et Paulli: Neminem posse ex lege justificari, Gal. III. 21. Rom. III. 20. Act. XIII. 38 (dicentis) Quod tamen fieret, si perfecti essemus, et legem perfecte impleremus Luc. X. 28. Lev. XVIII. 5. Ezech. II. 11.

Dicat quis: Quale ergo discrimen erit inter renatum et non renatum? Respondeo: Maximum. In renato enim est quidem caro; attamen virtute Spiritus supprimitur, ne dominetur, aut desideria perficiat; In non renato, caro dominatur. Ille igitur carnalis est ob sensum duntaxat carnis; hic ob servitium: Ille peccatum sentit; hic consentit: Ille peccat venialiter; hic mortaliter, etc.

Ex quibus liquido liquet, ob diversa principia, carnem et Spiritum, quae in homine renato sunt et luctantur, eum non esse dividendum in renatum et non renatum: sed dicendum orthodoxe, in hac vita nondum perfectum existere, ut tu, Optime mi Domine Metrophanes, elegantissime hanc rem illustras, similibus a crepusculo et hominis generatione sumptis.

Secundo causas ponis, Vir Reverende, ob quas sensus carnalis in renatis manserit residuus. Et has approbo. Sentientes enim carnis stimulos et concupiscentiae pruritum sancti student humilitati, ut infirmitatem suam agnoscere discant: precationi, ut pro remissione peccatorum quotidie suspirent: fiduciae, et ad solum DEVM confugiunt: charitati, ut proximo ignoscant, quum a labe immunem neminem sciant: Contritioni, ut in carne sua peccatum habitare fateantur: timori filiali, ut de nulla perfectione glorientur: pietati, ut carnis titillationem supprimere annitantur: spei vitae aeternae, ad quam anhelant exclamantes cum Paullo: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis hujus? Rom. VII. 24.

Tantum igitur abest, Vir Doctissime, ut hac in re a te dissentiam, ut potius Tibi gratuler veritatis jubar, pariter atque constantiam precer. Sic enim vere eris [gap: Greek word(s)] , hoc est, Lux MATRIS, patriae nempe tuae, Graeciae, CHRISTO JESV nostro Archipastori multas

oviculas adducturus. Eja Jehovah, serva age! Eja Jehovah, fave age! Psal CXVI. 15.

Salve plurimum, Vir omni laude conspicue, amice singularis, Domine honorande, et amare perge Tuum Cornelium, qui te aeternum.

En! luculentam arduae quaestionis declarationem, ex qua praeter solutionem dubiorum, ab ipso scrupulis ante vexato Juvene datam, elucet simul, quam candide, quamque ingenue et constanter Optimus Marcius perinde, ut ceteri prava olim sententia imbuti erroris pessimi sodales, pro veritate deinceps propugnarint, nec sine caussa ad officia haud proletaria adhibiti sint: utpote de quorum animi et doctrinae integritate satis superque constiterat.

Pag. 754. not. a) Aliter A. Windhorn, nuperrimus Introd. in Theol. Aethiop. scriptor perdiligens, qui f. 25. L. c. An heimlichen Socinianern, inquit, mag zwar so wenig Pohlen als Deutschland Mangel leyden: Jedoch darff die Sache nicht ohne grosse Gefahr zum Ausbruch kommen, und wiewohl dieses Gifft vor dem zu Altdorff, wie auch in der Nieder-Pfalz aus der Asche herfür schimmern wollte, wurde es doch bey Zeiten unterdruckt etc. Nam, postquam haec ita brevibus et formula quidem loquendi adhibita, rebus Altorphi gestis non admodum conveniente, (neque enim ex cineribus olim gliscere haeresis illa potuit, cujus nec vola nec vestigium istic antea unquam fuerat,) enunciaverat, conferri not. 6) Praefat. J. Fr. Mayeri ad Artic. Homolog. etc. jussit, atque in ea historiae hujus aliquid reperiri h. m. subinnuit. Quemadmodum vero ipsa Praefatiuncula, ut solebat in hujusmodi Dissertatt. brevis esse Mayerus, desiderium Lectoris minime exsatiabit, ita non dubitamus alia, quam generalia, eademque non satis defaecata in ista narrari: quod supra jam documento aliquo Cap. II. f. 3u. not. a) aliunde petito demonstratum est.

Cap. IV.

Pag. 771. lin. 17.) Id vero prudentia et inquirendi in sinceritatem aliter se sentire jam profitentium suspectorum quorumcunque postulabat, et in futurum prospiciendi Ecclesiae pia solicitudo efflagitasse videtur: de qua sub finem colloquii Cap. III. Sect. II. actum esse constat. Neque vero etiam jurisjurandi religio sacro-sancta veritatem caelestem dedecet, ita quidem, ut praeter exempla a Sp. S. in divinis litteris commemorata nec singularia ob periculum haud dissimile inter socios ejusdem fidei a Socinismo praemuniendos et clandestinos simulatores

detegendos superiori aevo desint adhibita hujusmodi remedia. Cujusmodi ab Hungaris Wittebergae studiis operam navantibus legitur sistiturque in Hist. Reform Ecclesiae Hungaricae, non ita pridem in lucem data, ubi L. II. fol. 257. seqq. inter alia domi acta haec inprimis formula jurisjurandi digna est visa, quae integra hic typis repetatur: Ego N. N. fide bona, conscientia Deo debita, sine ullo fuco vel dolo malo, in conspectu sacro sanctae Trinitatis, citra etiam omnem tergiver sationem aut praetextum, simpliciter, ut verba ipsa sonant, hisce Thesibus de Deo in Essentia uno, in personis trino, Patre, Filio et Spirita Sancto, totique doctrinae caelesti in Scriptis Propheticis et Apostolicis et tribus Symbolis comprehensae subscribo, ac in eorundem confessione iisdem conditionibus, me ad ultimum usque vitae spiritum perduraturum, neque in castra Arianorum, Pontificiorum vel aliorum haereticorum transiturum sancte polliceor, quod qui violaverit, tanquam perjurus Ethnicus et haereticus simul atque impostor blasphemus sciat, se judicium terribile olim non effugiturum, Amen! Eamque formulam A. 1568. in alma Leucorea conceptam, atque a popularibus illis sedecim omnino primum subscriptam, et ab aliis deinceps simili modo comprobatam, tanto lubentius visum est h. l. exhibere, quanto magis, quod nationi integrae gravibus de caussis vel metuenti aliquid contagii licuit, auctoritate tamen Magistratus Academici communitae, idem, ubi anguis non amplius in herba latebat, sed jam apparuerat, consulto adhibitum fuisse luculentius inde patet, et vel aliena formula, lacuna Illa, ubi heic deesse verba Noribergensis istius animadversum est, quodammodo expleri potest.

Pag. 806. lin. 7.) De vera voluntatis libertate a Crusio conscripti libelli mentionem fecit Sandius, qui sine dubio, nisi titulum generalem magis deinceps ipse praefixit, ex hoc loco corrigendus est.

Pag. ead. not. c) Caussae non optimae indicium est, has Epistolas omnes Peuschelianas disparuisse, ipsaque etiam haec consuetudo Crusii nimis amica monstri aliquid quibusdam alere videbitur: quemadmodum nec Ruari nostri commemoratio suspicione omni caret. Erit aliquando, qui, quae sunt [gap: Greek word(s)] dies, in quem haec quoque differre, atque interim [gap: Greek word(s)] satius est. Certe non semel, sed aliquoties ad Remonstrantes Peuschelium (vid. f. 812. lin. 12.) litteras ultro dedisse, suspicandi varia eaque haud levia adhuc dubia, quibus etiam locum dederit, animum ejus occupasse arguit, ipsumque illud commercium non plane nullum vel moderati nimis de dissentientibus judicii argumentum praebet.

Pag ead. lin. 17.) Quantum ex hac Capi Epistola elucet, Versio illa Confess. Remonstr. Peuscheliana ad praelum parata tantum fuit, eidemque, ut subiret, destinata. Longius autem progressus est S. R. D D. Sal. Ernest. Cyprianus Eccles. Evang. singulare ornamentum, utpote qui in Contin. Hist. Eccl. Compendii Gothani L. III. c. V. f. 217. Plenior (Remonstrantium puta,) confessio, scribit, Simonis Episcopii studio conscripta et in Synodis Antwerpiae, Roterodami ac Vitrajecti approbata, quam deinde reliqui Remonstrantium Pastores nd unum omnes ratam habuere lingua Batava A. 1621, Latina 1622. et paullo post per Joachimum Peuschelium Ecclesiae Norimbergensis Ministrum Germanica publicata est, qua pleraque Reformatorum dogmata, praeter quinque Articulos videri volunt retinuisse. Et citatur in hanc rem Grandtius in Hist. Reform. P. IV. p. 649. Quando vero omni studio adhibito Editionis hujus Conf. in vernaculam nostram versae, nihil unqoem cuiquam, quod sciamus, conspectum est, rectius faciunt, qui, nisi forte paucissima tantum apud Batavos exempla excusa istic delitescant, haec pro incertis habent. Parum certe ea, si domi innotuissent, Peuschelio ipsi profuissent.

Pag. 814. lin. 15. seqq.) Et sane ex eo quoque tempore nec auditum quidem est, sive hanc sive alias a serpente passim alias clandestino hoc veneno infestatas esse Academias Germanicas. Digna tamen arbitramur notatu, quae non ita pridem in Philosalia Epist. a Cl. Viro J. H. a Seelen publicam in lucem data n. 82. fol. 344. seq. in Epistola Justi Jac. Mülleri Past. posthaec ad D. Joh. Norimb. ad b. Bebelium scripta aliud agendo observare licuit; quippe in qua Dan. Zwickerum et Jeremiam Felbingerum, Socinianarum hypothesium, sed [gap: Greek word(s)] propugnatores, per Dn. Oelhasium, (Past. deinceps Lauffensem,) qui ipse cum illis collocutus fuerit in Belgio, litteras ad venerandam Facultatem Theologicam Altorphinam quidem dedisse, cum opusculis quibusdam a se editis, hac occasione transmissis, quibus rogaverant, ut attente et sine praejudicio haec legere, considerare, et quod bonum in iis fuerit, retinere velint, quin et curare, ne convitiis, calnmniis et persecutionibus opprimerentur, narratum est, animosque Theologorum etiam in eadem Vniversitate tentatos. Sed tantum abfuit, ut responsione hos errores dignarentur Theologi Altorphini. ut b. Dürrius potius ex instituto potiora in Dispp. Anti-Soc. et Append. cum primis non una tanto diligentius et solide refutarit, atque h. m. quid statueret cum Collegis de hujusmodi amicitiae ingrato ambitu, modeste quidem, ut humanitatis jura postulant, sed serio tamen demonstrarit. Quae, quoniam ab ipso quoque Dürrio Disp. de Magistratu Christiano, quae cap. XIII. constituit, ejusdemque §. 13. com nemorata sunt, ubi et Josiam N. T. inter Libros a Zwickero missos fuisse docetur, calamumque Felbingerum in scribendis litteris duxisse testatum legitur, ad finem denique non videbantur praetereunda filentio. Faxit Deus, ut quem Altorphenses pariter ac ceterae Evangelicae Ecclesiae et Academiae contra hoc lethiferum virus pium adhibuerunt zelum, eodem Vniversitates omnes divinitus correptae constanter haec similiaque impietatis genera valide animoseque oppugnent; donec aeternum [gap: Greek word(s)] in coelesti Academia, cuncti aliquando optima quaeque plenius edocti, sine intermissione concinamus, Deumque Trinunum cum [gap: Greek word(s)] servatore nostro coram contemplati omni virium contentione praedicemus!

SVPPLEMENTA ET DOCVMENTA SVPERIVS ENARRATAE HISTORIAE CRYPTO-SOCINISMI ILLVSTRATIONI INSERVIENTIA, EADEMQVE ANNOTATIONIBVS NECESSARIIS ET DISCVSSIONIBVS BREVIBVS INSTRVCTA, VT INSTAR BREVIARII CONTROVERSIARVM CVM SOCINIANIS ESSE POSSINT.

Von wem hat Er dieses Amt empfangen?

Worinn bestehet dieses Amt?

Warum muste der Herr Christus auch opffern?

Welches ist sein Opffer?

Welches ist das Opffer für sich selbst?

Welches ist das Opffer für uns?

Warum muste aber das Opffer Christi im Himmel verrichtet werden?

Wie ist denn Christi Blut und Erscheinung im Himmel ein Opffer für uns?

Wormit ist dann dieses Opffer Christi von den wahren Opffern des Alten Testaments unterschieden?

Was ist der Vnterscheid in der Würckung?

Welches ist der Vnterscheid in der Verrichtung?

Warum sagt gleichwol der St. Paulus Eph. V, 2. Christus hab sich selbst hingeben, ein Opffer und Gabe GOtt zu einem süssen Geruch?

Das XV. Capitel. Von der Vorbittung des HErrn Christi. Was ist denn die Vorbitt Christi?

Das XVI. Cap. Von der Reinigung des HErrn Christi unsers Hohen Priesters. Was ist des HErrn Christi Reinigung?

Es laest sich aber ansehen, als wenn so wol das Opffer, als die Reinigung Christi etwas anders waeren, dieweil geschrieben, Christus hab sein Seele zum Loesegeld gegeben für viele, oder für alle? Matth. XX, 28. 1. Tim. II, 6.

Wie ist dann zu verstehen, wenn gesagt wird, Christus sey für uns oder für unsre Sünd gestorben? Rom. V, 8. 1. Pet. II, 20. Joh. X, 11. 15. Hebr. II, 9. 1. Cor. XI, 24. Luc. XXII, 19. Matth. II, 28. Tit. II, 14. Esa. LIII, 5. 1. Cor. XV, 3. 1. Pet. III, 8.

Es erscheinet aber aus dem Woertlein Mittler und Versühner, die dem HErrn Christo zugeschrieben werden, daß Et uns müst auf ein andere Weiß gereinigt haben, als nur durch Sünd vergeben und Erweckung des Glaubens in uns?

Das XVII. Capitel. Von der Rechtfertigung. Welches ist die Absolution oder Rechtfertigung von unsern Sünden?

Warum schreibst du die Rechtfertigung dem HErrn Christo zu, da doch die H. Schrifft sagt: GOtt sey, der da gerecht mache Rom. VIII, 30. 33. Tit. III, 7.

Welche rechtfertiget Et denn?

Wie sagt denn Petrus Act. XV. Wir glauben durch die Gnad des HErrn Christi seelig zu werden, gleichwie sie (die Vaetter?)

Das XVIII. Cap. Von dem Koenigl. Amt des HErrn Christi. Was ist das Koenigl. Amt des HErrn?

Von wem hat Et dieses Koenigl. Amt empfangen?

Wenn der HErr Christus solche Macht vom Vatter empfangen hat, warum sagt Et denn: alles was der Vatter hat, das ist mein? Joh. XVI, 15. XVII. 10.

Wie sagt denn der HErr Joh. X, 30. Ich und der Vatter sind eins?

Es bezeuget aber Johannes, dass Et sich GOtt gleich gehalten hab im Cap. V, 18. und Paulus Phil. II, 6. dass Et in Goettl. Gestallt gewesen sey?

Wie wird Et denn das Ebenbild des unsichtbarn GOttes, und des Wesens GOttes genennet; und, welcher ihn sehe, der sehe den Vatter, (wie auch) dass in Ihm die Fülle der Gottheit leibhafftig wohne? Col. I, 15. Hebr. I, 3. Joh. XIV, 9. Col. II, 9.

ANDREAS DINNERVS, JC. JACOBO SCHOPPERO DOCTORI THEOLOGO, ET ACAD. ALTORPHINAE RECTORI etc. S. P. D.

In famam Altorphinam Compatris ac Collegae sui, MICHAELIS VIRDVNGI, Orator. et Historiar. Prof. Publici in Acad. Altorphina P. C. EPIGRAMMA.

Von GOTT und der Heiligen Tryfaltigkeit wird gelehret 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Von Christo vnnd seinem Ambt. 11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

Von dem Ebenbildt GOTTes, von der Erbsündt vnnd dess Menschen freyen Willen. 25.

26.

27.

28.

Von dem Gesez vnd dessen Erfüllung. 29.

30.

Von der Rechtfertigung, vnd dem Glauben. 31.

32.

33.

Vom Neuen Gehorsam vnnd der Buss. 34.

35.

36.

Von den Sacramenten der Heiligen Tauff, vnnd des Herren Abendmal. 37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

Von der Christlichen kirchen vnnd Herrschafft. 44.

45.

46.

47.

Von der Aufferstehung. 48.

49.

50.