10 January 2004 Ruediger Niehl
typed text - structural tagging complete - no semantic tagging - no spell-check


image: s001

CHRISTOPHORI BESOLDI, IC. ET ANTECESSORIS Tubingensis, DISSERTATIO Philologica, DE ARTE IUREQUE Belli.
[Gap desc: illustration]
ARGENTORATI. Impensis Heredum LAZARI ZETZNERI. Anno M. CD. XXIV.


image: s003

DISSERTATIO PHILOLOGICA.

CAP. I. In Pace, de Bello, necessario cogitandum esse.

VEteres Romanos Iure consultos, privatilicet iuris, tamquam frequentioris, et magis in usu positi, fuerint studiosiores; de iure tamen publico, haud rarenter etiam respondisse, in propatulo est: eiusque rei in ff. et C. vestigia, quamplurima reperiuntur, Bernhard Zieriz comment. de Princip. praerogat. a princip. Waremund de Erenberg. in medit. pro foeder. lib. 1. cap. 1. num. 48. et seq. ac num. 191. etc. Et ideo ego post uberem multorum messem, spicas hinc inde colligens, in artis et iuris quod est de Bello, latissimo campo; id hîc lubuit praefari: Me obvia quaeque pro Philologicâ libertate selegisse, omni sine studio et irâ: ac etiam sine methodo ullâ. Necad alium spectavi scopum, quam ut mihi, aliisque occasionem praeberem, hisce de rebus, quae nunc Germamaniam nostram vexant, disserendi. Haud idem praefracte, propositionibus subsequentibus propugnare animus est, sed lubens gratusqueve cedam ei, qui rationes attulerit probas: modo id feceritanimo aequo. Agam autem, Deo bono iuvante, primo de Curâ Armorum tempore pacis; porro de iure Belli; et tandem de ipsâ belli gestione, inspectio necessaria erit. Tractatio vero Armorum tempore Pacis, cum Milites, tum Arma, tum loca concernit. At de Bello, multorum passim commentaria exstant: Aeliani Tactica, Vegetii, de re militari aliquot libri. Polyaeni, stratagemata, Machiavell. de arte belli. Onosandri, ac item Leonis Imperatoris Basilii Macedonis Filli, de bellico apparatu. Bernardinus item de Mendoca, Hispanice, Guill. Bellaius, Gallice, et Iohannes Iacobus a Wollhausen/Leonhard Fronsperger/Lazarus Schwend/ Germanice scripserunt, et quoque Hurault, des offioes d' estat lib. 3. per tot. eâdem de Materiâ multa habet. Maxime item conducere videtur lectio des commentaires de Blaise du Montluc. ac si credimus Montano 2. des essais cap. 34. Iul. Caesaris scriptorum. Sed tamen ex libris


page 4, image: s004

vix disci potest ars militaris. I campi sono scole, gli esserciti discepoli, et l'armi penne: lequali intinte nel sangue inimico, scrivano l' historie in la: carne, onde bisogna rivolgere, et notare si fatte cose inla guerra, et non in le Camere etc. Pietro Aretino epistol. lib. 5. epist. 342. fol. m. 183. b. Non tam facile est rem praestare, quam tradere praecepta: adeo, ut Machiavellus, qui tot et tanta de militari Romanorum disciplinâ disertissime scripserat, ne unam quidem cohortem, Urbini Principe hortante, instruere sitausus. Cartan. d. util. ex advers. capiend. lib. 3. fol. 759. Ideoque Philopoemen non contentus erat, legere libros de arte militari: sed et experientiam semper coniungebat. Plutarch. in vita fol. m. 702. Et demum de privilegiis Militum, singulares ediderunt Tractatus, Claud. Coteraeus, et illustris Enenckelius, Hoheneccii Baro.

II.

Hebraei Bellum Milchoma vocant, idque a locham derivatur: quod est comedere, devorare. Est enim o( po/lemos2 dhmobo/ros2, Bellum vorax populi. Hinc Divinus Spiritus in Scriptura os tribuit gladio, et perire dicuntur in ore gladii, qui in bello occumbunt, Deuteronom. 32, 42. inebriabo sagittas meas sanguine, et gladius meus devorabit carnes. Bellum igitur horrenda belua est, quae innumeris sagittis sugit morientium cruorem, et gladiis carnem secat, ac viscerationibus pertusum ventrem farcire conatur; numquam autem etiam temulenta satiatur. Belli sane innumera mala sunt: nullum gravius, quam quod tam magna decora, et triumphi de hominum caede petuntur. Ferarum mutuos laniatus, venationesque cernimus: sed pasta, cessat crudelitas; homini occidisse hominem, gloriosum est. Et satis causae videtur esse, ut tam sacrum animal interficiatur, si victoris nomen acquiratur occisori. Quot enim gentes nullâ sua culpâ, sed crudelissimâ ambitione perierunt? Non inficior, eos, qui iustorum Bellorum administri fuerunt, quique pro Patriâ vulnera acceperunt, meritis praemiis decorandos; verum hanc humani generis calamitatem deploro; quod pro foliis lauri, nationes integrae concidantur, quodqueve cupidine triumphandi bella serantur, et maior sit gloria, multos hominum occidisse, quam multos servâsse. Quid est hoc, O DEUS MEUS, ut in societate humanâ, inter erudita etiam ingenia, fastigium laudis teneat, multosoccidisse? Nec velari praetextu iustitiae tanta potest immanitas, in ea gloria fuerunt etiam, qui iniusta Bella gesserunt. R. P. Conzen. lib. 10. politic. cap. 2. late. Bellorum etiam iustissimorum malum est commune; quod in illis disciplina iaceat, vitia invalescant, cum enim in Bello maximi labores, continua pericula sint; voluptatum et omnium vitiorum dulcedine stolidi, Militum animi detinentur, ne ii deserant castra. Hinc mores nulla res aeque corrumpit, atque Militia; quippe in qua pleraque impune committuntur. Nec


page 5, image: s005

hodie de vitâ Militari, amplius cum Aristotele, 2. politic. cap. 7. praedicari potest: eam multas virtutis partes habere. Feros itaque, et omnium malorum cupidos Bellum efficit. Quae enim in Republica, et bene constitutâ civitate, flagitia censentur, in Castris ludi sunt. Quae namque facies malorum, in captis Civitatibus abesse solet? ita multo sunt miserabiliores, qui victoriam sceleribus ingentibus contaminant, quam illi quos trucidant. Fere enim maiora scelera committuntur, dum Civitas capitur, quam ea sunt, quibus meretur capi. Tantae impietatis indubium signum est, quod in praesenti periculo, inter morientium strages, de salute cogitatio seria haut suscipi solet. Atque illud est, quod duratum malis animum, gratiaeque divinae contumacem ostendit; non constanter mori, sed vitiis suis immori. Nullo periculo moveri ad paenitentiam, malis ipsis indurescere. Causa est, quia tantorum certaminum finis divitiae sunt.

Usque adeo solus ferrum, mortemque timere
Auri nescit Amor; pereunt discrimine nullo
Amissae leges, et pars vilissima rerum.
Certamen movistis opes.

Merito ideo culpatur Res publica ita constituta, ut omnia Bellum solum spectent: Paolo Paruta, lib. 1. discors. 1. fol. m. 22. ut olim Spartana, ac quoque Romana, hodieque Imperium Turcium exsistit Maturo item et lento consilio, ad Bellum est procedendum. Contzen; dict. li. cap. 10. Itaque Rex et Consiliarii sub aurato tholo inter peristromata de Bello consultantes, in acie se versari credant; atque eo animo sint, quo illi, quorum aures circa strident, emissa tormentis iacula: si consulentium interdum quies unius sclopi globulo terreretur, multo sedatius Bella decernerent. Recteque Princeps Outopianus, cum magno numero Consiliarii de Bello consultarent, iamque senatus consultum pro Bello subscribendum esset, clam constituit, ut ex opposita Senaculo turri, per vitreas fenestras in conclave iacularentur Milites, sine ullo periculo eorum, qui adessent, sed ingenti pavore, cum volitare specularium fragmina viderent, omnes diffugere, tuta quaerere: monebat Princeps, ut in periculo. interriti consisterent, sed frustra; vicit timor verecundiam, et solus in periculo, ut putabant, Princeps destituitur; ille civilite timori ignoscens: Nemo, inquit, Bellum suadeat, nisi qui et ferre pericula potest. Me in periculo destituitis, verbo Leones, te Lepores. Haec errata quottidie cernimus, et olim fuisse docet Thucydides. Dum securi sunt, fortes sententias pronuntiant: dum in metu, an medio opere deficiunt. Hâcque in re nihil periculosius Principe, qui rum homo sit, damna, contumeliasque, more humano, id est, aegro


page 6, image: s006

animo, et ut excelsae mentis videatur, iracundo fert. Consiliarius fidus sententiam, non pro affectu, sed salute Principis dicet. Irato enim Principi Consiliarius pacatus maxime necessarius est; nam consilium dabit, quale pacatus Princeps ipse probaret. Multi hac in re falluntur, cum ad gratiam aucupandam, irae Principis adulantur, quam mox Princeps ipse positurus est. Non enim semper eaedem sunt voluntates Principum, ut monet Plinius: iratorum vero voluntates vanescunt celerrime. Apud Euripidem aurea exstant verba in Supplicibus:

*sfalero\n h(gemw\n dras1u/s2.

Lubrica res Princeps audax, seu iactator: cui si accedat subdolus adulator, qui in lubrico motum ciere norit, impetu omnia praecipitabit, et cum omnia defecerint, ad stultorum fiduciam refugient, quae est, ut spondeant sibi Fortunam: et sane periculosi Consiliarii sunt, qui cum in pace nil sustinere possunt Bellum suadent. Plutarchus Phocion. folio m. 304.

III.

Sed nihilominus, Bellum parandum est, mature et in Pace. Conzen. d. lib. 10. cap. 14. per tot. Facile namque, ut Plato alicubi scribit, eae civitates ab exteris vincuntur, quae prorsus arma deseruerunt, seque totas otio (pacis certitudine freti) mancipârunt: abiecto omni rei Bellicae exercitio, rerumque militarium studio. Iura, iudicia, Leges, Religio, omniumque Rerum-publicarum opeset potentia, sub Militaris disciplinae clypeo continentur. Bodinus. 5. de Republ. 5. n. 364. Danae: politicor. 7. c. 1. Hipp. a Collib. in Princ. c. 11. Christophorus Forstner bypomnem? pol. 1. Nihil rerum mortalium, tam instabile ac fluxum est, quam famae potentiae, non suâ vi nixae. Militaris scientia efficit, ut aliae virtutes, suis possessoribus sint fructuosae. Dionysius Halicarnassaeus. lib. 2. num. 3. m. fol. 137. Duo sunt, ait Polybius, lib. 6. quae Rem publicam recte gubernant: domi concordia, foris fortitudo. Probe Sulpicia, de statu Rei publicae et temporibus Domitiani, inter opera Ausonii:

— — — Duo sunt, quibus extulit ingens
Roma caput; virtus Belli, et sapientia Pacis:
Sed virtus agitata domi, et socialibus armis:
Deinde, velut stadio Victor, qui solus Achaeo
Langaet, et immetase cum virtute facessit.

Non ignaviâ, magna Imperia continentur; sed virorum, Armorumque faciendum est certamen. Tacitus 15. Annal. Populus quieti studens, tributarius fere est. Genes. 49. ver. 15. Sicque Populus imperitans, ad Bellum se comparare, subiectae Provinciae a studiis bellicis prohibere debent. Hicque maxime locum habent versus Tyrtaei Poetae, quos


page 7, image: s007

Plato, 2. de Legibus. refert.

Tractandis quisquis non est accommodus armis,
Non si opibus superet cunctos, et plurima solus
Possideat Bona, Vir mihi nomine dignus abibit.

Hincque Charondas punivit, pro Patria pugnare recusantes, Diodor. Sicul. vid. Wesembec. in parat. ff. de re milit. Ad Regni Maiestatem conservandam, non tam diadema aut sceptrum prodest, quam ferrum. Auger. Busbeq. consil. deremilit. fol. mihi 183. b. Indeque etiam apud Aemilium Probum, Epaminondas Meneclidi: Fallis, inquit, verbo cives tuos, quod hos a bello avocas. Otii enim nomine servitutem concilias; nam paritur Pax Bello. Itaque qui eâ diutinâ frui volunt, Bello exercitati esse debent. Quare si Principes Graeciae esse vultis, castris est vobis utendum, non Palaestrâ. Macer Tribunus Plebis, apud Sallustium: Neu nomina rerum, ad ignaviam mutantes, otium pro servitio appelletis. Et in tantum Milites in promptu esse, voluit Plato, ut lib. 7. de legibus fo. mihi 566. etiam Mulieres arma tractare debere, putet. Romanoque Imperio ruinam acceleravit, quod sub Imperatoribus posterioribus, Milites numerato pretio vendebantur; qui ex Provinciis, per vices a Possessoribus praestabantur: cum iussissent, ut pro quoque Milite, aurei octoginta exigerentur. Iulius Caesar Bulengerus de vectigal. cap. 46. in Analect. Ita Minerva Atheniensium tutrix, polemica et politica simul adpellata fuit: ne bellica exercitia a pacis artibus seiu~gerentur. Plutarch. in Phocion. Egregie et prudenter, ut omnia, Salustius, d. coniur. Catilin. cap. 9. et seq. Domi, militiaequeve boni mores colebantur; concordia maxima, minima avaritia erat: ius bonumque apud eos, non legibus magis, quam Naturâ, valebat. Iurgia, discordias, SIMULTATES cum hostibus exercebant: Cives cum civibus de virtute certabant. In suppliciis Deorum magnifici, domi parci, in amicos fideles erant. Duabus his artibus, audaciâ in Bello, ubi Pax evenerat, aequitate; seque, Remque publicam curabant. Quarum rerum ego maxima documenta haec habeo; quod in Bello saepius vindicatum est in eos, qui contra Imperium in hostem pugnaverant, quiqueve tardius revocati, praelio excesserant: quam qui signa relinquere, aut pulsi loco cedere ausi erant, in Pace vero quod beneficiis magis, quam metu Imperium agitabant, et acceptâ iniuriâ, ignoscere, quam persequi, malebant. Sed ubi labore, atque iustitiâ Res publica crevit; Reges magni Bello domiti, nationes ferae, et populi ingentes vi subacti; Carthago aemula Imperii Romani, a stirpe interiit: cuncta maria, terraequeve patebant, Fortuna saevire, ac miscere omnia


page 8, image: s008

cepit. Qui labores, pericula, dubias atque asperas res facile toleraverant, iis otium, divitiae optandae aliis, oneri miseriaeque fuêre. Igitur ptimo pecuniae, deinde Imperii cupido crevit: ea, quasi materies omnium malorum fuêre. Hâcque ratione interiit, Rei publicae Romanae libertas. Sic et pariter initium fuit Imperio Imperatorum, ut calamitatibus subderetur; quod Imper. Valens, Gothis terram tribuit Thraciarum, ac ita paratum se contra omnes Barbaros auxilium habere, arbitratus est: unde Milites deinceps negligebat, et eos qui pridem contra hostes laboraverant, contemnebat. Socrat. in histor. Tripart. lib. 8. ca. 13. Saneiam olim Augustus, et Imperatores subsequentes, dum limites Imperii exercitibus firmant, et Legiones supplent, ex civibus Provincialibus, auxilia constituerunt; collecta ex sociis et subditis, et communiter ex omnibus nationibus, absque discrimine: instructis ita per hanc militiam Barbaris Populis, et veteribus hostibus Romanorum, in detrimentum publici status. Sicque in Tacito sub primis Imperatoribus habemus in Romano exercitu auxiliarios e Transrhenanis, Gallis, Britannis, Numidis, Lusitanis, Batavis, Thracibus, etc. Et sub posterioribus Imperatoribus, nulla expeditio in universo Imperio aliis, quam Barbarorum manibus gerebatur: donectandem Romani, ut aequum erat, cogerentur cedere Imperium ei, cui arma tradiderant. Theodosius, inquit Zosimus, in legiones adsumpsit Barbaros Transdanubianos. Et alibiinullus ordo in exercitu, nec erat discrimen Romani a Barbaro. et de Gratiano: Alanos quosdam perfugas receptos, numeris adscripsit. Synesius similiter aequior Christianis Principibus, in Orat. de Regno ad Imper. Arcadium. reprehendit nimiam facilitatem Theodosii, in recipiendis Barbaris in ditiones suas, regna et exercitus; qui alium fructum ex hac clementiâ non percepit, quam iniuriam ab illis ipsis, ideoque hinc sumptâ occasione, filium eius Arcadium hortatur, ut legiones augeat, cordatiorque fiat, subsidio ex suo Populo sumpto, et Barbaris, rero unde venerant, dimissis. Id autem perfacile esse videtur, sinumeri, augeantur, eisque alacritas et animus addatur, atque legiones domesticae, et nostrae fiant etc. At vero non Christiani Imperatores primi fuerunt, qui veterem militiam corruperunt. Namque de Antonino Philosopho Capitolinus scribit: instante adhuc Pestilentiâ, et Deorum cultum diligentissime restituit, et servos, quemadmodum Bello Punico factum fuerat, ad Militiam paravit; quos Voluntarios, exemplo Volonum appellavit. Armavit etiam gladiatores, quos Obsequentes vocitavit. Latrones etiam Dalmatiae, atque Dardaniae, Milites fecit. Armavit et Diocmitas: emit et Germanorum auxilia contra Germanos. Certe iam sub Tacito Imperatore, Milites Romani tales erant, apud quons


page 9, image: s009

commenta plurimum valerent, plerumque temulenti, et consiliorum semper expertes, Vopiscus, qui idem vocem Probi Imperatoris clarissimam iucicat, cum dixit: Brevinecessarios Milites non futuros. et addit, quae deinde felicitas emicuisset, si sub illo Principe Milites non fuissent: Annonam Provincialibas daret nullus, stipendia de largitionibus nulla erogarentur: aeternos Thesauros haberet Romana Res publica, nihil expenderetur a Principe, nihil a Possessore redderetur. Aureum profecto saeculum promittebat, nulla futura erant Castra, nusquam lituus audiendus, arma non erant fabricanda: Populus iste militantium, qui nunc Bellis civilibus Rem publicam vexat, Pacisstudiis incumberet, erudiretur artibus, navigaret: adde quod nullus occideretur in Bello. Sed hac labem Constantino Zosimus, odio solius Christianae Religionis ascribit. m. fol. 689. ubi ita scribit: Fecit et aliud quiddam Constantinus; quod in ditionem Populi Romani liberum Barbaris aditum praebuit. Nam quum Imperium Romanum, extremis in limitibus ubique Diocletiani providentia, oppidis et Castellis atque Burgis inclusum esset, omnesque copiae militares in iis domicilium haberent: fieri non poterat, ut Barbari transirent, ubique copiis hostium repellendorum causâ occurrentibus. Hanc praesidiorum munitionem Constantinus abolens; maiorem Militam partem, de limitibus submotam, in oppidis nullius opis egentibus, collocavit: a Barbaris vexatos praesidio nudavit: tranquillas et quietas urbes, militum peste gravavit; quâ iam complures ad solitudinem redactae sunt: Milites ipsos, Theatris et voluptatibus addictos, emollivit; denique rerum hactenus pereuntium internecioni principium et semina subministravit. Sic et invicti olim animi Gothi, universae Hispaniae imperitantes, quique Mauris in Africa Bellum inferebant, Francos a finibus repellebant; facile post, propriis in sedibus suis, victi, Maurorumque dominationi subditi fuerunt. Unicum enim proelium, omnia Hispaniae abstulit ornamenta; ibi Gothorum nomen exstinctum, ibi praeteriti temporis fama, ibi spes futuri deleta; Imperiumque, quod trecentis amplius annis steterat, a feroci gente, et immani, compressum fuit. Nempe, cum iam et otio diutino, molllis, ac minime ad calamitates resistens eorum animus factus esset. Iohann. Mariana. lib. 6. de reb. Hispan. cap. 22. et seq. Ita et Iohann. Sarisberiensis, lib. 6. policrat. cap. 6. de suo tempore scribit: Nivicollini Brittonesirruunt, et iam protendunt terminos suos, et egressi de cavernis suis, latebrisque silvarum; plana occupant; nobilium procerum, videntibus ipsis, impugnant, expugnant et diruunt, aut sibi retinent munitiones: eo quod iuventus nostra,

— —— Quae tecto gaudet et umbris,


page 10, image: s010

nata fruges consumere, in lucem dormiens, scortationi honesta postponens ossicia, totâ die insectans voluptatem; citharam, lyram, et tympanum, et vocem organi, in conviviis magis agnoscit, quam lituum, auttubam in castris. Et addit porro:

Nunc patimur longae Pacis mala. saevior armis
Luxuria incubuit, victumque ulciscitur orbem.

Quaelibet ideo Res publica pacem optare; sed in summâ etiam Pacis tranquillitate, de mediis, se tempore necessitatis defendendi, cogitare debet: subitanea namque pericula, mentem et vires disturbant. Exemplum itidem Populi, qui per otium imbellis redditus fuit; praebere etiam Graeci possunt: de quibus in Itinerario Beniamin Iudaeus (adhûc eorum Imperio vigente) ita scripsit: Comedunt et bibunt, unusquisque sub vite suâ, et sub ficulneâ suâ; conducuntque ex omnibus gentium linguis, quas illi barbaras vocant, milites ad pugnandum cum Soldano Rege Filiorum Thogarma; qui Turcae vulgo dicuntur: eo quod ipsi propter otium, ac delitias imbelles, et ad proelia ignavi redditi sunt, visique Mihi fuêre mulieribus persimiles, impotentiâ quâdam delitiarum. Ut et de Palaeologo Nicephorus, lib. 6. 7. et 8. scribit: Quod is confusione ob schisma religionis causâ exercitatum, perturbatus, primariis suis non fidebat, quos, propter sinistras quasdam suspiciones, a se dimiserat, eorum vice in Bello exterorum, (quos maximis impensis conduxerat) operâ utens. Promota etiam fuit potentia Turcarum, Constantini Gladiatoris prodigalitate, vecordiâ atque inertiâ; qui thesauris exhaustis, pecuniâ inutiliter consumptâ, tributa quoque liberis Provinciis imposuit, pro quorum solurione eas immunes reliquit, a praesidiariis alendis, qui Barbaros aditu Romanarum ditionum, ut antea, prohiberent, et locorum angustias tuerentur: contentus vectigalibus, quae in liorum vicem iisdem imperaverat. Huncque in modum Asiâ Turcae sunt potiti, citiusque in Graeciam pedem intulissent, nisi Christiani Principes maximis expeditionibus in Asiam susceptis, sub auspiciis Gothofredi Bullionei, furorem Saracenorum retudissent, et repressissent, ex Zonar. Traduccius, in Turcâ vincibili fol. mihi 203. de Lusitanorum Bellis, quae cum Castellanis gesserunt, ita Conestagius, lib. 1. scribit: Ea licet non tam utilia, quam honorifica fuerint: non tamen parum ipsis hoc nomine profuisse, quod perpetuum armorum studium fuerit in eausa, ut non tantum inter ipsos disciplina Militaris conservaretur, verum etiam ne sese otio dederent, et voluptatibus; quae sunt Regnorum hostes capitales. Sed vero iidem illi hostes, postea Lusitanos iterum invaserunt: et inde cum Antonius Nothus,


page 11, image: s011

Philippi II. Hispaniarum Regis, sese opponeret Armis, copiae illius ex meris Lusitanis, et turbâ collectitiâ constabant. Unde fiebat, ut nullas copias, formam aliquam Exercitus repraesentantes, ad manum haberet, nisi necessitate urgente. Agricolis enim et plebeis, qui non accipiebant stipendia, non erat integrum, agriculturâ et officinis desertis, sub pellibus vivere. Conestagius, lib. quinte, fol. 293. Indeque postea, in praelio ab Albano, cum Lusitanis commisso; numerus caesorum non fuit magnus, propterea, quod Lusitani tam male se defenderant. Veruntamen ex illis ad mille occubuerunt, et ex Albani militibus pauciores, quam centum: adeo hebetia sunt arms populi, quae diuturno otio tu biginem contraxerunt: ut loquitur idem Conestagius, libro septimo folio 355. Sicque Hispani Lusitanicum Regnum, spatio quinquaginta derum, prorsus eo modo, (ut ipsorum verbis utar) quo Regnum Caelorum adquiritur, occupârunt: nimirum comedendo panem, et bibendo aquam, et a rebus alienis abstinendo. Hocque dicebant; quia solo buccellato vixerant, nec ullius loci, muris cincti, paeda ipsis fuerat concessa. Conestag. libro octavo folio 399. Pariter Achaeis nocuit, quod defensionem suam Macedonibus commiserunt, ipsi otio et dissolutionibus magnis sese dediderunt, Plutarchus in Arato, folio mihi nongentesimo quinto. Pertinent huc, quae Achilles Traduccius, in Turcae pincibili, folio mihi ducentesimo octuagesimo secundo et seq. scribite Natura videtur Germanos complexione, et corporis dispositione, armorum et belli noeri perferendo, aptos procreâsse; nec aliud ipsis deest, praeter exercitium, quo ob diuturnam Pacem caruerunt, eoque destituti timidiores in proximis expeditionibus (Hungaricis) exstiterunt. Siquidem nemo eâ fortitudine naturâ dotatus est, ut primo hostium impetu (nisi irâ sit commotus) animum non dimittat: verum ubi aliquoties ad manus cum eo fuit deventum, et pugnandi modum didicit, abiecto omni timore, ipse prompte in aciem descendit. Eius rei exemplum in Italis visum fuit: qui ad Hydruntem, licet Bello assueti, ne aspectum quidem hostium ferre potuerunt; perciti novi hostis famâ et timore: tum quod novam pugnandi formam prius non fuerant experti, adeo fuerunt perterriti, ut non dubitarint ex Ungariâ copias quasdam evocare, qui Turcis resistere scirent. Sane usus atque necessitas, plurimum ad instruendas Milites in bellicâ disciplinâ conducunt: vidimus (ait ibidem Traduccius) in his ipsis Regionibus, veteres Germanorum Legiones, fortissime sese in Bello gerere, et exiguo Militum numero, non modo hostem non


page 12, image: s012

fugere, vel detrectare proelium; sed ipsum quoque ad pugnam quaerere, provocare atque insectari. Hincque non solum Turcae cavent, ne cum uno populo diu bellum gerant, illumque ad pugnandum exercitatum reddant: sed et iam olim Lycurgus praecepit, intuitu eodem, ne contra unum hostem bis pugnetur. Plutarch. Lycurg. fol. m. 89. et Agesil. fol. 32. tom. 2.

CAP. II. De Militibus (et an Domesticus, velextraneus magis sit optandus:) Acitem de Ducibus Belli.

VIs Belli in exercitu, seu Militibus et armis consistit, Tesoro polit. part. 2. cap. 10. a princ. Exercitus ipso nomine, exercitatos et praeparatos requirit, Scipio Amirato, lib. 20. discors. 2. Res publica idcirco quaelibet, tempore pacis, subditos in toto Regno, aptos et idoneos ad Bellum seligat, exerceat; qui incidente necessitate manu expediti; prompti et semper parati sint, ad vim quamvis illatam, armis propulsandam. Althus. polit. cap. 34. fol. 559. Lipsius lib. 5. polit. 9. Ita ut Milites sint eligendi, non emendi: quod dictum Galbae, Plutarch. invitâ refert. Exercitatio eiusmodi scientiam parit; scientia dimicandi audaciam nutrit: nemo enim facere metuit, quod se bene didicisse confidit. Caspar. Facius, axiomat bellico 31. adde Renat. de Lusinga, de increm. Imper. c. 4. et 5. Exercitata paucitas, ad victoriam promptior est, quam rudis multitudo. Facius, axiomat. 58, Qui pace diutinâ frui volunt, Bello sint exercitati. Facius, axiom. 90. Res publica, quae Cives pro Patriâ qui pugnent, semper habet paratos, vigilantes et exercitatos; hocce praesidio quasi muris cincta et firmata, exterorum vicinorumque metum contemnet, et hostium animos, ab inferendis periculis avertet. Hocque Lacedaemonii innuere voluerunt; qui corpora sua, muros Laconicos vocabant. Sed et hîc Philosophica exercitatio, necessaria cum primis videtur: nempe ut discant etiam ipsae matres, mori pro Patriâ dulce esse, ut de Byzantinae cuiusdam fortitudine refert Marullus lib. 2. Epigramm.

Senserat exanimem mater Byzantia natum,
Forte facit patriis dum sua sacra Deis.
Mox nes scissa comam Mater, nec territa casiu


page 13, image: s013

Femina, fortunâ celsior ipsa suâ:
Nate, ait, egregium Patriae per saecula nomen,
Quam non degeneri funere nate iaces!
Agnosco quae saepe mihi promittere suetus,
Oraque adhuc hosti pene tremenda tuo.
Nunc demum peperisse iuvat, dolor omnis abesto:
Numquam ego te nato non bene Mater ero.

Subditi sunt assuefaciendi, ut libenter pro Patriâ moriantur: quod fit, si Rem publicam eiusque formam ament; nec ab hoste et victore, vel aequalem, vel etiam tolerabilem magis sperent conditionem. Cuius moniti neglectio, ut non uno loco Salvianus attestatur, Barbaris Romani Imperii eversionem facillimam effecit.

II.

Invicta Res publica est, ubi homines, non studio subitario rem militarem tractant; sed Lacedaemoniorum more, reapse bellicorum operum artifices sunt. Inibi ex instituto Lycurgi, primum Ephori, annos aetatis indicant publice; quibus in Militiam, tum equitibus, tum peditibus armatis, atque etiam opificibus eundum sit. Itidem quibuscumque machinis, et instrumentis, exercitui communiter opus est, ea partim plaustris suppeditavi mandabatur, partim iumentorum subvectione. Evoca ti, in certas cohortes distribuebantur; cohors quaelibet Polemarchum habebatunum, Centuriones quatuor, quinqua genum Praefectos octo, manipulorum Duces sedecim. Ex his vero cohortibus, ubi sic imperabatur, nonnumquam Milites per manipulos disponebantur; nonnumquam in ternos, nonnumquam in senos. Non ibi facile ullus poterat errare; nam aliis praecedendi munus datum erat, aliis imperatum, ut sequantur. Ordinum vero promotiones, tamquam a praecone, manipularis praefecti verbis indicabantur: fiebantqueve phalanges, tum rariores, tum densiores. Et item acies haec, etiamsi fuisset turbata, cum obvio tamen similiter poterat dimicare. Hacque ratione, facillima erant ea Lacedaemoniis factu, quae vel gladiatoribus esse perdifficilia videbantur. vid. Xenophont. lib. d. Republ. Lacedaem. Machiavell. 1. de Republ. cap. 21. Et morem hunc, imitantur nunc, Principes ac Res publicae eae; ubi cives in certas legiones distribuuntur, ut militaria exercitia addiscant. Queste sono le proprie forze, et l'invicibile et santae ordinanza de Legionarii, eletti, scritti, intrattenuti, privilegiati, et esser citatinell' armi; come bisogne, et non come ciascuno si pensa forse saper fare. late ac pulchre Gabriel Simeonis in l'illustrat. de gli Epitassi, et medaglie. fol. m. 122. etc. Fecerunt hoc Veneti iam olim, de quorum Legionibus, ita Bembus, histor. Venet. lib. 7. Quod rumor increbuerat, Maxaemilianum in Italiam cogitare; ne Res publica ad eiusmodi casus incomparatior offendi posset;


page 14, image: s014

Senatusconsultum factum est, in Veronensium finibus, eorum qui arma ferre possent, certus agrestium numerus conscriberetur, qui rei Militari assuefierent: iisque immunitas reliquarum rerum daretur, quo paratiores ad obeunda belli munera essent; et cum vocarentur ad signa, e vestigio convenirent, Ea militum ex agris deiriceps institutio, ad reliquos Rei publicae fines, ut est usus omnium rerum Magister, brevi promanavit: itaque nunc quidem cuiusque oppidi, vici, pagique, partem habent suorum, qui ei rei student, ut armati paratique sint, nullo ut inter posito temporis spatio, ad bellum prodire, Reique publicae celerem navare operam possint, hosque omnes Milites pro ordinibus adpellaverunt. Huic item consilio, in praeparationibus Militaribus subditorum, locum dant et hodie quoque, quam plurimi in Germaniâ Principes: eoque nomine commendatur Mauritius hassiae Princeps, a Waremundo, primo de foeder. capite primo, numero centesimo decimo nono etc. facit hoc idem hodie Magnus Hetruriae Dux, Thesoro polit. 1. relat. di Fiorenza. fol. 278. Et olim fecit Franciscus Primus. Pierre Matthieu, libro primo, narrat. quintâ numerotertio, mihi fol. 154. et du Bellay, passim, praesertim mihi fol. 416. libri quarti. Fit certe quaevis gens in Europâ, idonea ad Bellum, et apta ad pugnam ex institutione et usu: ut ex Vegetio refert Lipsius capite decimo, libri quinti polit. Nulla vicissim est gens, quae non otio torpescat, et imbellis reddatur. Viri Bellicosi, non apud Eurotam tantum nascuntur; sed ubicumque iuvenes exsistunt, qui magis ignominiam, quam pericula timent. Facius axiomat. bellico. 19. vide egregium huius conclusionis documentum apud Busbequium. consil. dere militar. contr. Turc. instit. fol. mihi 182. quod et Ego refero, in dissertat. de nat. populor. numero decimo. Sic et in Asia Cairi delitiae, et aeris temperies, homines molles et effeminatos producere solet. Exstiterunt tamen plurimi eius Regionis incolae, qui Mamuluchorum exercitui sese iunxerunt, et diuturno belli exercitio tam strenui evaserunt, ut cum ipsis ianizaris congredi, et manus conserere fuerint ausi. Bohemorum Equitatus, male apud quosdam audit: et tamen Rex Matthias, in Moraviam quondam delegaverat Equitum quasdam turmas, ut hieme atque aestate ibidem militarent; quae propter faciei nigredinem atrae legiones fuerunt vocatae: har u~virtus adeo claruit; ut siquando una earum in exercitu numeroso militabat, omnibus formidabilis exsisteret, et reliquis copiis auctoritatem conferebat. Achill. Traducc. in Turcâ vincibili fol. m. 283. Idem in Moravia Equitum conductitiorum ordinem instituit, qui in hieme excubabant in Castris, unde in aestate strenuissime sese contra hostem gerebant. Exercitium dubio procul fortiores producit milites, quam ipsa Natura;


page 15, image: s015

qui et calotem excessivum, et frigus asperrimum, et omnem militarem auster itatem perferre possunt. Traduccius, fol. 314.

III.

Olim talium Militum semper paratorum loco, Nobiles erant; quibus ideo feuda dabantur: hâcque ratione Principum quondam potentia, in multitudine Vasallorum consistebat. Indeque Principes etiam non divites, magna olim bella gerebant, magnumque Equitum numerum habebant, quem nec Rex hodie comparare facile posset. Huc que pertinent, quae Laurent. Grimelius, de optimo Senatore, scribit; ubi ita alloquitur Polonicam Nobilitatem. fol. m. 70. Scis damis, ursis, apris, leporibus insidias tendere, canes ad feram prehendendam instruere: cur non eodem modo castra metari, ducere exercitum, vincere hostem? hoc si nescis, atque tantummodo ventrem curas, in silvis belligeras, vicinirebus vitaeque retia tendis, vitam seditiosam, ignobilem, otiosam traducis: certe ego te non Militem, sed inertem, non Nobilem, sed mobilem Civem appellabo: quin etiamte vitam nobilitate, personâque tuâ indignam agentem, uti servum condemnabo. Bellum est? pro Patriâ igitur hoc suscipiendum, properandumque, ne mora sit in culpa; ac prius, quam stipendium in rationem conferas, hostis praedâ onustus fugiat, tuamque Res publica frustra imploret opem; hanc mature defendere, quam cunctando perdere praestat. Stipendia non sunt, quid tum? emptus ne patriae defensor es, an non potius datus? quae tibi vitam quae gloriam quae divitias, quae omnia dedit, hoc unum grati officii munus a te expetit, ut eam carissimam omnium rerum habeas, eiusque salutem Miles fidelis et voluntarius, non vero emptus defendas. Absit enim, ut pecuniis nobilitatam esse putes virtutem tuam, et avaritiae pecuniaequeve, non Patriae Miles dicaris. In Pace Militis officium esse puta, arma scire tractare, bello dignum se praestare, vitâ ceteris cum Civibus aequali, iustaque frui, nec eorum otiosae dignitati, armis nocere. Admodum politicum est Aristotelis praeceptum: libro septimo politic. capite nono. Iisdem, quibus Res publica committitur, arma etiam esse concedenda. Ita Romae, ante Marii tempora, pauperes et servi non militabant. Plutarch. Mario. Sic et olim Nobiles tantum in Franco-galliâ militabant, ac feuda militaria habebant. Girard. libro quarto, folio mihi trecentesimo septuagesimo tertio et sequenti, tomi primi. In Galliis, quae Militia fuerit, temporc Cominaei, docet ille libro tertio capite tertio, folio mihi ducentesimo secundo, et is, idem, Milites a Solde, qui quasi stationarii aut praetoriani erant, improbare videtur. Certe ante Ludovicum XI. perpetuus exercitus, consistebat en Franc Archiers, Estienne Pasquier, lib. 2. derecherch. cap. 13. fol. 219. Girard. tom. 2. fol. m. 971.


page 16, image: s016

In Galliâ olim Legiones institutae, et iterum abolitae fuerunt; metu potentum; qui eâ ratione, ut ne a plebe opprimerentur, metuebant. Pulchre Auctor thesauri polit. tom. 2. fol. m. 176. et seq. relat. di Franciae. adde Richter. axiomat. histor. 106. At qui sibi a suis metuit, eosque ideo torpescere otio smit, vicinorum iniuriae expositus est; neque potens vel prudens dici meretur.

IV.

De origine Militum Germanorum, quos nunc Landtsknecht vocitamus; ita scribit Pontus Heuterus, lib. 7. fol. m. 341. Ante Caesaris Maxaemiliani tempus, Germani peditis nullus erat exteris usus; sed urgente Bello, Principes ac Res publicae, Pedite oppidis ac agris excito, utebantur: quia exiguâ, aut aliquando nullâ mercede militabant; confectoque Bello positis armis domum redibant: eâdem ferme ratione, quâ hodie Helvetii suam tuentur libertatem. Tandem longâ pace quaesitis opibus, oblitisque armorum peditibus; belli tempore, tympani sono, tam ini Germania, quam alibi colligi coepêre: qui cum e faece plebis coirent, ab Anno Christi 1430. usque ini Annum 1490. partâ Pace, grassatores facti, servatis armis, de provinciâ in provinciam, more locustarum, vagabantur: omnia depascentes ac depopulantes, ac, quod magnâ subinde manu errarent, Principibus ac Civitatibus formidinem in icientes; adeo ut partim contra hos grassatores, partim contra Nobiles ex Arcibus itinera infestantes, Suevicum foedus, Norimbergae, Anno 1489. suadente Caesare Maximiliano, initum sit. De iisdem, solitâ suâ libertate utens, ita scribit Sebastianus Franck, in der Päbst vnnd Keyser Chronick / sub Maximiliano I. fol. m. 217. Zu dieses Kensers Zeit / seindt auch die Landsknecht / das Riemand nutz Volck auffkemmen/daß ungeforderr/ungesucht umbläusst/Krieg und unglucksücht und nachlausst (dann die Underthanen/die auß Noth der gehorsamb von ihren Herren zum Krieg auffgefordert/unnd so sie den vollenden/wider nider sitzen an ihr Arbeit/heissen vil nicht Landtsknecht/sonder Soldner und gehorsamb Kriegsleut:) Aber das unchristlich verloren Volck/ deren Handtwerck ist/Hawen/Stechen/Nauben/Brennen/ Morden/Spielen/Sauffen/Huren/Gottslastern/frenwillig Witwen und Waisen zumachen/ia daß sie nicht/dann ander Leutunglück frewet/mit iedermanns schaden nähret/un~ ausserhalb un~ innerhalb deß Kriegs/auff den Bawren ligt/garten/schinden und schetzen/und nicht allein iederman/sonder auch ihnen selbst nicht nutz ist: kan ich mit keinem schein entschuldigen/daß sie nicht aller Welt Plag und Pestilentz seyen. Vor kiten so sich iemandts Krieg gebraucht/als bey den Nömern/so stunden sie von ihrer ehrlichen Arbeit gefordert auff und krtegten/mit ihrem soldt benügtg/nach vollendtem Krieg/sassen sie wider an ihr Ehrlich


page 17, image: s017

handthierung nider/unnd werckten mit ihren händen wider. Ietz ist es seyder inn disen letsten Zeiten dahin kommen/daß eini ieder Landtsknecht sich stelt/als hab er ein end geschworen/so bald er ein mal ein spieß auff die Achselnehme / se wölle er sein tag kein Arbeit nimmermehr thun. Also muß man nuhn diese fürthin ewig als Herien / nicht allein müsstg nähten/ sondern ausserhalb unud innerhalb deß Kriegs/mit iedermans schaden in allem Pracht erhalten / deß billich iederman weinen sollt / wa??? ein Handwercksmann von seinem Stuel / oder Ackergebew zum Krieg auffstund/weil die Welt nun für und für/ein unnützen müssigänger an ihm haben muß / die schier iedermann ausser und iuner deß Kriegs / gewalt anlegen. Fürsten und Herren solten diß unendtlich Volck zur arbeit treiben/oder deß Landts verweisen/damit sie zu der Arbeit getrieben/ihres Kriegs antreibens ausshörten/und ihr eygen Brot essen. Dann es ist durch Banck hindurch / in allweg und allzeit ein böß unnütz Bolck. Ist es inn Krieg / so ist under Lausend kaum einer an seinem Sold benügig/sonder wie gesagt / stechen/ Hawen/Gottslästern/Huren/Spielen/ Mörden/ Brennen/Nauben/Wittwen unnd Wäisen machen/ist ihr gemein Handtwerck und höchste kurtzweil/wer hierinn kühn und keck ist/der ist der best/ unnd ein freyer Landtsknecht: der muß fornen daran/und ist würdig/daß er ein Doppelsoldner seye: Also ist der böst under ihnen der best. Wer nicht zugreissen und marternkan/der taugt nit. Kommen sie dann nach dem Krieg mit dem Blutgelt und Schweiß der Armen heimb / so machen sie ander Leuth mit ihnen Werckloß/ spatzieren müssig in der Statt Creutzweiß umb/mit iedermaus ärgernuß/und seind niemandt nicht nutz/dann den. Würthen (seindt sie auch anders diesen nutz) unnd stellen sich als seye iinen gebotten/sie sollen eylendt wider verderben. Die andern/ denen die beuth nicht gerathen ist/laussen draussen auff der gartb umb / daß zu Teutsch betteln heißt / deß sich ein frommer Heyd/will geschweigen Christ / in sein hertz hinein schämet / ein solchen starcken balg auff ihnen haben/und selb wol arbeiten / und ein gut handwerck können/und sich also auff den armen gemeinen Arbeitsamen Man~ legen/und seinen Blutsawren schweiß abfressen. Eswere dann so grosse noth in kriegen/daß die noth den angriff und uberlast entschuldiget. Aber ben den freunden in der Zeit deß Friedes / wiewol es ihnen anstehe/wolt Gott/ daß sie es erkennten/un~ bedächten. Es hat sich aber diß Volck vermöcht in der gemein/daß es sich keiner boßheit schämet/sonder gerümt will sein/und bey dem mann durchauß das gegentheil eines Christem find/wiewol man ietzt gute Christen auß ihnen machen will und sie inen selbs den Nammen geben haben / daß man sie fromme Landsknecht nennen muß. Die andern denen die Beuth gerathen ist/sitzen in Würtshäusern/


page 18, image: s018

schlemmen und demmen/ biß sie kein Pfenning mehn haben/ laden gäst/sagen von grossen streichen / was sie sich under den Bawren erlitten haben/und bringen also die andern auch von ihrer arbeit auff / zu dem müssigga~g/bringens einander auff etn zukünfftigen Krieg/ und verführt einer den andern/daß die Welt voll Krieger un~ müssigänger wirdt. Darnach/ so die Beuth hindurch ist / dahüten sich die armen Bawren / die müssen sich leyden und herheben/ da fahren sie an zu garten / Terminiren und zu Teutsch Bettlen/und sich auff die armen Leut strecken / biß wider ein gut geschrey kompt/darab iederman erschrickt/den~ sie allein nit. Darumb ist anderer Leuth unglück ihr höchstes glück / wie sie achten un~ doch nicht ist: dann sie nicht allein umb so ein schnöd geldt/Leib und Leben in die schantz schlagen/sonder auch/wie zubesorgen ist/ihre seelen verlieren/das kläglich zubeweinen ist/wo sie gleich die gantz Welt mit Kriegen gewonnen. Ich geschweig hie deß härten Ordens / den sie umbs Teuffels Willen/ als Märterer (aber nit Gotts) haben. Ich geschweyg auch hie die verkürtzung deß Lebens: dann man selten einen alten Landsknecht findet: Auch fragen sie gar nach keiner Gerechtigkeit / wann der Teuffel Sold außschrieb/so fleugt und schnewet es zu/wie die Fliegen in dem Sommer: mer: daß sich doch iemand zu todt verwundern möchte/wa diser schwarm nur aller herkäm/ und sich den Winter erhalten hett. Und zwar so ein Elendt Volck/daß man sich ihres glücks / verderbens und Lebens/billich mehr erbarmen/dann meyden sollt. Das feindt ie/mein ich / frey öchtig. sein Christen / thue ich ihnen anders nicht unrecht. Darumb nicht unbillig iemandt wunder nem~en solt/wie es doch ertragen möcht. Wirdörffen uns bey disem saussen/müssiggang/Pracht/und unnützen händlen so vieler/nicht wundern/daß es Thewerist / und kein Gelt im Landt / wir solten Gottes Wunderwercki preysen / der die sünss Brot also segnet / dz wir darvon noch all essen/werees doch bey soviel Hewschrecke!/die nit bawen/ sonder allein die frucht ab ätzen/unmüglich. Vor zeiten/che diß unnütz Volck (das sein Leben so umb ein schnöd geldt/ ungenöth/ ungesordert/ohn gehorsam~/ohn auffgebotten/feil trägt) auffkam/kriget ein ieder Fürst allein/mit seinem engnen Volck/so er anstöß hett/ oder bat etwan ein Fürstem unnd Herien/der ihm Volck auß seiner Landtschafft Iyhe / als dann gebott derselbig Fürst disem seinem Freundt zuhilff/seinem Volck auff/werziehen solt. Da liessen sie nit also selbs/ wie die Huren auff ein Kirchweih/ungefordert zu/und von diesen Kriegsleuthen redt. Iohann. Luc. 3. Als da waren dazumal die Soldner/Trabanten/ Hoffleuth/die zu schutz deß Landts/für und für sold hetten/ und nicht die von disem verlomen Haussen/derselbst zuleuffet/umb krieg bittet/und sich und ihr Leben/selber feil bieten. Da waren feine schlechte Krieg/und giengen liederlich ab unnd an / ietz so man diß unnütz Volck also feil findt/gehet es


page 19, image: s019

nun mit vil tausendt zu/will ein jeder vber den andern mit der viele vnd stärcke der rüstung sein / vnd kost ein Krieg jetz wol mehr/ biß man anfahet/vnd mit diesem gesindt hinauß rüstet/als dort biß man vollendet Es ist ein gemein sprichwort/wann der Dieb nicht wußt/mit dem Diebstall wohin / so blieb offt stelln vermitten. Also wann diß Volck nicht wäre/so wären viel geringer Krieg/vnd müßte offt ein Fürst mit so vil hundert kriegen / als jetzt mit aausendt/vnd solte dannoch mehr außrichtem. Dan~ dieses Volck vnd schadenfro hencket immer eins ans ander / daß sich der Krieg verlängere/vnd einreisse. Vnd wär im Leyd / daß es recht zu gieng/vnnd Fried würde/damit ersch öpfft man daß gantz Lande/daß schier kein Fürst / noch Bawr kein geldt mehr hat / vnd die Fürsten jetzt nich: ohn grossen nachthell ihres Landts/in ein Krieg hinauß rüsten mögen. Darumb ist das Volck in allweg kein mutz/weder Gott noch der Welt / auch jhnen selber nicht/Gott woll/daß sie es erkennen vund abstehen/ oder daß es doch Fürsten vnd Herren mit jhrem grossen schaden sehen oder empfinden/vnd also das vbel abtreiben / vnd in bessere ordnung verwenden. Aberich besorg/mein Wunsch seye vergebens / dann die finstermuß muß solche Leuth haben/ein solche näst/solch Vögel. Dann die Welt die kein Liecht kan leyden/muß durchauß solche Leuth haben. Gott helff vns. Ame~. Consimilia vero Lutherus habet, in tractatu, ob Kriegsleuth auch im seeligen Stand sein können. Tom. Ienens. 3. fol. m. 315. Vetus ergo belligerandiratio, quam et hodie Helvetii observant, Stumpff. histor. Helvet. lib. 4. cap. 6. et Bavariae serenissimus Elector reducere satagit, adhuc melior mihi videtur: si nempe civium maior pars ad bellum apta sit; nec ita passim exteris inser viant, et anima simul atque corpus eorum venalia prostent: ac etiam non consultum esse videtur permittere, ut exterus Princeps, in nostro territorio Milites conducat, oder vmbschlage/ut nos loqui solemus, vel ut nostri peregrinam militiam sequantur, Calderini discurs. 13. Nolim itaque Milites singularem constituere civium ordinem: Man soll auß dem Soldaten Leben kein Handtwerck machen. Viroque bono militiam pro arte non habendam esse, docet Machiavell. l. 1. de art. mil. a princ. Tunc enim a bellis quielcere Res publica nequit: tales namque tempore Pacis, non aliud pretium habent, quam in aestate fornaces. Quod fuit apophthegmata Consalvi: que los Capinas o Soldados, quando non avia guerra, eran como chimineas en elverano. Florest. Espagn. part. 2. ca. 3. nu. 2. Hinc nostro saeculo non Imperium magnum, producere possunt diuturna bella, et si ea cessant, omnia itinera sunt intuta. Idqueve etiam tempore bellorum, quae Angli in Galliis gesserunt, accidisse, Proissart scribit, praesertim ca. 217. ubi huiusmodi militum otiosorum causâ, Rex Angliae non desiderat pacem, ne Milites in Angliam redire cogantur. Et etiam dict. ca. 217.


page 20, image: s020

consultatio operosa instituitur, quemodo liberari talibus Res publica queat: Pour faire hors du Royaume, toutes manieres de gens d'armes, nommez compagnes, qui pilloient et deroboient sans null tiltre de raison son royaume. Proissart dict. loc. (et de huiusmodi compagniis, late item in praecedentibus capitib. agitur) adi quoque cap. 230. De licence, des longues guerres, tractat etiam Girard. tom. 2. fol. m. 431. De in iquitate item Militum, multa habet oneris Ecclesiae auctor. cap. 26. ubi formam, quae debeat teneri in creandis Militibus, Brigittae revelatam proponit. Quod Miles debet promittere, se defensurum fidem Ecclesiae, et eius Praelatis obedire in omnibus, quae ad Deum spectant: neque parcere vitae suaepro fide et Ecclesia DEI: ut inimicos DEI deprimat; amicos DEI defendat: ut viduis et orphanis tribuat auxilium, et ut honorem DEI in omnibus augmentet: sic veniret ad verae Militiae cultum per humilitatem Sed hodie per superbiam, a vera professione militiae excessum est: nam Milites modo contemnunt Deum, eligentes toto affectu carnem suam dare et lacerare, pro laude hominum: sanguinem fundere pro expletione cupiditatis suae: libenter mori ad mundana ac diabolica et inania verba. Quocirca Apostolus exhortatur Milites, ut nemini dent ullam ossensionem, sed in omnibus exhibeant se Dei ministros, per arma iustitiae a dextris et a sinistris. Unde rursus de Militibus Brigitta inquit: Mlites Christi arma portantes, deberent esse parati dare vitam pro iustitia, et effundere sanguinem propter fidem sanctam, indigentes promovendo ad iustitiam, malosque deprimere et humiliare: prout prisci armigeri arma sumpserunt ad ultionem Ecclesiae et sidei, ac ad expugnationem inimicorum DEI. Sed nunc aversi sunt: placet quippe eis magis mori in bello pro superbiâ, cupiditate et invidia, iuxta diabolicas suggestiones: quam secundum mandata Dei vivere. Et paulo post: Miles proiecit clypeum fidei, quando magis sequi voluit voluntatem propriam, quam DEI: quando plus dilexit creaturam, quam Greatorem. Quasi dicat: Non timeo neque curo de defensione DEI: ex industria enim et nobilitate, meum est quod habeo: et sic diabolus eumi regit ad mundi appetitum. Et mox: Non est vita austerior, quam vita Militaris, in suâ verâ institutione staret. Militia enim Christianitatis, non est incepta propter mundi possessionem et cupiditatem, sed ad confortandam veritatem, et dilatandam veram fidem. Sed omnes gradus a sua laudabili dispositione apostata verunt: quia charitas DEI versa est in cupiditatem Mundi. Seduitur in Brigitta: Inter oens vero status Laicorum, Milites plus aliis apostata verunt: audent enim resistere Regigloriae, qui defendere deberent fidem Ecclesiae: laborant pro commodo Dominorum


page 21, image: s021

saecularium, qui deberent supprimere inimicos Dei. Item, reddere deberent humiliter, quae aliis rapuerunt crudeliter: tenentur quoque satisfacere iniuriam passis; quod minime faciunt: quin imo curam omnem apponunt, quomodo possint a mundo honorari, divitias acquitere, voluntatem suam perficere, et progeniem suam dilatate: Nihil curantes de his quae ad Deum spectant.

V.

Turcarum Imperator, quinquies centena hominum milia, saciius in aciem producere, et ducentarum triremium classem parare potest; quam alius Princeps, milia centena. Sane ut Petrus Bellonus, lib. 3. observ. cap. 18. notat: illorum consuetudo, pacis tempore observata, docet; tantum hominum coetum, etiam in bello vivere posse; atque tam facile esse Turcico Imperatori, decies centena hominum milia, in bellum ducere, quam alicui Principi Christiano, milia quinquaginta. Illorum vivendi ratio, tempore Pacis, adeo rigida est, ut nobis grave bellum sit apparitura: at illos qui a teneris huic vitae assuefacti sunt, non magis afficit, quam nos in delitiis viventes, nostra. Qui supra plumeos lectus decumbere, singulis diebus sorbitiunculam calidam sumere, selectiusque vinum bibere consueverunt; statim animum desponderent, si a solitâ vivendi ratione abstraherentur, atque maximo taedio afficerentur, si suas possessiones semel in animo non perlustrarent; vel triennio aut quadriennio a suis parentibus abessent, aut de ipsis nihil intelligerent. Sed haec omnia Turcae non curant: quoniam austerius adhuc domi vivunt, quam in bello. Peregrino Milite non utitur Turca, sed his solummodo, quos tempore Pacis suo stipendio alit: omnes itaque dicto oboedientes cum sint, belli labores et molestias patienter ferunt, etiam magis quam legionarii Milites Romani solebant. Turcarum Imperator, contrario Principum Christianorum more, ingentem quaestum facit belli tempore: nam annonam ipse vendit. Turcicus Miles sibi equum comparare non verebitur quinquaginta ducatis, etiamsi nullum aliud peculium haberet: nam illum donec ipse vivet, sibi inservire posse existimat: cum etiam equos viginti, et viginti quinque annis conservare soleant; licet ipsi et corum equi, pace et bello, humi nullo substrato stramine iacete soleant; equi autem neque e praesepio, neque ex foenili unquam edant. Turcicorum Militum opes, nec fundi sunt, nec aedes, sed solae pecuniae: nam si fundum aliquem emerent, ab eorum morte, Turcarum Imperatori cederet; qua de causâ raro etiam aedificant. Quocumque proficiscuntur, eandem aeneam ollam, et scutellam circumferunt, quâ Pacis tempore utebantur; eademque ratione omnis reliqua supellex, et domi et foris usui illis est: relictarum rerum nulle maerore afficiuntur; quandoquidem


page 22, image: s022

omnia circumferunt, uti et ignarium Potus, aqua est. Cibus, allia, et oepae. Quid ergo deterius in bello ipsis accidere queat, quam domi? In summa, suâ rusticitate, tantum nos in bello superant, quantum ipsi delitiis, et nobilitate a nobis in Pace superantur. Haud ullus negare ausit, Galliam hodie incolis frequentem esse magis, quam olim fuit ante Salvatoris nostri nativitatem: et nihilominus tum, Italiam, Graeciam, aliasque longe dissitas regiones armis sollicitavit, domique invicta erat: nunc cum bellum prodefensione gerendum est, peregrino milite cogitur uti. Causam huius rei, moribus, politicaeque rationi adscribit Loys Guyon, sieur de la Nauche, tom. 1. des diverses Lecons lib. 5. cap. 7. cum nempe ad minimum quarta populi Gallicani pars, ob religionis professionem, non possit; ceteri, vel ex vitae otiosae instituto, nolint militare: vel licet abeant in bellum, ob delicias et luxum nequeant diu victum habere. Quae omnia aliter erant, cum Celtarum nomen, Europae omni terribile quondam fuit Addo quae habet Guilielmus Postellus, tract. de Magistr atib. Atheniensium cap. 38. Quantum iuvet vini usu in exercitu carere, satis reipsa ostendit Turca; qui magna quidam illâ multitudine, sobricâ tamen, vim usu poena capitisin exercitu destitutâ, Graecostam egregios potores, (ut Proverbium pergraecandi hinc sitnatum.) Macedonas, Thraces, Dacos, Mysios, Pannones, Iuhros seu Hungaros. Dalmatas, Gepidas, atque adeo ipsos Germanos etiam vino armorum peritiam iungentes, nostrosque Gallos docet rem bellicam infelicius inter pocula, feminasque tractari atque delitias, quam in tenui mediocritate, vitâque abstemia. Nostri Thrasonesinter pocula, Venerem, rusticos, singuli decem illius viros unico congreslu, ne dicam victu, conficiunt verbis; et interim ille serio reque ipsâ de nobis, aris, focis, liberis, coniugibusque triumphat. Sed vero iamdiu est, quod robur Turcici exercitus decrevit, quâ de re ita Soranzius, in Ottomanno, cap. 25. ita scribit: Notandumest exercitum Turcicum, et qui primo intuitu immensus apparet, famâ potius et opinione hominum, quam reverâ, tam magnum et validum esse. Militum enim perspectae fortitudinis et experientiae, maxima est raritas: qui mediocriter in rebus bellicis sunt versati; non magno constant numero. Qui vero ad res gerendas plane sunt inutiles, et quorum nulla habenda est ratio, ut sunt servi, calones, lixae, et his similes; horum ingens estcopia. Constat etiam, equites Turcicos, in quibus robur atque opes illius Imperii potissimum consistunt; non eâ animi alacritate, et promptitudine in bellum proficisci, neque eâ patientiâ et tolerantiâ, labores et incommoda sufferre posse, ut quondam maxumâ cum laude solebant. Bellis enim in Persia gestis, attenuati valde sunt. Inprimis vero Ungaricis hâc


page 23, image: s023

tempestate; ubi hordei et rerum omnium, ad sustentationemk hominum, aeque atque equorum, et Camelorum necessariarum in digentia, et caritas maxuma fuit. Denique et illud observandum est, Spahos qui primarii funt Turcarum Equites, difficilime hoc tempore equos bellatores, ne oblato quidem pretio, nancisci posse: non modo propter equorum, et rerunr omnium caritatem maxumam; verum etiam, quod equi, ut plurimum in bellis periêre, et rarissime inveniantur, quiad bellrusum valeant: tum etiam quod Spahi, quibus alii reditus non sunt, nisi quod ex Timaris percipiunt, amissis prioribus equis, destituantur fere rationibus, quibus alios comparare sibi possmt. Alii in otio vivere desides consueti, pecuniam foenore accipiunt, quâ Timara potius emunt, quam equos; vel apud alios pecuniam occupant, a quibus postea cedendo bonis, eâ defraudantur. Etsi vero praeteritis annis, equitatum habuerint copiosissimum, diversa tamen eius rei causa fuit. Turcae enim nunc multo molliores et effeminati e Persarum deliciis: quae eosdem fere in ipsis, quos luxuria in Romanis quondam et Graecis effectus habuerunt, redditi; plurima impedimenta, quae ad commoditates lectorum, et rerum ad victum pertinentium conducunt, secum trahere solent, ut multis ad eam rem equis uti necesse sit. Neque quisquam est equitum, licet rusticus sit, vel alias paupertate prematur, qui non plures uno secum in bellum ducat equos: qui tamen strigosi, male habiti, et ad militiam plane inutiles sunt: quod eventus pugnae ad. Agriam commissae, declaravit. Causas item diminutionis Imperii Ottomannici, idem Soranzius, cap. 26. deducit, et cap. 23. ait: Cum Amurathes postremus, re ipsâ expertus esset, tantam sibi non esse Militum copiam, quam quondam habuêre ipsius Maiores: novam instituit militiam, tam peditum, quam Equitum, Rusticorum videlicet, Turcarum; quibus ampla privilegia, et honores plurimos decrevit, proprio ipsis indito nomine, Culcardasiorum; quod servorum sive manciprorum fratres signisicat. Quae appellatio cum solis tribuitur Christianis, in Mahumetanam superstitionem adscriptis, ac degenerantibus; tum apud Turcas omnium honorificentissima est. Consentit Achilles Traduccius, in Turca vincibil. fol. m. 284. Turcarum exercitus praeter Timariatos, et milites, qui privilegiis gaudent, constat hominibus abiectissimis, et vilissimis mancipiis, quae nullâ specie libertatis fruuntur, reliquorum militum insolentiis exposita. Rustici inprimis, quibusne arma quidem relinquuntur, quos Iudaeorum faeci abiectissimae, qui inter Christianos vivunt, vere compararelubet. Et idem fol. 310. facribit, Si fundamentum potentiae Turcicae perpendimus, quod in: Seragliis consistit, quae solummodo bello diuturno, et continuo evacuari


page 24, image: s024

possunt; vere apparebit, graviter a nostris peccatum fuisse, quod bellum diutius non protraxerint, et post insignes clades illud quoque continuârint.

VI.

In Bello, defensivo praesertim, domesticus Miles, externo et mercenario regulariter est praeferendus: videatur Adam Contzen lib. 10. politic. cap. 20. et 28. Misera est Res publica et precario, tam diu scilicet, quam placet vicino potenti, imperat: quae auxiliis inhaeret alienis; quae suam salutem extraneis hominibus, haud suis Civibus committit; vel non committere audet. Althus. cap. 32. fol. 557. Machiavellus 2 disp. 20. Bodin. 1. cap. 5. Renatus a Lusing. d. increm. Imp. cap. 6. Danae. 7. polit. 1. Iunius quaest. polit. 70. Keckerman. polit. fol. 447. Iohann. Gerhard. decad. 7. quaest. 3. vid. Camer. narrat. Turcic. fol. 33. Tholos. 11. de Rep. cap. 3. num. 6. Quin et Anglos non exercitatos, etiam in offensivo bello bonos esse, Cominaeus tradit. lib. 4. cap. 5. fol. 299. Et Thesauri Politici Auctor, part. 1. fol. m. 234. scribit, in Angliâ Milites, sere ut apud Helvetios, sibellum sit in Patriâ gerendum, campanarum sonitu congregari. Sed quos dirigit et excitat Deus, ii boni sunt etiam non exercitati. Et vicissim male pugnant etiam Legionarii exercitati; si ruina immineat fatalis, si a superioribus suis deserantur, si non recte gubernentur, si regimine praesenti non sint contenti, si belli occasio et causa, ipsis videatur vitio aliquo laborare etc. Mercenarius optatur, cum sit quasi desperatus, et iam vendiderit suam vitam. Sed adhuc plus in Cive efficere potest virtus et Patriae ac gloriae amor. Mercenarius difficulter comparatur, difficilius et magno cum periculo ali solet. Nec hodie dici potest, quod de suo tempore Bellaius, Germanum Militem non plus Gallo constitisse, quam unum coronatum. lib. 10. des memoires. fol. 1034. Viles sunt, qui mercede militant. Hincque natum Proverbium fuit: In Care periculum. Erasm. in Adag. Strabo namque lib. Geographiae 14. narrat, Cares totâ quondam Graeciâ errâsse, passimque stipendiis meruisse. Ceterum in rebus bellicis usque adeo praecelluisse, ut passim apud Poetas arma bellica Carica nominentur: quemadmodum Anacreon Caricam loricam, Alcaeus Caricam cristam dixit. Sic et Suidas scribit, Cares primos mortalium mercede militâsle, ut qui vitam suam vilem haberent. Hos igitur qui conduxerant, primos in acie collocare consueverunt, ut primos hostium impetus, suo exciperent periculo: aut ubi fortuna belli difficilima videretur, illic obiecti fuerunt. Sane Germani semper militiam peregrinam sunt sequuti. Wolf. 1. fol. 257. Sic et notant Exteri de Maximil. I. Roman. Imperatore, quod aliorum sumptu militârit: Et faut entendre, que l'armee dudit Maximilian, estoit souldoye aux despens du Roy d' Angle terre; et


page 25, image: s025

mesmes le dit esleu Empereur, avoit cent escus par iour, pour sonplat. Bellay fol. 14. lib. 1. De periculis a milite externo, videatur Cominaeus. lib. 8. cap. 10. fol. 788. praesertim si contra suae nationis milites ducatur. Piccart. dec. 3. cap. 2. Habet quoque consimilia prudentissimus rerum Gallicarum scriptor, Guil. Bellaius, Voyez donc l' inconvenient, qu'il y a d' avoir la for ce d'une armee de nation estrangere, qui est pour vous bailler la loy des etc. memoir. 2. fol. 123. adde lib. 2. fol. 182. et fol. 207. Aleur arrivee le Sig neur Iean se mutina de maendaent estre paye. 2. fol. 130. et 209. Aucuns ont estime que si Mors du Bourbon ne fust encores mori il sefust fait Roy de Rome et de Naples. Bellay 3. fol. 234. Ety laschant la bride pour attirer le Soldat, il foulera son peuple. 6. fol 643. Mercenarii tales, etiam Belli Duces similes sunt Rodolpho Camerinensi: qui Bello, quod Florentini cum Gregorio decimo Pontifice M. gesserunt, diversas partes secutus: nunc uni, nunc alteri haerebat. Interrogatus a quodam; cur adeo nutans ita saepe se commutaret? Quoniam, inquit, in eodem laterediutius iacere non poslum. Poggius in facetiis. De Helveticis Mercenariis, sequentia habet Montluc: 1. de comm. militair. fol. m. 8. loquens de praelio dela Bicoque. Anno 1522. Laquelle bataille le sieur de Lautrec fust force d'accorder, pour l'opinia strete de sutsses. I' ay veu en mon temps le despit de gens deceste nation estre cause de la perte de plusieurs places, et interrompre grandement les affaires du Roy. Ils. sunt a la verite urais gens de guerre: et servent comme de rempars a une armee: Mais faut que l' Argent ne manque pas, ny les viures aussi. Ils ne se p???yent pas de parolles. Agesilaus Rex Spartanorum, non sine famae et reputationis suae iacturâ, mercenariam militim in Aegypto auspiciis Regis Tachi; sed nec illi exstitit fidelis. Plutarch. in vita. Reges quidam, ex politico arcano exteros collectitios praetorianos amant, ut etiam hodie faciunt Turcae, qui Ianitsaros extollunt, natos Turcas despicere solent. Sic et apud Xenophontem 2. Instit. m. f. 50. ita ait Cyrus: Minime circumspiciendum vobis est, qua ratione de eivibus ordines expleatis, sed quemadmodum equos optimos quaeritis, non vestrâ in Patriâ natos: sic homines ex optimis sumite, quoscu~que vobis et roboris et ornamenti plurimum allaturos existimabitis. At si metus subsit, ne subditi exercitati, ad rebellionem reddantur proni: arma iis sunt adimenda: ususque armorum in hibendus:o ut Romani olim, et nunc faciunt Turcae. Commodissimum erit, si hodie tormenta manuaria, et copia pyrii pulveris adimatur, hocque intuitu, die Pulvermüllinen/non spectant ad privatos, et in iure sisci censentur: ac ita in externo et domestico commoda et incommoda sunt: in hoclaudatur vis interna, vera prompta, non ascititia, et accidentaria. Pro illo adferunt, licere victoriam parare, sanguine alieno, sed saepe Mercenarii sibimet


page 26, image: s026

victoriam parant. Et Hispani quidem mercenariis utuntur, sed plerumque eos ex provinciis colligunt subditis; Germanicis et Italicis. Robur exercitus est ex suis, mercenarios habent, ut in periculosis actibus, ii sanguinem fundant. Exercitatio praevia multum confert, etsi umbratilisquasi sit: nam et Romani ad palum pugnârunt. Ita Marius in bello, contra Cimbros, suos paulatim animavit, et ab umbratili illa exercitatione, ad proelium serio gerendum aptos effecit. Plutarch. Mario. Miles domesticus optimus et sidus est; si sciat se non mutare Dominum, sed dominatum, si contentus statupraesenti. Domestici animantur; si edoceantur, non fugâ servare se posse: si occisis pro Patriâ, id praemium detur, ut liberi, ut uxores sustententur: si ob rem bene gestam, honorem habeant immortalem. Non sane omnes sunt tales, qualem describit in Iocoseriu lib. 1. num. 727. et seq. Melander, ubi ita scribit: Inclitus quidam Germaniae Princeps, suorum non tantum Civium, verum etiam rusticorum agebat delectum, ex iis certos aliquos segregabat, quos quidemarmis tractandis, bellisque gerendis assuefaceret, et praepararet. Quamobrem cum Rustico iam cuidam togula sclopetaria iniceretur, ratus miser ille, fibi e vestigio in militiam proficiscendum, cum hosteque dimicandum esse; expalluit penitus, totoque corpore contremiscens, hanc in rationem exclamavit, Heu me miserum, nunc quidem sane vestior ego atque accingor ad mortem oppetendam: Ach ich armer Mann / da ziehe ich mein Todtenkleid an. Quo quidem Capitaneus audito, excordem hunc imbellemque nebulonem amiculo isto extemplo denudat, ac fuste probe probeque dedolatum exauctorat: adstivamque relegat, alio quodam animosiore ad militiam magis idoneo in fungi fucique huius effeminati desperabundique locum suffecto. Addere lubet, quae Bartholomaeus Gregorianus, teste Eberhardo ae Weihe, in orat. utrius Regniconditio sit melior. graviter scripsit. Nos armis quidem optimis, at animis pessimis militare, et praeter stipendia spoliaque nihil magnopere curare; quo sint Imperia cessura, non cogitare: amicis ac hostibus aeque infensos, de salute Patriae communis non sollicitos, bellum quasi tabernam, spreto Divino Numine, turbatis religionibus, adversus morem militarem, acdisciplinam maiorum ingredi: et sic vinci ubique locorum, fundi ac fugari singulos, pugnantes universos. neque pro/fas1in, neque a)/itia observantes etc. Felix populus ille, qui domestico milite intra terminos legitimae defensionis constitutus, hostes propellit: nec sequitur militiam peregrinam. Anno 1499. hat Keyser Max. mit sambt dem gantzen Reich/etc. ein gar ernstlichen Krieg/wider die Helvetier gesührt/etc. also daßihre Feind nie Tag und Nacht auss ihrem Erdreich unbesucht ruheten. Abert so sie sich auß begierd deß Golds durch außländische Fürsten/in frembde krieg


page 27, image: s027

haben lassen bringen/ist jhr Man~heit verendert worden. Stumpf. 4. cap. 6. Was der Statt Zürch genutzet/daß sie sich frembder Kriegen entzogen. ibid. 6. cap. 20. in fin. Stumpfius docet. Sane nunc in Germaniâ sec undum Busbequium fol. 304. de turcicis bellisloquentem: pulsata longe lateque tympania, ad eorum strepitum conveniunt, lucelli spe, quibus visum est; tertius fortasse quisque, qui loricam aut thoracem numquam induerat, nec hostem vel a belli limine salutârat. Reliqui quales? homines luxu. perditi, decoctores, ganeones etc. quos eo produxit; non patriae charitas, non aequitas causae, non religionis studium, non amor virtutis exercendae; sed ebrietatis, aleae, rapinarum, sacrilegierum, stuprorum. et (ut uno verbo dicam) scelerum et flagitiorum omnium impunitas atque licentia. Vid. Dn. Herman. Latherum lib. 3. de Censu. cap. 8. nu. 78. et seqq. Levi conatu, Neapolitanum Regnum, Carolus VIII. Galliarum Rex, occupavit; causam indigitat. lib. 1. Guicciardinus, cum ita scribit: Non tam numero, quam virtute hostium, nostri haut parum terrebantur. Nam cum Equites omnes, fere ex Galliae oppidis, neque tamen plebeis, sed nobilibus, qui haud prorsus Ducum arbitrio admitterentur, removerenturve, constaret; stipendia quoque, non ab ipsis Ducibus, sed ab Regiis quaestoribus caperent, turmas habebant, non modo numero integras, verum etiam robore et virtute florentes, equis, bonisque armis praeclare instructas: cum et per inopiam, id facere minime prohiberentur, et certatim quisque alterum superare, partim honoris, quem in hominum pectoribus generis claritas alit, impulsu, contenderet; partim quod ex fortiter sactis, praemia tum extra militiam, tum in ipsâ militiâ sperare poterant. lisdem stimulis, cuncti Regis Galliae imperium agnoscentes, agebantur; qui nihil magis in votis habebant, quam suo REgi probari, eiusque favorem emereri. Ex quo fiebat, ut nec mutandi Domini, ex inconstantiâ cupiditas; nec ambitio, aut avaritia, inter eos locum habebat. Quae omnia secus habent in Italorum militiâ, in quâ Equitum plerique, sive rustici, sive plebei, quique alîus Principis Imperio subiecti, prorsusque ex suorum Ducum nutupendentes; cum quibus de stipendio agendumerat, in quorum erat arbitrio eos et in militiam ascribere, et ornare stipendiis, hincque naturâ, neque casu ad naviter militandum, impellebantur. Quin et ipsi Duces ac Centuriones, taro eius, qui eos conducebant, erant ditionis: qui saepenumero sua commoda finesque diversos propositos haberent; aemulatione atque odiis inter se mutuis pleni: quorum militiae nullus esset terminus definitus; vere suorum Militum Domini. Numerum, cuius gratiâ stipendia capiebant, non habebant, nec honestis conditionibus contenti, quâvis occasione pretia Dominis cupide imponebant; atque in eodem munere instabiles, saepe


page 28, image: s028

ad alia stipendia transitiones faciebant: ambitione interdum aut avatitiâ, aut aliis rebus, ut non modo inconstantes essent, verum etiam infideles, impellente. Hocque semper nocuit Magnatibus, qui in Italia fuerunt, quod exterum et collectitium millitem habebant. Machiavel. ihistor flor. fol. m. 30. b. et 34. etc. Vicissim nobiles Galli, iugiter suis Regibus fideles exstiterunt, malueruntque sua amittere bona, quam Anglis obedire. Girard. lib. 23. fol. m. 917. Quid antem prosit vel obsit, variis ex nationibus collectum exercitum habere, prudentissimus Polybius notat: lib. 1. cap. 67. et seq. ubi ita scribit: Carthaginenses, qui copiis semper utuntur variis e locis mercede conductis, siquidem illud agitur, ut rebellioni ex conspiratione obviam eatur et ut neterribilis ipsis Ducibus sit exercitus; nequaquam a proposito aberrant, dum ex multis gentibus copias cogunt: sin illud agitur, ut irâ semel commota, aut odio concepto, vel seditione factâ, docere, lenire, et in viam reducere velis errore lapsos; omnino mala eorum ratio est. Cernere enim licet eiusmodi exercitus, ubi semel iram aut odium contra aliquos susceperint, non solum pro more aliorum hominum maleficia patrare; sed plane ferarum instar saevire, et animos induceread omnem immanitatem, et vesaniam comparatos, etc. Sed adde Plutarch. in Timel fol. l m. 526. putant quidem nonnulli, si exercitus ex pluribus nationis constituatur, ob aemulationem quandam, certatim omnes fortiter pugnare. Sed vero usus et disficultates (Philipp. Hispan. Regem) docuerunt unam nationem solam pugnare tam forti animo, quam adiunctam aliis. Conestag. 3. de Portugal. coniunct. fol. m. 158. Scio non cuiuslibet esse, milite solum domestico gerere bellum, sed velim eum Eumenis imitari Exemplum: qui cum Macedonicam Phalangem tumere, et ferocire animadverteret, equitatum sibi comparavit, quem ei opponeret; eiusque rei causâ, Cappadoces (subditos suos) quicumque Equites essent, immunes a tributis esse permisit; suis quibus fidebat maxume, emptos a se Eques divisit: utque eo munere animos suorum excitavit; ita corpora exercitationibus et disciplinâ hunc in modum formavit, uti Macedonibus et adversariis admirationi esset, suis fiduciam augeret; cum brevi tempore Equites ultra sex mille collegisset. Plutarch. in vit â. De Philippo II. Hispan. Rege, Conestagius seribit, lib. 3. de coniunct. Portugal. fol. m. 158. Licet in Hispaniâ, ex turba collectitia satis magnas copias conscribere potuisset: tamen solos Milites, qui stipendia merent, nervum exercitus esse, statuens. Id tamen eo fine fecit, quia non erant exercitati, ac ne illud incommodum pateretur, quod Antonius, Regni Lusitanici usir pator, incurrit, de quo ita ille idem. lib. 5. fol. 293. Copiae illins ex meris Lusitanis, et turbâ collectitiâ constabant. Unde fiebat, ut nullas copias, formam aliquam


page 29, image: s029

exercitus repraesentantes, ad manum haberet, etc. Inde de Lusitanis Coneslagius lib. 6. fol. 322. Nam si quis hastam haberet, deerat ei gladius, sin sclopetum, deerat funis. Voluerunt ergo postea Galli Lusitanos inermes armare, in quem finem magnam etiam armorum copiam advehebant Conestag. 9. fol. 450. Quod multitudo Lusitanorum inexercitatorum, cum tot militibus Gallis coniuncta, magnam felicis successus spem adferre videretur. Conestag. fol. 473. Nullus populus potens, cuius vis in externo milite conslitit. Sicque Turcae laudantur; quod non opus liabent nostrorum Principum more, ut hinc inde quasi mendicando colligant exercitum etc. Sorantz in Ottoman. cap. 42. Et obsigno haec quae dicta hucusque sunt, testimonio Montlucii, locupletis sane testis, et omni exceptione maioris: qui lib. 1. d. commentair. fol. 26. b. ita scribit. Au premier remuement de guerre, le Roy Francois dressa les Legionnaires, que fust une tres belle invention, si elle eust est e bien suyvie [pour quelque temps noz or donnances, et noz loyx sont gardees, mau apres, tout s' abastardist] car c'est le uray moyen d'avoir tous iours une bonne armee sur pied, comme fay soient les Romains, et de tenir son peuple agguerry: combien que ie ne scay, si cela est bonou mauvais. La disputen'en est pas petite: Si aimevoy - ie mieux me fier aux miens, qu'aux estrangers. Et ideo pernitiosaprivilegia illa esse videntur, quae Nobiles et Vasalli alicubi praetendunt, illorumque vigore, limitate et non nisi cum certâ conditione, patriam defendere volunt. Quemadmodum A. C. 1526. expertus est Ludovicus Ungariae Rex, de quo ita Traduccius scribit, in turcâ pincibili fol. m. 220. Ludovicus etsi exigua apud suos auctoritate valeret, ad consueta tamen remedia tantorum malorum, et ad externa et peregtina auxilia recurrit: In Comitiis Regni, suis proceribus et militibus locum assignavit, quo convenire deberent, ad resistendum hostibus, ne Savum transirent, donec reliqua auxilia adventarent. Ipse ut tempore constituto Tolvam attigit, neque Transilvaniae, neque Croatiae, neque Bohemiae copias auxiliares reperit. Et qui comparuerant Nobiles ulterius progredi contra hostem recusant, Rege reliquos operiunte, sua adducentes et allegantes privilegia, quod non nisi Regem comitandi causâ in bellum proficisci tenerentur. Sed si tales subditi sunt, melius est cnductitiis uti, et onus in bellum proficiscendi, vendere illis pecuniâ praesenti, ut fecit Agesilaus, et ante eum Agamemnon. Plutarch. in Agesilao. fol. m. 13.

VII.

Quemadmodum autem exteri, si maior vis atque necessitas ingruat, non plane sunt spernendi; Foederati praesertim, l. 7. in princ. §. ult. de captiv. et postlim. Lips. 5. polit. 9. ita eiusmodi auxiliis, haud ita credant Duces, ut non plus sui roboris, suarumque proprie virium in Castris habeant; nec corpus exteri faciant; sed membrum. Quod autem


page 30, image: s030

affertur; in exercitu ex variis natio nibus composito, aemulatione incerdi virtutem, imbecillum est: hoc idem fieri potest, praemiorum pollicitatione, aliisque modis, ut et iam supra dictum fuit. Externa auxilia, taro adhibuisse Romanos, docet Amirato, 1. discors. 10. quae dixi etiam in tract. de Foeder. ad sin. quid extero subsidio sit tribuendum: et eo quod Galli olim usi sunt, in Romanorum pervenerunt potestatem. Pasquier des Recherch. lib. 1. cap. 5. sed non semper sufficiunt. Milites ordinarii, in domiciliissuis relicti, quos Legionarios [alicubi Außschütz] vocamus; et ii, qui or dinariis hisce accensentur Vasalli. P. Greg. Tholos. 11. de Rep. cap. 3. num. 12. Verum interdum et quidem etiam ordinarie, opus habet Res publica, pacis quoque tempore, Limitaneis, Praesidiariis, aut Praetorianis Militibus. Althus. c. 34. polit. fol. 560. et seq. R. P. Adam Conzen. polit. 10. cap. 29.

VIII.

Agros in delectu Militum, praeferunt oppidis nonnulli, ac urbicum militem non esse bonum censet Plutarch. in Othon. fol. m. 942. Ego utrumque, et agreltem et urbanum, exercitio strenuum fieri posse, iudico: et urbanum quidem citius, nisi sit sedentariis opificiis, et umbratili quaestu enervatus. Kirchnerus de Republ. ult. th. 36. Durities in Milite maxime commendatur. Quem enim potes mollem, et enervatum Novitium, aliquo in numero putare; qui cum hoste non valet confligere, nisi dulciculâ potione, et quibusdam sportellis sustentetur. Immo nisi abdomini natus, crapulam cottidie exhalet: nsi ung ventorn~ odore nares recreet, nisi sub pellibus interquiescat, nisi variis vestibus, et nescio quibus lacernis orneretur? Bellicosus quidem ille Miles et nervosus haberi debet, qui sudo et udo caelo aptus est;o qui ad omnes labores impiger invenitur: qui famem pro Condimento, nsturcium, pro cibo, humum, pro cubili, arbustum, pro tabernacnlo habet. Stavihurst. dereb. Hibernic. lib. 1. ad sin. Turcae etiam captivos per Natoliae oppida distribuunt, et rusticis operibus, ruri scilicet arando et pecudum gregibus eustodiendis, materiae atque lignis ad aedificia pertandis, aliisque eiusmodi laboribus applicant, ut corporis vires roborent et confirment, quo magis idonei ad militiam evadant. Nonnulli ad remos alligantur, non ut navicularia discant, sed ut assiduis molestiis callum obducant. Traduccius fol. m. 243. Et adeo ad Militiam conferre putatur, corpus ad omnifarios labores aptum, ut Probus Imp. numquam pasus fuerit, milites suos esse otiosos. Vopiscus fol. m. 291. et 294. sed aliis aliud placet. Ac sane agricolas paci magis quam bello aptos, prodit in Numa Plutarch. fol. m. 134. Lacedaemcnii in pace non aliter ac inbello vivebant. Sed tamen non agriculturae, viliorique labore, verum aliis exercitiis corpora in durabant. Plutarch. Lycurg. fol. m. 102. contrarium in usu erat Athenis,


page 31, image: s031

Plutarch. Solon fol. 170. ubi causam diversitatis reddit. At certe si corpus non labore vel exercitio induratur, arma haut prosunt. Plutarch. Coriolan. in princip. De aetate Militum tradit multa Alex ab Alex. 1. cap. 20. Sane institutio, non aer Milites facit. Recteque Pelopidas olim iudicavit: Non ad Eurotam solum fortes homines nasci, sed ubicumque Iuvenes ita instituuntur, ut turpe aliquid perpetrare verentur, vitamque minus, quam famam, et boni Civis opinionem amittere metuunt. Plutarch. Pelop. fol. m. 559. et c. Sicque Philopoemen exercuit olim Achaeos. Plutarch. in vitâ fol. m. 701. 705. et c. tali ratione ex Tarentinis Milites fecit Phyrrus. Plutarch. in Phyrro fol. m. 772. Sicque Cimon exercuit. Athenienses, eorumque socios otio torpescentes, ex foederatis subiectos fecit. Plutarch. Cimon. fol. m. 960. Militari olim gloriâ excelluerunt, Romani, Parthi, Germani: sed exercitio magis quam naturâ: Sic enim Senecâ epistol. 36. Si in Parthiâ natus esset, arcum infans statim tenderet, si in Germaniâ, protinus puer tenerum hastile vibraret. Si avorum nostrorum temporibus fuisset, equitare, et hostem cominus percutere didicisset. Haec singulis disciplina gentis suae suader et imperat.

IX.

Milites Legionarii, quos armis assuescimus, ita sunt instituendi; ut virtutis non violentiae ratione ducentur. Eorum praecipua haec sit virtus: erga cives Patriae, modessos, humanos, clementes; contra hostes vero feroces et crudeles sese exhibere. Militis boni virtus, non in fastu quodam, rixandive proclivitate; sed in modestiâ et oboedientia est sita: unde haut ex eo fortiores sunt milites habendi, si ad duella facili operâ concitantur. Perche l'aver a far quaestioni, procede, a dapoca prudanza, o da im patienza, o da bestialita. Quod Ferdin. Pescarius dic ere solebat. Botero d. detti fol. 41. b. Nulla virtus in Milite necessaria magis est, ac obsequium promptum. Botero. ibid. fol. 52. b. Et non semper qui manu promputs est in duello, propterea et bonus Miles est in stataria pugna. Sicque cum olim Delphino, Amadeo IV. Sabaudiae Comes, duelli, aut concurrendi cum universis copiis, conditionem detulisset, Feciali respondit: Abi, renuntia Principi tuo, non in unis corporis viribus hominis consistere gloriam: si aliteri ille existimet, habere me tauros quamplurimos, qui longe hac in parte eum superent. Ad universi autem proeliialeam subeundam quod attinet, si exercitus nunc illis sit instructissimus, futurum propediem, ut ego non minoribus instructus copiis eum, ubicumque locorum sit, ad internecionem persequar. Vandeburg. in hist. Sabaudicâ. Caesar, teste Suetonio, cap. 65. Militem neque a moribus, neque a Fortunâ, (ceu censu) probabat; sed tantum a viribus: et is idem, Milites suos etiam unguentatos, bene pugnare posse dixit. cap. 67. Ubi vide Casaubonum, qui ait; Milites hosce, non conservandae, sed


page 32, image: s032

evertendae Rei publicae aptos, ab ipsisque veteribus Romanis improbatos esse: quod Caesar moliebatur. de Milite Monarchico, adde Lucanum, 1. vers. 362. etc.

Dum movet hic calidus spirantia corpora sanguis,
Et dum pila valent fortes torquere lacerti,
Degenerem patiere togam, regnumque Senatus?
Usque adeo miserum est civili vincere bello?
Nec Civis meus est, in quem tuae Classica Caesar
Audiero. per signa decem felicia castris,
Perque tuos iuro quocumque ex hoste triumphos:
Pectore si fratris gladium, iuguloque Parentis
Condere me iubeas, plenaeque in viscera partu
Coniugis, invitâ perag am tamen oinnia dextra
Si spoliare Deos, ignemque immittere templis,
Numina miscebit Castrensis flamma monetae:
Castra super Tusci si ponere Tibridis undas,
Hesperios audax veniam metator in agros,
Tu quos cumque voles in planum effundere muros,
His aries actus disperget saxa lacertis:
Illa licet penitus tolli quam iisseris urbem
Roma sit.

Idem iam ante fecerat Sulla, de quo Sallust. Catilin. c. 11. Sulla exercitum, quem in Asia ductaverat, quo sibi fidum faceret, contra morem maiorem luxuriose, nimisque liberaliter habuerat, loca amoena, voluptuaria facile in otio ferocis Militum animos molliverant, ibi primum insuevit exercitus populi Romani amare, potare, signa, tabulas pictas, vasa caelata mirari, ea privatim ac publice rapere, delubra spoliare, sacra profanaque omnia polluere. Igitur ii milites postquam victoriam adepti sunt, nihil reliqui victis fecêre. Ad id autem, quod de modestia militum dixi; iterum militaris artis optimos produco Doctores, Turces, de quibus Bellonus, lib. 2. cap. 14. Diligentius [inquit ille] observantes Turcas milites, qui ad Rhodi urbis portes exibant, occasionem sumpsimus scribendi, quam ingens sit Turcarum militum continentia et oboedientia. Nam licet viginti aut triginta viri, diligenter portas observarent, id tanto silentio et modestia faciebant, ut non plus turbae exaudiretur, quam si nemo isthic adfuisset; videbanturque potius opifices aliqui, quam milites, nihilominus senatoriam quandam gravitatem prae se ferentes. Et idem lib. eod. cap. 73. Cum observaverimus, qua ratione Cairinus Bassa, Dominum de Fumet exceperit, dignum quod hîc insereretur, iudicavi. Omnes suos Ianissaros, auratis, sericeisque diversorum colorum vestibus


page 33, image: s033

eleganter exornatos, ordine collocavit; nullis acinacibus, aliisque armis accinctos, sed demissis et decussatis manibus: quod indicium est magnae Turcarum oboedientiae; ad gerendum etenim bellum, solummodo expetunt arma. consentit Villamont, lib. 3. de voyages c. 5. fol. m. 347. ubi item nulla apud eos esse duella, et provocationes vel rixas omnino cessare dicit. C'est une chose fort remarquable, de les voir viure ensemble, enunion et concorde, sans iamais avoir dispute, l'un contre l'autre; n' y s' appeller au combat d' homme a homme, ainsi que nous faisons. et c. Ac certe contra Christianam non solum religionem, sed et contra comnem Ethicam ac politicam rationem est; Ita observare honoris punctum (de poinct d'honneur) ut privatim adversus concivem nostrum, hâc ratione iniuriam vindicemus. Vid. Anton. Massam tr. de duello et p. de la Nove, au lict d'honneur passim. Commendat etiam eo nomine Helvetios, Stumpfius lib. 4. cap. 6. quod in Castris non rixentur. Es sollen wol zehen oder zwantzig tansent Schweitzer ein gantzen Monat zu Feld liegen/daß keiner den andern wund schlägt. Pulcherrime Bellonus lib. 3. cap. 17. Turcae, viri fortitudinem, vel strenuitatem nostro more non aestimant. Nam in Europâ, qui omni momento digladiari vult, qui oculos torquere novit, iurator, biliosus, cicatricibus insignitus, quique alterum mendacii arguerit, pro strenuo et probo viro habetur. At Turcae pacis tempore modesti sunt, arma domi relinquentes, ut inter se pacifice vivant, neque acinaces gestant per urbem obtambulaturi: at in bellum profecturi, armis uti norunt, et suam fortitudinem erga hostes demonstrant: neque facile audies, ipsos inter se decertâsse: neque si quis sodalem ferierit, propterea strenuus aestimabitur. Sed interim non verâ ex virtute pugnant. Namque opio vescuntur, in bello, ut animosiores exsistant. Bellonus 3. cap. 15. de eorumque fortitudine, ita censet Montuluc. des commentaires lib. 1. fol. m. 46. Les Turcs mes prisoyent fort nos gens: si croy - ie, qu'ils ne nous battroyent a forces pareilles. Ils sont plus robustes, obeissans et patiens que nous: mais iene croy pas qu'ils soyent plus vaillans; ils ont un advantage, c'est qu'il ne songent rien, qu'a la guerre. Ac item Turcarum iter facientium insignesilentium et modestia, imprimis a Petro Bellono commendatur, lib. 1. observ. cap. 69. et ita scribit: Quo tempore Selymbriam perveni mus, exercitus isthîc circiter quatuor millium Turcarum fuit, quibus hospitia designata fuerant, cum in Carabacchara, aliisque urbis locis, tum extra urbem sub arboribus. Omnes erant equites, atque in Turcarum Imperatoris, qui bellum adversus Persas gerebat, castra proficiscebantur iiautem diu ante lucem, tanto silentio discesserunt, ut nos qui etiam ante lucem discendere constitueramus, minime animadverterimus, tametsi essemus illis vicini. Haec res nobis visa est digna relatu, tantem


page 34, image: s034

hominum multitudinem, sine ullo strepitu discedere potuisse. Quo nomine etiam Agidis Lacedae monii militis a Plutar cho commendantus, in vitâ Agid. et Cleomen. fol. m. 426. et ibidem fol 442. de tranquillitate et modestia Laconici exercitus, notatu dignissima multa referuntur. Sic et sub Alexandro Imp. Roman. tanta disciplinâ, tantaque reverentia Ducis, expeditiones agebantur; ut non milites; sed Senatores transite viderentur. Lamprid. in Alexan. fol. m. 219. eiusdem etiam Apophthegma fuit. Miles non timet, nisi vestitus, armatus, calciatus et satur, et habens aliquid in zonula. Lamprid. ibid. fol. 220. Acidem cum Antiochiam venisset, ac milites lavacris mulieribus, et deliciis vacarent, eique nuntiatum esset, omnes eos comprehendi iussit, et in vincula conici, Quod ubi compertum est, mota seditio est a legione, cuius Socii erant in vincula coniecti. Tum ille Tribunal ascendit, vinctisque omnibus ad Tribunal adductis, circumstantibus etiam militibus, et quidem armatis, ita coepit. Commilitones, si tamen ista vobis, quae a vestris facta sunt, displicent, disciplina maiorum Rem publicam tenet: quae si dilabatur; et nomen Romanum et Imperium amittemus. Neque enim sub nobis ista saciendasunt, quae sub impura illa bestia (Heliogabalo scil.) nuper facta sunt. Milites Romani, vestri socil, mei contubernales et commilitones amant, potant, lavant, Graecorum more etiam quidam se instituunt; hoc ego diutius feram? et non eos capitali dedam supplicio? Tumultus posthoc ortus est. Atque iterum Alexander: Qui in contione estis, vocem in bello contra hostem, non contra Imperatorem vestrum necessariam omittite, certe Campiduc tores vestri hanc vos docuerunt contra Sarmatas, et Germanos ac Persas emittere: non contra eum qui acceptam a Provincialibus annonam, qui vestem, qui stipendia vobis attribuit. Continete igitur vocem truculentam, campo ac bellis necessariam; ne vos hodie omnes uno ore atque una voce, Quirites, dimittam, et incertum an Quirites! Non enim digni estis, qui vel Romanae plebis sitis, si ius Romanum non agnoscitis. Et quum vehementius fremerent, ac ferro quoque minarentur. Deponite, inquit, dextras contra hostem erigendas, si fortes estis: me enim ista non terrent. Si enim unum hominem occideritis, non nobis deerit Res publica, non Senatus, non Populus Romanus qui de vobis vindicet. Quum nihilominus post ista fremerent, exclamavit: Quirites discedite, atque arma deponite. Mirando exemplo, depositis armis, depositis etiam sagulis militaribus, omnes non ad castra, sed ad diver soria varia recesserunt. Tuncque primum intellectum est, quantum eius severitas posset. Lamprid. Pertinet huc, quod, in libris veterum memoriarum scriptum esse, agellius lib. 5. cap. 5. attestatur. Hannibalem Carthaginensem apud Regem Antiochum facetissime


page 35, image: s035

cavillatum esse: eaque cavillatio huiuscemodi fuit. Ostendebat ei Antiochus in campo copias ingentes, quas bllum populo Romano facturus comparaverat: convertebatque exercitum insignibus argenteis et aureis florentem, inducebat etiam currus cum falcibus, et Elephantos cum Turribus, equitatumque frenis, ephippiis, monilibus, phaleris praefulgentem, atque ibi Rex contemplatione tanti ac tam ornati exercitus gloriabandus Hannibalem adspicit: Et putas ne, inquit, conferri posse, ac satis esse credis Romanis haec omnia? Tum Poenus eludens ignaviam imbelliamque militum eius pretiose armatorum: satis plane, inquit, satis esse credo Romanis haec omnia, etiamsi avarissimi sunt. Est et aliud adhuc, quod militem imprimis perdere solet; lascivia et amor: Audiamus optimum militiae Doctorem Monlucium, Galliae Mareschalcum. 1. de commeut. fol. 6. ll y a une chose, si vous ne la pouves eviter, au moins alles y sobrement, saensop ous perdre, c est l'amour des femmes. Ne vous y eng aiges pas, cela est du tout contraire a unbon coeur. Laisses l'amour an crocher lors que Mars serae en Campaigne: vous n'aurez apres que trop de temps: ie me puis venter que iamais affection, ny follie ne me destourna d'entre prendre, et exsecuter ce, qui m' estoit commande. A ces hommes il leur faut une qvenoville, et non une espee. Et outre la des bauche et perte de temps, ce mestier ameine une infinite de querelles, et quelques fois avec vos amis. l'en eu veuplus combatre pour ceste occasion, que pour le desir de l'honneur. O lae grand vilennie, que l' amour d' une femme vous desrobe vostre honneur, et bien sou vent vous face per dre la vie et diffamer? Quant a vous Soldats, ie vous recommendes sur toutes choses l' obeissance, que vous debues a vos Caepitaines: a fin que vous apprenies de bien commander quelque iour. Car il est impossible, qu'un Soldat scaeiche bien commander, qu'il n'aye sceu plustost obeyr. Et notes, qu' en l'obeissance cognoist la vertu et sagesse du Soldat. et en la des obeissance se pert la vie et la reputation.

X.

Ubi minormetus, ibi etiam minus periculi est. Conestag. lib. 7. de Portugall. coniunct. fol. m. 378. Et metus ubi dominatur, ibi intellectus est suppressus. Monluc. lib. 2. fol. 98. adde Michel de Montaigne, lib. 1. de essais cap. 17. et 2. cap. 7. passim ac praesertim ad fin. Magnum et iam malum est pusillanimitatis, quod qui tali vitio capti, misericordiam n on merentur; sed infortunio quocumque digni iudicantur. Plutarch. in Pa ul. Aemil. fol. m. 485. ubi de Perseo Rege captivo. Sed tamen etiam forti ssimi colorem mutant, et animi minus prompti indicia praebent; non animi, sed corporis vitio; ut de Arato scribit Plutarch. in vit. fol. 890. M litem etiarn excitat, si eius virtus in conspicuo sit: ideoque Monlucius aliquando, militum suorum galeas, velo aliquo conspicui coloris insigniri fecit, ut eo magis eorum adpareret fortitudo. Monluc. 2. ad fin. fol. 141.


page 36, image: s036

Sed metus non adimitur operâ faciliori, quam si milites (id quod apodictice etiam verum est) sibi habeant persuasum, minus tutum esse fugere, quam pugnare. Et sane non in proelii vigore, sed in fugâ plures cadunt. Et demum Mors gloriosa vitam coronat. Exempla militum insignium in historiis passim obvia sunt. Anno 1386. Zugen die von Zofingen mit Hertzog Lupoldt von Oestereich/für Sempach/damals truge Riclaus Dutt/Schultheiß der Statt Paner/welcher in aller noth vnd schlacht/ das Paner zerriß/vnd stieß die stuck in Mund/er ward erschlagen/vnnd als man ihn nach der Schlacht auffhub/vnd da dannen führt/fand man das zerrissen Paner in seinem Mund/vn~ ward widerumb heimgebracht. Stumpf. 7. cap. 33. Militis ac Capitanei probi (Q. Caedicius, mil. tribuni) insigne refert documentum Agellius. lib. 3. cap. 7. Similique exemplo Gallis suis praeluxit, memoriâ nostrorum proavorum, Le Capitaine Baiard. (cuius tanti aestimavit virtutem Franciscus I. Rex Galliarum, ut eius manu equestris militiae accipere insignia voluerit ille idem) apud Langeium lib. 2. des memoires fol. 1. 83. Fürstliche Tischreden. lib. 3. c. 29. De fortitudine equitis Scoti, vid. Froissart. tom. 1. cap. 284. qui de magnanimitate, Comitissae de Montfort, multa etiam habet. d. tom. cap. 81. et 92. ut et 143. ac 147. Etiam bonae ac generosae mentis indicium est, verae gloriae esse appetentem. Plutarch. in Coriolan a princ. Hinc fortitudinem veteres definiveunt, non absentiâ timoris, sed infamiae metu. Plutarch. in agide. fol. 439. Ac virtutem pro fortitudine sumebant antiqui: Dn. Gruterus ad Senecam fol. m. 624. quasi ea universalis quaedam esset virtus, ceteras omnes comprehendens, unde et Galli fortem, vocan: probum, preud homme. Voluit etiam Cato, militem hosti, non manu solum, sed et voce ac aspectu terribilem esse. Plutarch. d. loc. fol. 419. Milites item voluptatibus addicti, Rei publicae minime prosunt, ex sententia Catonis. Plutarch. in Marc. Caton. fol. 667. ac turbandis, non restituendis rebus sunt apti magis; quod iam supra innui, ubi militum Caesarianorum feci mentionem. Et quoque quid requiratur in milite probo ac bono; egregie docet Plutarch. in Galba a princ. Miles oboedientiâ commendatur, non si censere et corrigere Ducis fui facta velit. Hincque Phocion olim dixit, Athenis, Capitaneos multos, et paucos milites esse. Plutarch. in Phocione. fol. 317. Militum officium, paucis comprehendit Xenophon. 2. Inst. Cyr. fol. m. 51. Si apud se singuli statuant, res agendas minime successuras, nisi quisquam suo loco sit alacer: brevi et multa et praeclara gesturi sunt. Tandem operae pretium puto, scire quomodo Cato reddiderit milites bonos, iustos et fortes, Provincialibusque gratos: quâ de re videatur Plutarch. in Cathne Iunior. fol. m. 339. etc.

XI.

Milites rite ad frugalitatem et laborem instituti, non nimiis


page 37, image: s037

impediuntrr impedimentis. Miles Turcicus in bellum proficiscens, nullum famulum circumducit, nisi mancipium: Ianissari vero nullum (quandoquidem ipsimet vilia mancipia sint) sed singuli sua arma et annonam ferunt. Attamen quinis unum equum alere licet, ad impedimenta et tentorium gestanda. Sic veteres Romani solebant. Legimus enim Iugurthino bello Metellum edixisse, ut singuli milites, sua alimenta et arma ferrent, nullo servo illis concesso. Sed et Turcae Praetoriani Ianissari, qui proxime illum perpetuo versantur, pacis tempore deni unicum duntaxat mancipium habent: belli autem tempore quini. Ex co deprehendere licet summam in illa aulâ oboedientiam. Petr. Bellon. lib. 3. cap. 25. Alexander Magnus ad bellum Indicum proficiscens, omnia impedimenta combussit. Plutarch. in vitâ fol. m. 197. et c. Vicissim sebastianus Lusitaniae Rex, in Africanâ expeditione 16000. milites habebat. Sed ad haec accedebant tria milia fossorum, et plusquam millae aurigae, et infinita item multitudo, lixarum, calonum, servorum, aliorumque mancipiorum, Maurorum, mulionum, Mulierum et Amazonum, (quos Galli per iocum filles de ioye, filias gaudii, appellant.) Nam eo res devenit, ut bellum a nobis sine eiusmodi limacibus non videatur geri posse. Ita ut tota illa incondita impedimentorum turba 26000. hominum superârit. Anonymi historia Belli Africani Seb. Port. R. Eadem Conestagius habet, fol. m. 60. et 62. Et improbandus est mos Orientalium nationum, quo omnem suam gazam secum deferunt ad bellum. Fragm. hist. Francicae. Glabeo et c. iunctum. fol. m. 90. Turpissimum est apud victos invenire libidinum et vanitatum instrumenta. Plutarch. in Crasso ad fin. Iuvenal, Satyr. 2.

Res memoranda novis annalibus, atque recenti
Historiâ, speculum Civilis sarcina belli.

XII.

Milites sunt pedites, vel equites: quos prius adhibitos bello, quam Pedites, haut recte putat Aristoteles 4. polit. 13. Id enim antiquorum Israelitarum expeditiones refutant, quae folo constiterunt pedidatu. Sed uti alteris praestent: seu in pedidatune, an equitatu, robur exercitus consistat? maior et controversa magis est, maiorisque momenti, ac etiam vetus quaestio. De qua Machiavell. 2. disp. 18. vegetius 2. cap. 11. Lips. 5. cap. 7. Kirchner, disp. ult. th. 2. lit. d. Claude Fauchet tr. des chevaliers cap. 1. a princ. Ranzov. 1. com. de Bello cap. 11. Scipio Amirato, discurs. lib. 19. cap. 2. Henry de Montagu, en maximes politiques nu. 4. fol. 98. et c. Ego in universo Bello, Pedites palmam habere, et equitibus praevalere: sed pro ratione loci et proelii, equitatu indigere puto. Tampedites quam equites in bello necessarii sunt: Sed hic illud quaeritur tantum, anne id, quod per pedites expeditur, praestantius sit eo, quod equitatu peragi


page 38, image: s038

solet. Superioribus saeculis, tam in Germaniâ, quam in aliis orbis Christinni partibus; exercitus equitibus fere constabant: quia nemo nisi nobiles, nobiliumque ministri militabant. Ac certa et secura multo magis est stataria peditum pugna. Vous eng agez vostre valeur, et vostre fortune, a celle de vostre cheva! ses playes et sa mort, tirent la vostre en consequence: son effroy, ou sa fougue, vous rendent ou temeraire, ou lasche; s il a faute de bouche, ou d'esperon, c'est a vostre honneur, a en respondre. ut eleganter loquitur Michel de Montaigne 1. d. essais cap. 48. fol. 265. At asserunt Sancti Patres, non solum Regi, Deut. 17. v. 16. sed et toti populo Hebraeorum, prohibitum fuisse equorum usum. Et id confirmant, ex illo Iosuae u. vers. 9. ubi Deus volebat, potius debilitari, et interfici equos, quam ab Hebraeis possideri. Verum excessus tantum, seu multiplicatio equorum, prohibita Regi fuit; ne scilicet tempore belli, consideret in robore eorum (volebat enim Deus, miraculose et extraor dinarie victoriam Israelitis largiri) ne item in superbiam Rex erigieretur, ex nimio equorum fastu acque pompâ; ac ne ad alendos tot equos, gravia subditis imponeret tributa. vid. Mart. Becanum in analog. veteris et novi testam. cap. 16. quaest. 11. Ducebant vero equites Romani, funales aut dextrarios equos (ex quo Franco-Gallis remansit vocula destriers) quos item desultorios nominabant. Ac etiam Sextus Pompeius Grammaticus innuit, duobus seu paribus equis in proeliis usos fuisse Romanos: indeque esse pararium aes Numidis quoque desultorum in modum, binostrahentibus equos, inter acerrimam saepe pugnam in recentem equum, ex fesso armatis transsultare, mos erat: tanta velocitas ipsis tamque docile equorum genus fuit. Et item Romani, effrenatos saepe in hostes equos immittebant, qui ultro citroque, cum magna nostium strage, infractis omnibus hastis, transcurrerunt. Vid. Montaign. d. cap. a princ. et fol. 269. Antiqui item, curribus insidentes in hostes pugnabant Montaigne lib. 3. cap. 6. fol. m. 910. Quae nunc cunsta usus ignorat. Peditatu solo exercitus constare nequit cum Pedites semper sint taridiores. Et ad commeatum importandum equitibus omnino opus est Langey, fol. m. 167. lib. 2. Nostre gendarmerie, qui estoit ordinairement a cheval, et les ennemis n'ayans aucune cavallerie pour faire escorte a leur fourrag eurs, en peu de iours furent affamez, de sorte qu'ils furent contraints de faire leur retraitte. Militiae optimus Magister Blaise de Monluc. des comment. lib. 1. ad fin. fol. 74. b. Les ennemis n'avoyent aucun homme a cheval dans Carignan, qui estoit cause qu'ils estoient tenus a l' estorit d'une coste et d'autre. E contra magnus fuit Gallorum error, et militaris solaecismus, quod in praelio Pictaviensi, contra Anglos, pedites non habuerunt. Froissart. tom. 1. cap. 161. et 198. Licet alias Gallici equites prae aliis commendentur. La gendarmerie


page 39, image: s039

Francoisene so laisse comparer a autre nation. bellaius Langius. 1. fol. 72. Les Imperiaux de long temps ont re donbte la gendarmer ie de France. ibid. lib. 2. fol. 118. Helvetii etiam, locorum natura adiuti; contra Principes Austriacos, peditatu destitutos, felicissime bellarunt. Et mentionem Stumpfius lib. 10. cap. 31. facit cuiusdam Glaronensis, so sich in einem bequemen Vortheil wider zwantzig Reisigen gewehret. Omnes quidem Scoti, quondam in bello equitabunt. Froissart. tom. 1. cap. 18. Persarum etiam militia equitibus solum constat: quam max imam labem esse Soranzius censet. cap. 71. Qui idem refert. cap. 1 4. in equitatu subsistere omne perre bellicum Turcarum robur. Verum Traduccius fol. m. 270. scribit: Cum milites eorum leviter sint armati, et ad excursiones quam statarias pugnas magis idonei, maiorem in equitatum, quam peditatum curam collocant. Sed ubi oppugnationes aggrediundae sunt, vel aggeres domoliundi, aut fossae superandae, vel praecipitia occupanda, in quibus equorum nullus est usus, peditum operâ utuntur exercitatissimorum; quorum qui maxime praestant, sunt Ianizzari, quibus plurim um fident, quod eorum virtute ac fortitudine plurimas victorias sint consecuti. Fatentur tamen imperfectam suam esse militiam, propter tantum equitum numerum, qui ad exercitia pedestria inutiles esse solent. Fugatis quippe equitibus, quod superest refugium ad pedites, pertenue est, et exiguum porpter eorum paucitatem. Quibus non comprehenduntur Asappi, quod fere inermes sint, et ad pugnas protinus inutiles: in peditatu enim gravitas potius et praestantia armorum, et robur ac vires corporis, propter vehementem impetum quam agilitas atque dexteritas requiritur, hac Turcae praestantiores, quam illa exsistunt, unde eorum exercitus, ut dixi, plus in excursionibus, et velitationibus seu tumultuariis pugnis, quam in alio belli usu valet. Sane in Graecia sub Philippo et Alexandro, Phalanx Macedonica, et in Italia legiones, militiam pedestrem tam celebrem reddiderunt, ut plus ponderis saepius, quam equestris habuerit. Legio Ramana 6000. peditum, solis 300. equitibus constabat, eundem morem Carthaginenses observarunt, unde graviora damna Romanis, quam quaevis alia natio populissima, intulerunt. Ac adeo in pretio fuit apud Romanos peditatus, ut Dictatori equum ascendere illicitum esset. Plutarch. in Fab. Max. fol. 338. saeculo superiori disciplina militaris, propter crebras Barbarorum excursiones in Italiam, graviter fuit labefactata, quod maiori ex parte equitatu constaret, cuius usus contra hostem minus commodus exsistebat. Nec erroragnitus fuit, donec Helvetiorum quaedam Turmae, Italos, magno suo cum damno, prud entiores reddiderunt, experti namque peditum aciem recte ordinatam, ab equitatu difficillime superari posse, quin contrarium saepius evenire, ut ad


page 40, image: s040

Carminolam contigit: cum victi iam equites ab Helvetiorum turma in terram descendere ordinibus recte dispositis, inire pedestre proelium coacti, superiores tandem hoste exstiterunt. Peditatus igitur non potest superari, nisi ab alio peditatu melius instructo et ordinato. Equites Romani, extremo periculo urgente, saepius ab equis descenderunt, et victorias illustres pedestri certamine, contra equites et pedites, sunt consecuti. Idemque Iulius Caesar, lib. 6. de belle Civil. alio quodam exemplo confirmat, huius rei haec videtur causa reddi posse; quod qui Pedes pugnat, firmius subsistere, vel hosti instare, vel cedere prolibitu possit: Secus vero qui eques certat, calcaribus et freno efficere, nec suo modo, equum, qui modo parum, modo nimium velociter, vel tarde incedit, regere queat. Huc accedit, quod equi nonnumquam refractarii sint vel calcetrosi. Denique facilius Pedes, equum vel equitem ferire potest, quam ut ab equite vulneretur, quod hîc pro lubitu ictum tendere et stringere non possit. Quoties equitatus ultro levissimas ob causas in fugam se coniecit? In pugna contra Pyrrhum et Hannibalem, equos Elephantorum odor fugavit. idem Croesus Camelorum operâ, et Hetrusci cum carris strepitum excitantibus effecerunt: selimus tormus tormentorum maniariorum sonitu Persas et Soldanum in fugam coniecit. Quod autem hodie equitatus praevalere censetur, in causâ esse puto quod pedites omnes sclopetarii sunt, nec proinde ad statariam pugnam apti: quodque nulli lancearii ipsis adiunguntur, irruptionem equitum impedientes. Aut anne nostro saeculo praestantius est equitum robur; ob stapedum (der Stegreiff) usum; qui olim ignorabatur. Magius Miscellan. 2. cpa. 14. et nempe ii non folum securum magis sessorem reddunt; sed et ascensum ac descensum commodum praestant. Indeque Romani olim lapides passim in publicis viis constituebant, ne alterius ope in equum sublevari equitantes cogerentur. Plutarch. in Tiber. et Gaio Gracchis.

XIII.

Non milites tantum, sed etiam Duces in promptu habere Res publica debet. Regemorterus serm. polit. fol. 256. Et certe Ducis egregii virtus, praestat exercitus virtuti. Sic prudenter loquitur Hieron. Conestag. lib. 4. de Portug alliae et Castellae coniunctione. Placuit Hispanis electio Ducis Albani. Militum enim Hispanorum virtus, inutilis esse videbatur, si Duce, talibus Digno destitueretur: Albano vero Duce, etiam quemcumque exercitum, sufficere putabant. Et refert Plutarch. Chabriae apophthegma: Formidabiliorem esse exercitum cervorum, duce Leone, quam Leonum, duce cervo. Ac demonstravit item Coriolanus, cum exulatum in Volscos abiisset, Ducibus validiorem, quam exercitu, rem Romanam esse. Liv. lib. 2. Solum ipsum saepe Ducis nomen, cum est illustre, parvâ vi, magna Bella confecit. Contra Machiavell. discurs. lib. 3.


page 41, image: s041

cap. 13. Dn. Piccart. p. m. dec. 17. ob serv. cap. 9. et Loys Guyon. tom. 3. des diperses Lecons lib. 2. cap. 20. Ipsa docet experientia multa maxima pericula, et difficultates Ducum prudentiâ aversas et superatas fuisse, ubi copiarum robur vanum exstitisset: Plurimi exercitus ex abiectissimis hominibus collecti, maxima ediderunt bellifacinora, strenui Ducis virtute allecti et conducti. Nec unquam legimus Ducem pusillanimum et abiectum ex optima constituta militia fortiorem et prudentiorem evasisse. achill. Traduccius in Turc vincibil. fol. m. 262. Duces autem necesse est ut non modo sint boni milites, sed et boni viri: tum auctoritate, tum prudentiâ et veritate, ac moribus praestantes. Lips. 5. polit. 15. Hoennon. 7. th. 14. Et perperam Aristot. 5. polit. 9. ac post eum Lencius observ. polit. 183. magis peritiam, quam virtutis et morum rationem in Duce habendam existimant. Quem hodiernum vulgo iudicium, inconsulte admodum sequitur. Felicitas enim comes est virtutis, consilii, rationis. Non sola Nobilitas hîc est respicienda. amirato 17. cap. 3. Sicque de Imperio Turcico Soranzius cap. 4. scribit: Cum hoc Imperium virtute bellica primum nasci et oriri, exinde per eandem crescere, indies ceperit, ut vi magis, quam amore sustineatur, certum est cunctos, qui aliqua nominis sui gloria tenentur, militiae sese tradere, per quam et divitias acquireret, et honores prae aliis consequi se posse sperant. Hic enim mos in Turcico Imperio vulgo receptus est in honorum et munerum distributione, ut non is, qui nobilitate generis alios superat, exceptis iis, qui in aulâ serviunt, vel cubiculo Imperatoris praeficiuntur, sed qui fortitudine et experientiâ rei bellicae reliquis praestat, ad supremas dignitates evehatur, quas immensae opes et divitiae necessario sequuntur. In de fit ut numquam huic Imperio Duces spectatae experientiae, et probatae fortitudinis deesse possint, idque vel maxime, cum quivis etiam ex privatis militibus per gradus ad supremum belli Imperium pervenire possit. Non audaces etsam belli Duces esse debent. vid. Cominae. lib. 5. cap. 5. fol. 392. Sed magis prudentes. Paruta lib. 1. discors. 5. fol. m. 88. Huc pertinet quod ad Principem Parmae Princeps d'Oria dixit: (apud Pierre Matthien. lib. 4. narrat. 3. num. 5. fol. 112.) Ie scai quelle est ma charge, mes cheveux se sont blanchis en l'apprenant. Vostre ex cellence ne doit rendre compte an roy Monseigneur. que d'une picque, et ie luy dois respondre d'une armee, en la quelle si bien la fortune m'a failly, ie ne veux point que les autres parties requises a ma charge, le courage, l'auctorite, ny l' experience me defaillent, ny qu'on me puisse reprocher d' avoir failly en cela. Prudens cumprimis esse debet Dux belli, qui occasionem, quâ praevalet, intelligere potest, et illius quoque arripiendae est potis, et insuper consilia et naturam intelligit hostis. Qui scit tempori ser vire, munitus est principaliori virtute, in belli


page 42, image: s042

Duce necessariâ. Tutius item Senes, quam Iuvenes eliguntur. Lencius obs. 325. Imo Lanovius eum optat, qui semel fuerit in praelio victus. in discurs. paradox. 2. Et item is praeferendus, qui per militarium officiorum ascenderit gradus. Piccart. 10. cap. 5. De boni Ducis officio et artibus late etiam disserit R. P. Adamus Conzen. lib. 10. polit. cap. 22. et exemplum etiam egregii ac probi Ducis, praebere potest vita Petri Baiardi, Gallice conscripta. Xenophon in instit. Cyri et hist. expedit. Cyri Iiunior. eâque de reita scribit Monluc. lib. 2. ad fin. Il faut avoir de grandes et Iovables parties, pour estre bon Capitaine. (e n'est pas tout d'estre vaillant et courag eux, id faut tant d'autres pieces en nostre harnois. Pulchre Spartianus in Pescenio Nigro, emendat primum Tribunos, de in militem: Miles tamdiu timere non potest, nisi integri fuerint Tribuni et Duces militum. Non imitetur quis Luculli exemplum, qui cum solum divitem se fecisset, cum hoste eius milites congredi noluerunt, sed loculos vacuos monstrantes, voluerunt ut ipse etiam solus pugnaret. Plutarch. in Lucull. fol. 022. Non debet esse magis Mercator quam Dux, quod in Crasso repraehensum fuit. Plutarch. in Crasso fol. 1095.

CAP. III. De Armis.

I.

ARma hîc nobis vocantur omnia instrumenta, quibus ad vim inferendam, vel illa tam propulsandam, cominus vel eminus, offensive vel defensive uti quimus. Quae olim aerea erant; non de ferro. Leonicus Tomaeus 1. de var. hist. cap. 51. Drusius Ebraicar. quaest. 1. cap. 71. ac de armis veterum vide Adam Conzen lib. 10. cpa. 16. (qui item de machinis antiquis agit, cap. 19. et veterem militiam cum nostrate confert. cap. 59.) et pro usu ac more cuiusque gentis, variant arma. vid. Althus. cap. 34. fol. 567. Amirato 2. discors. 4. Quibus armis instructi Tartari in Bellum proficiscantur tradit Soranz 1. cap. 28. Arma offen sive et defensiva Turcarum quae sint, explicat idem. cap. 40. Achaeorum arma reformavit Philopaemen Plutarch. in vitâ fol. m. 707. Qui idem in vita Demetrii fol. 613 mentionem facit duorum thoracum ferreorum otpimae tem peraturae, et simul denotat pondus veterum armorum. Hodie arma Belgarum maxime probantur, sed certe armorum praerogativa non omnibus est nota: siquidem ea proficiscatur esubtili hominis ingenio: cum nimirum perpenditur diligenter, quae arma hoc loco, hoc tempore, et in hisce actionibus utiliter adhibeantur; quod qui non diligentius observârit, contrarium suo conatu eventum experietur. Traduccius fol. 285.


page 43, image: s043

Hastorum etiam alicubi supra a me facta mentio fuit. Et quoque idem Traduccius fol. 335. censet, inter omnia armorum genera, praestantissimas esse, hastas illas praelongas, quas Macedones Sarissas adpellâsse credit: adi Plutarch. in Paul. Aemil. fol. m. 478. et de omnibus armorum generibus ibid. Traduccius agit, eumque adire operae pretium esse puto. Miror etiam genus illud hastarum, quas vulgo halebardes vocant, non amplius usurpari; cum iis etiam in fugâ quilibet se desendere possit: et sane nunc cum solis sclopetariis bella geruntur, plus terroris quam viriam habent conflictus, nec diu durant, neque item in nostraribus proeliis, tot, quod olim, cadunt. Ac si quis frontem sclopeariis muniat, celerique cursu cominus hostem aggrediatur; facillimâ operâ, iis, qui tractabilibus et manuariis illis hastis prompte utuntur, fugare poterit hostem. Quâ etiam ratione Lucullus, Barbaros, qui eminus solum teils et sagittis pugnabant, vicit. Plutarch. in vitâ fol. m. 10 1. Testem produco fidum satis Blasium de monluc. lib. 3. des comment. fol. 177. En toutes les deux troppes du Seigneur Corneli et de moy, il ln'y avoit pas une seule arque buse, ains pic ques, halle bardes, et espees a deux mains, toutes armes pour nous ioindre in continent, collet a collet. Ce sont les plus fur ieuses armes: car s' amuser a ces es copeteries, c'est temps per du, il faut se ioindre: ce que le Soldat ne veut faire, tant qu'il y a des ames a fue, car il veut tous iours porter de loing. Sed tamen haec omnia pro conditione hostilium armorum eiusque belli gerendi rationis, mutari debent. Sicque Anenymus auctor historiae belli Africani, quod Sebastian. Portugal. gessit, cap. 9. scribit: Eo genere militum qui hastis praelongis sunt armati, nihil, ad bellum in Barbariagerendum, ineptius, aut minus utile esse. et cap. 12. refert. eos aliud nihil egisse, quam ut totidem hastas reliquerint Barbaro hosti. Quodque his pro totidem sclopetariis, quos hosti debuisset obicere, fuerit usus Sebastianus, ex iis dem certiffimam ruinam sibi fuisse machinatam. Nocuit tandem etiam Gallis, qui Anno Chr. 15127. pro Dano in Suecos feliciter antea pugnarunt, quod hastis plerique fuerint armati: eo quod in silvestribus locis invasi fuerint. Bellay lib. 1. fol. 43. etc.

II.

Praestat ergo Bombardâ gladius, et is qui caesim ferit, eo qui punctim hostem offendit. Non prosunt missilia, nisi cum eminus pugnatur. Sic que de Gallis Asiam inhabitantibus, ac a Romanis oppugnatis, Livius decad. 4. lib. 8. scribit: sagittis, glande, iacu lis, incauti, et ab omni parte configebantur: nec quid agerent, irâ et pavore occaecatis animis, cernebant, et erant depraehensi genere pugnae; in quod minime apt sunt. Nam quemadmodum cominus, ubi invicem pati, et inferre vulnera licet, accendit ira animos eorum, ita ubi ex occulto, et procul


page 44, image: s044

levibus telis vulnerantur; nec quô ruant caeco impetu, habent: velut ferae transfixae, in suos temere incurrunt. Et regulariter tamen, gladius, aptissimum est militiae instrumentum: Lucanus lib. 8.

Ensis habet vires, et gens quaecumque virorum est,
Bella gerit gladiis. ————

Il est plus apparent de s' asseurer d' une espee, quae nous tenons au poing, que du boulet, qui eschappe de nostre Pistole: en la quelle il y a plusieurs pieces, des quelles la moindre, qui vienne a faillir, vous fera faillir vostre fortune. Montaign. d. cap. 48. fol. 266. Et non perperam porro usus militiae hodiernae, reducit gladios latos, caesimque ferientes. Liv. dec ad. 4. lib. 1. de praelio Romanorum, cum Philippo Macedonum, loquens: Qui hastis, sagittisque, et rara lanceis vulnera facta vidissent, cum Graecis Illyriisque pugnare assueti; posteaquam gladio Hispaniensi detruncata corpora brachiis abscissis, aut totâ cervice desectâ, divisa a corpore capita, patentiaque viscera, et foeditatem aliam vulnerum viderunt; adversus quae tela, quosque viros pugnandum esset, pavidi vulgo cernebant.

III.

Sed utcumque gladiorum, ac etiam tormentorum penetrans vis sit; et eam tamen amuletis nescio quibus, hebetari, corpusque illaesum servari posse, aiunt nonnulli. Et vetus superstitio haec fuit, olim etiam apud Paganos. Ita Cycnum invulnerabilem, ab Achille fuisse trangulatum, memorant Poetae. Ovidius lib. 12. metamorph.

——— Rursus sine vulnere Corpus
Sinc erum que fuit, nec tertia cuspis apertum,
Et se praebentem valuit diftringere Cycnum.
Tum vero praeceps curru fremebundus ab alto
Desilit: et nitide securum comminus hostem
Ense petens, parmam gladio, gale amque cavari
Cernit; et in dure laedi quoque corpore ferrum.
Haud tulit ulterius: gladioque adversa reducto
Ter quater oravivi capulo cava tempora pulsat;
Cedentemque sequens instat, turbatque ruitque,
Attonitoque negat requiem pavor occupat illum.

Sic et talem fingunt casca Germanorum carmina, corneum illum Sigrifredum: talem item facit suum Orlandum Ariosto. cant. 29. n. 62.

Ma la pelle touvo dura, come osso,
Anzi via piu ch'acciar; ch'Orlando nato
Impenetrabil era, et affattato.

Item cant. 11. Stanza 50.

Eben si faece far subito piazza,
Che lor si volse, e Durindina prese,


page 45, image: s045

S'havea creduto quella gente pazza,
Che le dovesse far poche contese;
Quan done indosso li vedea corazza,
Ne scudo in braccio, ne alcun altro arnese,
Ma non sapea, che dal capo a le piante
Dura la pelle havea piu che diamante.

Suntque qui et amuleta haecce solvere se iactant; quam item virtutem Regerii gladio adscribit, ille Idem Italus Poeta. Cant. 30. n. 59.

——— Poco giova
Contra la spada, chenon scende in fallo,
Che su incantata; non per altra prova,
Che per far ch' a'suoi colpi nulla vaglia
Piastra incantata, et incantata maglia.

Sed ratio tam ligaturae, quam solutionis talis; cum certe nec Naturae, neque item Divino miraculo adscribi queat: consequens est, illicitae Magiae assignari eam debere, ex pactoque vel expresso, vel implicito, cum hoste generis humani provenire. Nec dubitari debet Christianus ullus, quin praestabilius longe sit, si Deo sic fuerit visum, oppetere mortem, quam impiis remediis talibus, vitam sibi comparare, et vicissim animae facere iacturam. Philipp. camerar. Horar. succisiv. cent. 2. cap. ad fin. 76.

IV.

Tandem et hoc addo, armaturâ tam pedites, quam equites indutos esse debere. At intolerantissima laboris corpora, quae nunc habemus, arma humeris gestare recusant, huius que ignaviae nostrae excusationes quaerimus multas. Verum consuetudo, et hîc staturam immutare potest: ac constat saeculo superiori, Principum Aulae ministros, etiam tempore Pacis, semper armatos fuisse: alludi hîc Arioso. Cant. 12. num. 30.

L'husbergo in dosso haveano, et l'elmo in testa,
Due di quelli guerrier d'i quali io canto,
Ne notte, o di, dapoi ch' entraro in questa
Stanza, gl' haveano mai messi da canto.
Che facile a portar comme la vesta
Era lor, perche inuso l'avean tanto.

Attamen haud gravia nimis esse debent arma; qualia fuêre Parthorum, Claudianus in Ruffin. 1. 2.

Flexilis in ductis hamatur lamina membris,
Horribiles visu, credas simulacra moveri
Ferrea, cognatoque viros spirare metallo.
Par vestitus equis, ferratâ fronte minantur,
Ferratosque movent securi vulneris armos.


page 46, image: s046

addatur Montaigne 2. des essais. cap. 9.

Inserere hîc placuit, de Bombardis ac item de Typographia, ante aliquot annos a Me vulgatam (sed nunc interpolatam, et non paucis in locis auctam) historicam dissertationem.

De Bombardis.

I.

INventorem Barbardae [quae a bombo et ardeo satis apto vocabulo nomen est sortita] Germanum fuisse, Polydorus Virgilius tradit lib. 2. de Inventor. rer. cap. 11. eumque ignobilem admodum; cui casu in mentem venerit, efficere tale quid. Servâsse namque eum aliquando domi in mortario pulverem sulpureum [sed cum nitro mixtum] cuiusdam medicinae faciendae causâ; illudque texisse lapide, ac inde contigisse, ut dum ignem ex silice prope excuteret, intro ceciderit scintilla, subitoque eruperit flamma, ac lapidem tulerit in altum; et illum eius rei, casu hoc edoctum, postea ferreâ fitulâ factâ, et pulvere confecto, machinam reperisse. Sane inventio Bombardarum, Berchtoldo Nigro, vulgo schwartz; Monacho Franciscano, homini germano, deditoque Alchymiae, communissime, et unofere consensu adscribi solet. Anton. Guibert. in Polyhistore cap. 9. Pasquier lib. 4. des recherches cap. 21. dn. Crusius part. 3. lib. 5. cap. 4. Vincent Lupanus de magistrat. Francor. lib. 1. t. d. Magne Magistro Artilariae. Herman Kirchner, disputat. de Republ. ult. th. 1. Henr. Salmuth ad Pancirollinora reperta, cap. 18. fol. 685. ac seq. Iohan. Camman. disp. de Iurib. Maiest. 8. auctar. 6. Et quoque eundem, hanc solam ob causam [iudicio prope parili, quo Perillus olim, Tauri aenei Inventor] iussu Imperatoris Wenceslai. Anno 1389. fuisse exustum, non nemo notat. Dn. Goldastus in not. marginal. ad Felicis Fabri historiae Suevor. lib. 1. cap. 8. et Dn. Crusius part. 3. lib. 5. cap. 13. Et nominatim, daß man Anno 1380. zu Augspurg erstlich mit Büchsen zu schiessen angefangen. Iohan Stumpfius refert, lib. 13. cap. 4. In der Schweitzer Cronick suggerunt alii, aliud nomen; nempe Petri Germani Peripaterici. Alexander Surdus Ferrariensis, de rer. inventorib. lib. 2. fol. m. 49. Aliiadhuc inventum illud, adscribunt Chymistae cuidam Coloniensi, ex Cornazzano Hieron. Magius. Miscellan. lib. 1. cap. 1. et Nicol. Tartaglia, lib. 3. delli quesiti, quaest. 5. alii nescio cui Monacho in Iutiâ septentrionali,


page 47, image: s047

ex Achill. Gassaro, Gerhardus Mercator, in descriptione Daeniae tab. 2. ac quoque, ut Bombardarum Inventoris, mentionem fecit Constantini Anklitzen, Salmuth. loco iammed. laudato. Occasionem Inventionis, pressius indagavit Michael Maierus, in vero invento, seu de munerth. Germ. c. 4. et Chymistam hunc, lapidem illum, qui sapientiae humanae reputatur culmen, adfectasse; et spurium hunc non vitae, sed mortis pulverem prodiisse censet. Quippe nam Philosophi tradunt, quod tinctura eorum, ex corpore, spiritu et anima conficiatur; ac ex spiritibus constet, quorum unusalium complectatur. Hinc omnes ille Spiritus minerales inquisivit, inter eosque sulpur praecipuum agnovit: est namque sulpur, pater metallorum; et absque eo nil fit in totaarte. Sexcenta testimonia sunt, quae in sulpure statuunt omnem perfectionem; licet ea cuncta, non de vulgari nostrate, sed Philosophico sint intelligenda: quod easdem cum illo habet qualitates, at absque ullâ combustili igneitate. In nomine itaque haesit auctor ille, et sulpur accepit commune, pro suâ intentione complendâ; tamquam spiritum summe calidum ac siccum: et hasce, ut spiritu aliquo contrario temperaret qualitates, omnem pervestigavit naturam; reperitque tandem, talem esse Salempetrae. (Ac fuit alias salnitrum cognitum ab antiquo; illudque Arabes et Avicenna, Baurach, vocare solent. Tartaglia. dict. lib. 3. quaest. 1. etc.) Abinde haut abludere videntur Chymicorum lusus, qui non rarener dicunt: Adamum hunc lapidem secum portâsse e Paradiso, et quemlibet eum secum habere; seu esse inte, inme, et in quolibet alio, ut Morienus ait. Addunt ex loco fetido, et sterquiliniis eum extrahi debere. Lapis, clamant omnes nullius pretii est, et in sterquiliniis conculcatur. Nihil in aurificio impendendum, lapidem haberigratis, et iacere proiectum in viis, deque eo sumendum, quantum cuique placeat, nec alicuius veniam impetrandam; inveniri aliquando in stabulis antiquis, esse vilissimum etc. Dicunt quoque, qui saporem Salium non gustavit, nondum eumincepisse. Quae omnia concordant, et quasi digitum intendunt in Salem petrae. Conficitur etenimis, ex hominum urinâ, aliorumque animalium, et ovium praesertim; ac reverâ latet in sterquiliniis, stabulisque vetustis: exinde si depromptae terrae, ffundatur aqua, lixiviumdat, quod post decoquitur in salem petrae. Verum Spiritus absque Corporibus, cum nihil operetur, quia sustentaculum non habet, seu corporeum subiectum, in quo manere possit, hos igitur spiritus, coagulandos esse censuit Artifex ille, in terrâ aliquâ fixâ; quaenon fugiat, et fugientes apud se conservet, figat et moretur. Peti haec debuit ex eâ naturâ, quae metallis adplaudat, iisque proprietate occultâ assimiletur; si non ex metallis ipsis. Metalla imperfectâ si comburantur, plane moriuntur; perfectâ comburi non possunt. Ad


page 48, image: s048

vegetabilia igitur ascendendum fuit: inter quae corylus, cognationis aliquid habere videtur cum metallis; cum praebeat divinatoriam virgulam, indicem latentium metallorum sub terrâ. Dicunt, in metalliferis montibus, hanc plerumque in vertice crescere, atque inde vim illam occultam ei imprimi per Astra; quâ metallis assultet, et ealatentia prodat. Sumpsit itaque virgulas ex corylo, et in carbones igne suffocativo redegit; carbones in pulveres. Si enim in cineres comburerentur, omne oleum et humiditas radicalis evanesceret; quam remanere tamen, par est, in Philosophicâ illa terrâ. Probabile ergo admodum videtur Maiero, hocce fuisse initium Pyriipulveris fortuitae inventionis: utpote cuius experimento saepius repetito, facile fuit machinam metallicam et oblongam invenire. etc. Idem hicce sensus, elegantibus Ryhtmis expressus est, in Gymnasmate Dn. Georg. Gumpoltzheimeri. part. 2. section. 9.

Die Königin zeugs allerhand
Die hand eines Alchimisten fand/
Wann anders die Warheit bericht/
Der Teutsch/so erzehlt diese geschicht.
Zu Mainß einer thet stossen thun/
Salpeter/Zinober/vnd Alaun/
Ein Scheidwasser darauß zumachen/
Zu dissolviren etlich sachen/
Ein Teller er befestigt hett/
Auff den Mörser damits blieb nett/
Vnd alser Künstler brauch nach/
Das Glaß vnd Offen zurichten gach/
Auff den Mörser vngefehr
Schön zugemacht/legt noch ein stein schwer/
Vnd darauffkein gedancken hat
Daß sich hernach begeben that/
Nach dem ers Fewr hat angeblasen/
Das lutirt Glaß dran trucken zlassen/
Vnd sich hinzudem Eisen gesatzt/
Das Fewr/als pflegt/hin vnd wider platzt/
Ein füncklein auff deß Mörsers rand
Ein stüblin gedachtes Pulvers fand/


page 49, image: s049

Entzündts sampt dem im Mörser noch
das mit dem Stein ein grosses loch
Schlägt in das Tach/
welches allda sach
Der Meister/dacht im besser nach/
Bald an statt deß Aluns forirt
Geschicklichkoln/incorporirt,
Schwefel an deß Zinobers statt
Solches etlich mahl versuchenthat/
Endlich als in ein holen stein steckt
Zünd diß an/in Hauß groß plaßn erweckt/
Diß warder Büchsen erste geburt/
so durch viel proben funden wurd/
Vonder zwey Kinder shr herkommen
Scopietto vnd Spiegarda genommen/ Diß teufflich kunst außm Land verweißt
All ander zeug/die Stätt auffschleust/
Vnd vorshrm starcken Donnerknal
Pittern die bewehrte Schwadern all.

II.

[Note: Mich. Maier. muneram German. c. 4. fol. 113. et seq. Tartaglia d. lib. 3. d. quasiti. quast. 4.] Causa vero Physica tanti impetus, violentiae et fragoris tormenti bellici, haec existimatur. Pulvis Pyrius inditus tormento, inangusto spatio est; cum ab unâ parte, ferrum sit circumquaque, ab alterâ obturamentum: illo itaque incenso, inque ignem flammeum transeunte, necwssario maius requiritur spatium, forte millies et amplius adhuc. Hinc oportet vel machinam rumpi, vel obturamentum displodi: unde quo machina longior exstat, eo motus fit fortior et celerior, (ne magnum contentum, sit in parvo continente) imo et certior (cum secundum lo~giorem lineam globulus emissus, facilius eam continuet, usque ad metam.) Quamvis nobilissimus quidam Bombardarum Praefectus soleat adfirmare; Bombardam non nimis longa, vim maiorem habere, quam quae longior existat: illiusque rei Serenissimo Wurtembergiae Duci, experimentum non fallax praebuisse, aiunt. Pulvis porro Pyrius, ut hunc impetum et vim efficiat; secundum tria, ex quibus componitur, triplicem habet facultatem: primo ut accendatur facilime, quae est in sulpure; altera, ut ignis incensus ta~quam in fomite foveatur, ne mox exstinguatur, quam praestant carbones; tertia, ut sit vis impetuosa, quae est in sale petrae. Hic enim sal, igni admotus effer vescit, et ebullit; non quidem exstinguens,


page 50, image: s050

sed pascens flammas, veluti Draco evomens, ac etiam instar infernalis ignis, omnia metallica consumens; etiam chalybem ipsum: strepitus fit, ut in nubibus, ex collisione corporum celerrimo motu; ne vacuum omnino fiat, vel penetratio eorum mutua, sibi invicem cedentium succedentiumque. Nam fere aliquid est in arte, quod non habeat analogum quidpiam in naturâ: ac plane nil nisi fulme~ artificiale videtur esse Bombarda. Eius sane ictus, a fulmine, quoad ignem, itemque effectus alios, non tantum nil differt; sed et illud aliquando superare videtur. ut, ex Francisco Rota et Paraeo deducit Salmuth, supr. dict. cap. fol. 683. etc. Movent humanas mentes tonitrua, fulminaque e nubibus exstrusa perterrent; eadem arbores scindunt, deiciuntque, turres, operosaque aedificia demoliuntur, nihilque non obvium perfodiunt; eadem plane, tormenta bellica, tonitruis suis, tremendisque eiaculationibus praestare videmus. Multo propius ad fulmen accedit Bombarda, quam illud quondam Salmonei inventum:

[Note: Virgil. lib. 6. Aeneid.] Quatuor hic invectus equis, et lampada quassans,
Per Graium populos, mediaeque per Elidis urbem
Ibat ovans, Divumque sibi poscebat honorem:
Demens, qui nimbos et non imitabile fulmen,
Aere, et cornipedum cursu simular at equorum.

Sed nec Materia, fulmen a pyrio pulvere differt. Nil magis puerile et ridiculum est, quam Aristotelis, Senecae, consimiliumque meteorologica Philosophia: quam solus plane cognitam habuisse putatur Theophrastus Paracelsus; qui de fulmine in lib. Meteoron. cap. 8. operum Argent. in fol. impressorum pag. 89. ita scribit: In diesen stralischen Sternen/ist der Sulpur im höchsten gradu, der Salpeter in der höchsten feißte/der Mercurius in der höchsten contrarietät: dann der Sulpur ist das Corpus, Nitrum ist der Spiritus, vnd Mercurius ist contrarium in sie beyde: also schärpffer dann der Nitrum, vnd gewaltiger dann Sulpur. Von den dreyen wird der Donner/Stral vnd Wetter/daß das aller grössest ist deß gantzen Firmaments etc. vid. capt. tot. ac de Meteoris librum 4. pag. 104. etc. Item librum 3. pag. 117. et 125. Verissimae est haecce de Fulmine Philosophia; non solum experientiß confirmatß; sed et ea prodita est ab ipso Mose; qui Deuteron. cap. 29. vers. 23. dicit; sulpure et sale combustionis, terram Sodomae atque Gomorrhae, fuisse subversam.

III.

Unanimi voce plerique dicunt, usum Bellicum Bombardarum, Venetis primum innotuisse: earumque vim, primum perpessos fuisse Genuenses, in bello illo, a Venetis contra ipsos ad Fossam Clodiam suscepto, circa Annum Christi 1380. Ubi Genuenses se quidem interfici sentiebant; quo tamen teli genere, non animadvertebant. Guicciardin.


page 51, image: s051

lib. 1. m. fol. 89. etc. Pado Interiano, in ristretto delle hist. Genovesi lib. 4. Hieron. Magius lib. 1. miscell. cap. 1. (ubi ita prodere ait omnes auctores, quos ipsi legere contigerit, qui hâc de re loquuntur) Polyd. Virgilius. Kirchnerus. Panciroll. et ibi Salmuth. supra nominatis locis. Sed quam plurima tamen evincunt, non Syrii solum pulveris inventionem; verum et usum Bombardarum antiquiorem multo: nec etiam Berchtoldo illi Nigro attribui posse inventum, neque Venetos id in usu habuisse primum. Haut forsan audiendus est Iohann. Petrus Maffeius, hist. Indicae lib. 6. qui aenea tormenta conflare, vetustissimo in usu apud Sinas esse prodit, eosdemque tormenta solutilia habere, ac per partes imposita baiulis aut iumentis, quocumque opus est, sine vectatione circumferre: quod et Consalvus Mendoza, hist. d. China part. 1. lib. 3. cap. 15. aliique rerum Indicarum scriptores produnt. Nam et Alex. Valignanus, qui in [Note: Dn. D. Thomas Lansius, in consult. de Princ. inter pre binc. Eu. ropae fol. 897.] Indiis Orientalibus diu vixit, in admirandis Regni Chinensis, scribit: Chinenses a Lusitanis, usum sclopetorum accepisse, et magnum iam huiusmodi sulpureorum tormentorum vim, in Chinâ reperiri; neque dubitandum, peritiam iis utendi, exercitatione Chinenses aliquando adepturos. Faciliori adhuc facilitate, fides denegatur fabulis ariosti, qui in Orlando Furioso cant. 10. Logistillae, nescio cui in Indiâ Magae, nostratibus consimilia attribuere videtur tormenta: cum et ibi Hieronymus Ruscelli in annotat. dubitet ipse, numne intelligat modernas, an vero veterum Romanorum machinas militares. scrupulum tamen inicere cui posset quod idem Ariostus, Cant. 9. Camoscum Frisiae Regem, (quem tempore Caroli M. vixisse refert) sclopeti ictu Holandiae Comitem, cum duobus filiis transverberâsse, prodit. Hunc autem singulari certamine, cum Rolando Palatino certantem, bombardam quidem in eum emisisse; quam cum exiguâ corporis declinatione vitâsset, antequam ille Bombardam denuo oneraret, Rolandum gladio impetiisse Chimoscum, uno icto caput eius diffidisse, acceptaque bombardâ numquam antea visa, ne in perniciem aliorum bonorum, amplius usui esse posset, in mare eam proiecisse. Namque et Cornelius Kempius lib. 2. de Frisia cap. 10. ac pariter Philipp. Camerar. medit. hist. centz. cap. 28. fol. 118. historiam hancce ut veram, referre videntur. Pulveris item tormentarii confectionem, Fratri Rogerio Baconi innotuisse, patescit ex eius dem Epistola, de secretis operibus artis et naturae, ubi cap. 6. scribit: Soni velut tonitrus, et coruscationes possunt fieri in aere; imo maiori horrore, quam illa quae fiunt per naturam. Nam modica materia adaptata, scilicet ad quantitatem unius pollicis, sonum facit horribilem, et coruscatinem ostendit vehementem. Et hoc fit multis modis, quibus civitas, aut exercitus destruatur; ad modum artificii Gedeonis: qui lagunculis fractis, et


page 52, image: s052

lampadibus igne exsiliente cum fragore inaestimabili, infinitum Midianitarum destruxit exercitum, cum trecentis hominibus. Mira sunt haec, si quis sciret uti ad plenum, in debitâ quantitate et materiâ! Et obiit Rogerius ille Anno salutis humanae 1284. ut Balaeus testatur, qui etiam inter opera eiusdem recenset, libellum de vigore artis et naturae: qui idem cum hâc eâdem Epistola est, cuius modo feci mentionem. Ita tum temporis Pyrius pulvis inventus quidem, sed nondum vulgo vulgatus fuit. verum et Petrarcha, de remediis utriusque fortunae. dialog. 99. sua aetate, non solum Ballistas, aliasque machinas usurpatas demonstrat, sed et Bombardas ipsas, quas glandes aeneas vocat, quae flammis iniectis, horrisono tonitru iaciuntur. Erat, ait ille, haec pestis nuper rara, ut cum ingenti miraculo cerneretur: nunc ut rerum pessimarum dociles sint aniomi, ita communis est, ut unum quodlibet armorum genus. At satis constat Petrarcham Anno a Christo nato 1374. obiisse. Aut ergo haec, a recentioriassuta sunt manu, aut iam ante Genuense bellum, notissimae fuerunt Bombardae. Namque etiam Praeceptore meo, Dn. Martino Crusio, asserente, part. 3. lib. 5. cap. 9. Anno Christi 1372. Augustae, Bello contra Wurtembergicum et Boios durante, viginti aenea tormenta fusa fuerunt. Et Anno Christi 1378. Iohannes Aroviensis tria tormenta aenea in atrio Ulrichiano Augustae fudit: quorum maximum torqueret globum ferreum 172. librarum, alterum 70. minimum 50. ad spatium mille passuum. Idemque artifex onerandi, explodendique artem tradidit Senatoribus tantummodo tribus. Dn. Crusius part. 3. lib. 5. cap. 12. Historia item rerum gestarum Alphonsi XI. Castellae Regis, edocet; Barbaros Anno ab eiusdem Christi natalibus 1343. Bombardas informes tamen, (dolia namque ignivoma appellantur) et multis antea saeculis in bello usurpâsse. Magius saep. dict. loco. Pedro Mexia en silva de varia Lecion. lib. 1. cap. 8. Quâ de re ita scribit Ioh. Mariana de rebus Hispaniae, lib. 16. cap. 11. Excussa tormentis tela, lapidesque a nostris; Barbari ex urbe contra, ferreos globos, cum igne et fragore, pulvereque tormentario eiaculabantur, hautlevi saepe nostrorum damno. Huius tormenti mentionem, nunc primum in historia factam invenio. Hactenus Mariana. Et memorat tamen Petrus Messias dict. loc. diu ante, in Chronicâ Alphonsi Regis, qui Toletum cepit, mentionem fieri bombardarum ferrearum; et instar fulminis ignivomarum, iisque usum fuisse ait, in navali quodam praelio, Tuneti Regem, contra Regem Seviliae Mauritanum. Ex Giovan. Villani, refert M. Pietro Spino, lib. 4. de hist. de vita et fatti d. Bartholomeo Coglione fol. 120. Anno 1346. Eduardum Angliae Regem, in quodam praelio contra Philippum Valesium, bombardis, ferreos globos unâ cum igne evomentibus, terruisse equites Gallorum; quod tamen


page 53, image: s053

Frossardus (qui sollicite illud proelium describit. vol. 1. cap. 130.) aliique Franco. Gallici scriptores, plane silent. Veruntamen Froissard, tom. 1. cap. 48. mentionem facit bombardarum, des canons et de l' artillerie: Anno 1340. item Anno 1355. tom. eod. cap. 158. Iohann. de Beka, in Chron. Ultrafect. Episcop. in vita Guidonis Episcop. 42. fol. m. 95. Belli cuiusdam mentionem facit, quod Frisonibus cum Hollandis fuit; et inter alia ita scribit: illustres Armigeri (in Castro Vollenhog. obsessi) adimplerunt tunellam fomento lardi, stupae, Salispetrae, picis ac Sulpuris, quam ex omni parte circumstipaverunt ferratis vinculis. Hanc igitur tunellam inextinguibiliter accensam, audacter eiecerunt super tectum vicinae Machinae; quae tenacibus uncis affixa, protinus adhaesit posti ligneo: et ecce levis aura flammi gerum rogum paulatim suscitans, circumaspexit in superiori caenaculo, ex quibus postes, trabes, et crates cum L. Frisonibus inextinguibili concrematae sunt incendio: proro ceteri Frisones stridorem tam aestualis flammae nequaquam tolerare valentes, corruerunt extemplo de ruitura iam Machina; qui confractis cruribus et lacertis vix [Note: Camera. medit. hist. cent. 3. cap. 82. Nauclerum et Crantzium allegat.] erepti sunt a morte tam acerrima. Nauclerus insuper, originem huius machinae ad tempora Ottonis IV. et Innocentii III. Anno 1213. referre videtur. Cum is Imperator, collecto milite, duas Hermanni Turingi fortissimas munitiones funditus iis destruxerat. Eodem modo Crantzius, alicubi in Wandal. scribit: Christophorum Danorum Regem, in praelio bombardae ictu occisum esse, anno 1280. Fieri itaque potuit, ut olim rudiori formâ bombardae fuerint; quae ad perniciem humani generis commodius paulatim effectae sunt, sicut nunc passim conspiciuntur. Fereque est, ut credam, graecum illum ignem, quo in palaestrinâ Ludovicum sanctum Galliae Regem, mire offenderunt Sarraceni; vel bombardam, vel pyrium pulverem fuisse. De eo enim ita scribit Ian Sire, Seigneur de Ionville, cap. 28. Il faisoit tel bruit a venir, qu'il sembloyet que ce fust foudre du ciel; et me sembloit un grand Dragon, volent en l' air: et si rendoit si grad' clairte, que dans nostre campi il faisoit si clair, comme le iour.

IV.

Ab unâ hac causâ, pyrio nempe pulvere incenso, variarum machinarum formae, suos adipiscuntur effectus: quas dies et iugis docuit [Note: Maicer. in beris inbent. d. c. 4. fol. 106. etc. Salmuth. ad Panciroll. d. loc. fol. 692.]usus, et adhûc dum indies expolit. Aliae vocantur colubrinae vel serpentinae, ob longitudinem, aliae aliis nominibus infigniuntur. Sunt et mortaria magni hiatus, et amplitudinis, quibus globi saxei plerumque iaciuntur in altum, ut quaecumque attigerint, descendendo laedant. Camerar. 3. meditat. cap. 82. fol. 328. Suntque bombardae manuales, generis varii, quae non nisi quantitate, ususque modo, a maioribus differre videntur. Sunt praeterea Petardae (a Pet, Gallicâ voce, quasi crepitacula dictae) ad disiciendas, frangendas vel aperiendas portas, murosve, inventae,


page 54, image: s054

alterius formae quidem, sed virtutis et efficaciae eiusdem. In bello etiam rusticano ad Rastadium iuxta Salisburgum seditiosis erepta fuit lignea bombarda, longitudine 18. pedum, ferreis annulis circumvincta. Dn. Crusius part. 3. lib. 11. cap. 5. fol. 611. Deinde multa alia, ex eodem pulvere incendiorum genera fiunt, tam in bellis, quam ad spectacula usurpanda. ut sunt Raketti, ignes volantes, dracones, et his similes. Fiunt quoque globi ferrei concavi, insertis spiculis ab omni parte, pyrio pulvere repleti, qui proiecti post certum tempus dissiliunt, et obvios quos que laedunt. Hûc pertinent candentes globi, qui ex maioribus basiliscis et colubrinis, in aggeres et munitiones firmiores iaciuntur; qui non solum ignitâ vi acrius penetrant, sed et materiâ repertâ, excitant incendia funesta: de quibus Camerar. centur. 2 meditat. cap. 28 fol. 118. et seq. pluribus agit. Longo sane tempore, usus bombardaru, in oppugnandis tantum, defendendisque munitionibus frequens fuit; et nec rotarum volubilitate primitus movebantur: sed trabibus infixae immobiles fere erant; quales adhuc aliquibus in arcibus Imperii Turcici videre licet. Petrus Bellonus observ. lib. 2. cap. 4. Bartholomaeus vero Coleon, qui viginti amplius annis, venetorum copiis cum Imperio praefuit: primus omnium in belli, quod adversus Mediceae familiae principatum, a Florentinis exulibus in Galliâ togatâ excitum est, instituisse dicitur, (attestante Iovio in elog. lib. 3.) ut tormenta adversus aciem emitterentur: quum antea in expugnandis tantum, defendendisque urbibus usui esse solerent. spingardas, inquit, ita vocabant, minoratormenta tricubitalis longitudinis, quae glandem pruni maioris magnitudine, violenter effunderent. Haec parvis curribus inserta, post acies ad vehi, et signo tubâ dato, quo sua agmina relicto intervalli, hinc atque illinc panderentur, in oppositos hostes dirigi iubebat. Iovium tamen Pietro Spino, in hist. delle vita d. Coglione lib. 4. hîc errore labi, probat. Anno 1522. Pedites Galli, adhûc arcuballistis utebantur; paucis quibusdam Gasconibus exceptis. Quod memorat Blaise du Monluc, lib. 1. des commentair. fol. 9. b. quamvis Martin du Bellay, lob. 2. dememoir. mox a princip. fol. m. 99. non manuales solummodo sclopetos, sed et qui furculis innituntur (mousquetes vulguo vocitamus) iam Anno 1521. in usu fuisse narret. Equites pariter arcuballistis olim pugnabant: qui nunc fere sclopetis, iisque varii generis, uti sollent: quem tamen morem, cur non imitentur Turcae, disputat Philipp. Camerar. 3. meditat. hist. cap. 84. et seqq. In Germaniâ certe iam anno 1389. Bombardarum manualium usus increbrescere coepit. Tum temporisenim Augustani adversus Ludovicum a Landavv, sclopetarios aliquot Ulmam subsidio miserunt. Dn. Crusius part. 3. lib. 3. ap. 3. ubi subiungit Anno 1517. seyen die künstliche Fewerschloß/ zu Nürnberg


page 55, image: s055

oder Augspurg ersunden worden. Sed et hoc addere lubet, portatiles bombardas, vulgo arcumbusatos dici (Galli arquebuse, Itali archebugio, Hispani Arcabuz vocant. Hocque significare arcum perforatum; namque buzo Italis esse foramen, Vincentius Lupanus, tract. de Magistrat. Francor. lib. 1. t. Magister artilar. ait. Ego potius a Germanico Hackenbuchs detortum puto. Cuniculorum, passim mentio in historiis omnium saeculorum fit; quibus turres, muris, aliaeque munitiones suffossae, substructionibus ligneis sussultae, et tandem sustentaculis, igne consumptis, subrutae fuerunt: sed fere vix dicendo exprimi potest, quam miseri habeantur obsessi; si tormentarius pulvis, in hasce subterraneas indatur cavernas: quod inventum est Petri Navarri, ut Iovius et Guicciardinus non uno loco retulêre. Simile machinamentorum fuit, quo parum abfuit, quin annos ante aliquot, potentissimus Rex Britanniae, cum filio et praecipuâ nobilitate; mirâ calliditate in subterraneum locum clam importatâ magnâ vi pyrii pulveris, ab hostibus clandestinis everso palatio, periisset: nisi divinitus mature detectis insidiis, conservatus fuisset. In usu erant olim Bombardae, magnitudinis fere prodigiosae; sed docuit experientia, nimiam magnitudinem earum impedimento magis, quam ufui esse. Et notat ut argumentum prudentiae Gallo-Francicanae, Compilator thesauri Politici, tom. 1. relat. di Francia fol. m. 169. quod bombardae omnes, mediocris et aequalis magnitudinis inibi sunt; ut scilicet globorum parilis magnitudo, omnibus inservire ac utilis esse queat. Anno 1381. Flandri seditiosi, Audenardam obsidentes, bombardâ utebantur, longitudine 50. pedum, quae petrâ ponderis prodigiosi onerabatur, eiusque sonitus, interdiu ad quinque leucas, noctu vero decem, exaudiebatur: ut memorat Benhard Girard, hist. de France tom. 2. lib. 17. fol. m. 361. et seq. Quod et simul credere me facit, bombardarum inventionem, iam ante tempus vulgo creditum vid. supr. num. 3. cognitum fuisse. Quamvis ille idem Girard. lib. 21. fol. 741. oblitus eorum, quae dixerat prius, Annum 1400. vel 1380. huic invento adscribat. Huc referri potest, (ut rursus veniam ad recentiora) quod Robertus Guagninus, lib. 10. c. 29. histor. Francor. memoriae tradidit. Per eos dies, inquit, Anno salutis M. CCCC. LXXVIII. machina ingens, quam bombardam dicunt, Turoni conflata, et inde Parisium vecta, triste sui spectaculum praebuit. Ad Div. Antonii protam extra muros, cum instructa et composita prorsus a peritis eius operis esset: dum pila ferrea, pondere quingentarum librarum, in cavum machinae devolvitur, ignem excutit, quo pila ipsa repente depulsa, machinae imprimis auctorem, moxque quatuordecim ibi astantes viros, ita dissipavit, ut per aerem membra profecta, aegre potuerint inveniri.


page 56, image: s056

V.

Prodiit anno 1608. scriptum, sub titulo, der von Gott bestimten Zahlen deß Antichrists/1260. entlicher außgang vnd ende. ubi fol. 7. et seq. Bombardas nostrates praedictas, simulque graphice descriptas esse dicit, a Divo Iohanne, in Apocalyps. cum cap. 9. vers. 17. et 19. aut: Et vidi equos in visione, et qui sedebant super eos, habebant igneas loricas et hyacinthinas, et sulpureas: et capita eorum erant tamquam capita leonum; et de capite eorum procedebat ignis, et fumus, et sulpur. Potestas equorum in ore eorum est, et in caudis eorum: nam caudae eorum similes serpentibus: et in his nocent. Haec quidem prophetia, alium plane sensum habet; sed tamen non praeter meritum, inventum hoc, eiusque auctorem, multi quam plurimis exsecrantur diris. Auctorem istum, ad humanum exitium natum esse, Polydorus Virgilius ait. Ideoque nomen eius exsecrabile putat Cardanus; quod illa tormenta, ad humani generis potius damna, quam ad utilitatem videantur inventa. Quae et ipsa, exsecratione digna censet idem Vergilius; quod ab humano ingenio nihil iis excogitari potuerit horribilius. Imo haud adduci se posse ait, lib. 3. cap. 18. ut humanum ingenium invenisse haec credat; sed potius malum quendam Daemonem mortalibus monstrâsse, putat: ut inter se non modo armis, verum etiam fulminibus pugnarent. Elegantissime hâc de re, Italorum Poetarum, post Petrarcham, maximus Ludovicus Ariostus, in Orlando suo Furioso. cant. 9. §. 89. etc.

O maledetto, ô abominoso ordigno,
Che fabricato nel tartareo fondo
Fosti per man di Belzebu maligno,
Che ruinar perte disegno il mondo

Et item cant. 11. §. 21. etc.

Come trovasti, ô scelerata e brutta
Invention, mai loco in uman core?
Per te la mililitar gloria e distrutta;
Per te il mestier de l' arme e senza honore.
Per te e il valore, e la virtu ri dutta,
Che spesso par del buono il rio migliore;
Non piu la gagliardia, non piu l' ardire
Per te puo in Campo ad paragon venire.
Per te son giti, et anderan sotterra
Tanti Signori, e Cavalieri tanti etc.

Exinde iam usu venit, ut inviolentia bombardarum, sclopetorum etc. omnis ferme peditum vis, omnis equestris splendor, omnis deique bellica virtus, indecore consistat, iaceat, obtorpeat. Polydor. Vergil. 2. cap. 11. Quod si Archidamus Agesilai filius, cum Catapultae iaculum (ut


page 57, image: s057

Plutarchus in Apophthegmat. Laconicis retulit) tunc primum ex Siciliâ advectum [Note: Magius miscel. 1. Camer. cent 3. medit. histor. c. 82. a prmeip.] vidisset, exclamavit: ô Hercules, viri periit virtus! Quid superioribus saeculis, cum tormenta haec omnium, quae post hominum memoriam excogitata sunt perniciosissima, primum conspecta fuerunt, homines dixisse arbitramur? Profecto non modo virorum virtutem, opesque; sed validas quasque structuras, validosque urbium, arciumque muros, deiectum, abolitumque iri, confestim exclamâsse, credendum est. Idque et Alphonsus, Neapoleos agnovit Rex: cuius generosus vereque regius, atque heroicus animus praedicatur; sicut et a Colenutio, histor. Neapel. [Note: Caraer. dict. Sont. 3 cap. ???] lib. 5. eiusdem encomium refertur, aeternâ laude dignum. Cum enim in navi praetoriâ, terrestre suorum proelium, cum Neapolitianis, quorum Dux erat Sfortia, videret, et nihilominus ex suis triremibus, sua tormenta ex latere vibrare iussisset, observans fortia facta Sfortiae inter proeliandum, vetuit; ne in eum locum, ubi Sfortia pugnaret, tormenta emitterentur. Quamrem, cum Sfortia ex captivo Squarsiâ cognovisset: mandavit et ipse vicissim toti exercitui, ne tormentis deinceps peterent Alphonsi navem. Eâ olim humanitate, milites, Ducesque extra cruorem in Italiâ pugnabam; ut proelii tempore, funalibus incensis, cum nox ingrueret, ampolius quatuor milia equitum cataphractorum, admirabili, ridendaque hodie spectaculi contentione, concurrere fuerint visi. Ut bella illa, si cum nostris hoc tempore conferantur, ludicra propemodum videri possent: ut Ivoius simul ac Guicciardinus, alicubi scribunt. Nempe quia non solum arma tam defensiva, quam offensiva, maxume immutata, et ad interficiendos homines, arte perniciosâ sint inventa: verum et cumprimisilla bellica tormenta, tam maiora, quam minora, in usu frequentiore, quam antea coeperint esse. Uno hoc bellico instrumento, omnia illa antiqua tolluntur, et ut supervacanea ac inutilia, abiecta mox fuerunt. ut nempe sunt Ballistae, arcuballistae, carroballistae, etc. Quae omnia, nunc nullius usus aut aestimationis sunt, prae hoc uno nupero tormento. Fuerunt sane Graecorum pariter ac Romanorum machinae, in bellis usitatae, roboris et effectûs planem stupendi. Quin et ignes etiam tormentis iaciebantur: ut meminit in Aurel. Vopiscus. Ac cum ab aliis ea iam sint descripta sollicite, et quoque artificiose depicta, illorum scrinia non compilabo. Et nec Franco-Galli, Germanique nostrates, talibus tormentis destituti fuerunt: Anno 1417. Comiti Tokenburgensi, Veldkircham obsessam tenenti, subsidio Constantienses profecti sunt; vnd brachten mit ihnen dahin ein Werckzeug/genannt der grosse Schupffer/der werff einen Stein zehen Centner schwer. Saepiuscule eiusmodi machinarum facit mentionem, Iohann. Froissant. tom. 1. cap. 50. Anno 1340. Iohannes Northmanniae Dux, filius Philippi Valesii, Francorum Regis, oppidum


page 58, image: s058

quoddam Belgii oppugnavit, et talibus ballistis, ita vexavit obsessos, ut in cellis, aliisque subterraneis locis morari cogerentur. Les engins iettoient nuict et iour, grosses pierres, qui abbatoient les combles, et le haut des tours des chambres et des sales; et en contraignoyent les gens du chastel, de demeurer en caves, et en celiers. Et paulo post, Ceux de l' ost, gettoient peur leurs engins, chevaux morts, et autres bestes mortes, et puantes, dont est oit la dedans en moult grande destresse etc. Huiusmodi ac similium instrumentorum bellicorum, memptio quoque fit, cap. 60. 107. et 221. item tom. 2. cap. 2. 5. Attamen singula haec ludicra, quaedam puerilia sunt, prae bombardico fulmine hoc, ineffabilis simul fragoris atque cladis. Dn. D. Thomas Lans. in consult. orat. pro german. fol. 47. etc. Disputat equidem pro more suo subtilissime Machiavellus, disp. de Republ. lib. 2. cap. 17. quanti facere oporteat in exercitibus bellicas nostri temporis machinas, et utrum tantam vim habeant, quam vulgo eas habere putatur. Pariter ut Scipio Amiratus, dissert. polit. lib. 19. discurs. 3. censet; quo ad maenia diruenda, hominesque interficiendos, et obsessos defendendos, eosdem antiquorum tormenta effectus peperisse. Ac nonnulli militiae periti existimare dicuntur; in pugnâ plus tormenta illa strepitus habere, quam utilitatis. Fertur Iulianum Caroli Caesaris, peditum praefectum, Duci Sabaudiae fuisse confessum; se saepe ad speciem sclopetariis uti solere; non ad necessitatem: sed post primum impetum, aciem hostium celeriter subire, et abiectis fulminalibus gladiis victoriam parare; nec unquam hâc ratione frustra pugnâsse, vid. Dn Lans. dict. loc. orat. contra German. fol. 853. et seq. Pertinet hûc, quod de Cyro Xenophon refert, lib. 2. Inst. Cyri. Quodam tempore, ante Cyrum duas cohortes, ad certamen ludicrum, paratas constitisse. ibi partem alteram glebas eiaculâsse, ac tum loricas cratesque, tum et femur, ac tibias percussisse: ubi vero ad manus ventum esset; tum partem alteram, cui erat ferulae, adversis plerosque femora, manus, aliasque corporis partes caecidisse Cyrum autem (ut porro Xenophon refert) cum in tabernaculo quosdam videret, quorum alii tibia, alii manus obligata esset; quid ipsis accidisset? rogâsse. Illi se glebis ictos perhibuisse. Et Cyro iterum quaerente, utrum postquam congressi fuissent, an cum abessent procul; respondisse ferigerulos, tum id se perpessos, cum procul abessent. at cum ventum fuisset ad manus, tum vero ludum pulcherrimum fuisse. etc. Verum hanc litem dirimant belli [Note: Maier in veris inventis. d. cap. 4. f. 95. et seq.] Duces experti.

VI.

Quod de Pandorâ, a Iove mortalibus dono data vulgo dici solet, idem de hoc invento intelligi fere potest. Habuit illa omnis generis bona et mala commixta; sicque pariter est in bellico tormento. Quae mala in hoc non contin entur, et quae bona? Iratus num Deus humano


page 59, image: s059

generi, contulerit hoc manus, an vero pacatus, ambigere licet. Non autem absque Dei nutu, mereque fortuito casu, hoc inventum arbitrabimur prodiisse: quasi summum illus caeleste. Numen, omnia Naturae ac voluntati hominis, ingenio et arti committeret, nec ipsummet illa singula curaret.. Sane veluti poena simul et praemium, ab eodem mortalibus communicatum esse, non impertinenter forsan dici potest. Nempe pro exsecutione et vindictâ malorum, habet Deus varios exercitus, quos immittit iis, quos punire velit: famem, pestem, bellum, aquarum diluvia, incendia ignis, animalium noxiorum damna, terraemotus etc. Inter haec poenalis haec machina referri, belloque adscribi debet, quod ut maiori vi et efficaciâ geratur, hocce instrumentum, ei pro auctario accessit. Verosimile valde est, si visse Deum singulari quodam iudicio tam perniciosum [Note: Stepham. Forcatulus, de ??? perio et philosop. Gallor. lib. 4.] tormentum recenter reperiri; ut mutuo terroe affecti mortales, nec viribus ita confidentes, facilius alerent concordiam, et bella detestarentur, incerti et mortiferi ictus aleam timentes: ita hodie non nisi audacibus, et fere desperatis proeliandum est, inter grandines flammarum. Quâ quoqueratione, Traianus Boccalini, 1. ragguag l. 46. lepide excusat bombardarum inventorem; quasi nempe volu erit reprimere temeritatem gerendi belli: ac quidem, idem ille censet, adhûc alia prompta magis excogitanda media esse, quibus vilissimi mercenarii milites se invicem occidere queant. Et nempe idem it aloquitur Apollo. Che per l' atroce bestialit a di quelli, chi ardiscono di far la crudel risolutione, di vender la vita loro per lo vilissimo prezzo d'un Giulio il giorno; era forzato ad amare, che egni giorno~ piu crescessero le crudeli inventioni di presto estirpar dal mondo, cosi fetente carogna cosi diabolica semente dalla terra, che inde gnamente pasce huomini tanto pernici osi. Et sunt ideo, qui serio pertendunt, inventionem bombardarum, pro ratione harum aetatum, Rei publicae utilissimam esse: Kirchner d. Republ. supr. dict. disputat. ult. hypothesi 1. ad defendendas nempe urbes, atque arces, Regionesque, contra robur ac viros potentiorum. Bombardae sui efficiunt terrore, ut ne minores sintesca maiorum. Ac certo, quod hodie latrociniis, receptaculisque latronum Germania caret, probabile est huic deberi invento. Quod et agnoscit Claude Fauchet, cap. ult. des origin. des chevaliers. etc. fol. m. 59. qui ait: un peu devant que l' Artillerie fut trouve, et qu' on l' eut inise en pratique, plusieurs meschants, et factieux s' assembloient en divers endroits, pour piller, et ravir le labeur des gens de bien. Tellement, que iamais personne n'eut peu abatre les chasteaux et retraites des ces brigands, et pillards, assis aux mont agnes ou rochers, es quels ils se tenoient, sans l' invention d' Artillerie.

VII.

Sed ut ut tanta sit violentia bombardarum, ut non nisi


page 60, image: s060

fugâ vitari queat: vid. les laissons de Montaigne, lib. 1. cap. 12. det tamen magicâ vi, non impetus quidem, sed quo minus corpus perforet globus inhiberi, ac itidem ferri, gladiorumque acies hebetari poteft: id quod experientia sat facit iam indies testatum. Et etiam Iohann Staricius, hâc de re tractat, in suâ versione Achillis Panopli, Heldenschatz inscriptâ. Ac pariter media sunt, quae talem incantationem solvant, globisque et ferri cuspidibus restituant viam suam naturalem, die Losung vulgo indigtaare solent. Id an naturaliter fieri queat? dubitant quidam, ac etiam assertant. Non abnuo Amuleta esse in Naturâ, contra incantationes; et Persicariae usus, proditus libro singulari a magno Paracelso, quandoque sortilegis medetur morbis. Et ita etiam Franciscus Vallesius tract. de sacrâ philosoph. cap. 20. fol. m. 120. scribit: Videtur consentaneum, in ipsis naturalibus rebus, esse quasdam Daemonibus gratas, quasdam ingratas, et quibusdam allici, quibusdam fugari naturaliter; siquidem inter omnes gentes, qui expiationibus curare morbos huiusmoditentaverunt, res quasdam cavere iusserunt, et quibusdam usi sunt; idque divinitatis ipsius morbi causâ se facere, dicebant. Sunt qui etiam argumentum deducunt, ex cap. 6. Tobiae, ubi in Hebraeo, Sebast. Munsteri exemplari habetur: Accipies cor piscis, et ex eo facies fumum subter vestimenta eius, et cum Daemon odorem eius senserit, fugiet, et non revertetur unquam. Ast vereor, ut in illâ solutione homines diabolus ludat; et saepissime dum eius vim, non per fidem abigere aliqui conantur, eidem se subdant planem.

De Typographia.

I.

UNicum Typographiae remedium est, contra tineas et blattas, omnis eruditionis inimicas: dum per ea antiqua volumina; et nec in uno aut altero solummodo exemplari (velut animalia quaedam, quomnnis unum aut binos edentia fetum) sed mille aut ultra, ceu fructiferae arbores et plantae, renovantur. Ita ut hâc iam industriâ sit effectum; ut qui semel in lucem prodierunt libri, vix possint deinceps, posteritatis oblivione prorsus exstingui, omnibusque in locis deleri.

Imprimit illa die, quantum non scribitur anno

Haec est vera barbariae victrix, armataque Gorgone Pallas, ex cerebro hominis nata, in lucemque producta; ut sapientiam rudibus instillet, et adversarios eiusdem confundat; hoc est, in saxa et lapides convertat. Haec temproi iuncta abligurienti, et sub mortalitatis iugum trahenti, frena inicit: illaque vere ars memoriae est, mors oblivionis, ingeniorum Asylum. Dn. D. Lans. orat. pro Germ. fol. 48. etc. Omnia olim calamo


page 61, image: s061

[Note: Polydor. Vergil. derer. in ventor. lib 2. c. 7. Guido Panciroll. in nov. repert. c. 12. et ibi Salmur. fol. 591. ac seq. Mich. Maict. de veris in vent. cap. 5. fol. 138.] describebantur; quem in usum multae constitutae erant tabernae, in quibus bus aliud nihil agebatur, quam ut scriberetur: id quod multi laboris et Vergil. sumptuum cumprimis plurimorum erat. Nunc autem, cum tantum ab uno homine imprimatur literarum: quantum vix uno anno a pluribus scribi possit: nullum amplius superest opus, quod ab homine, quamvis non ita divite, desiderari queat. Mira typis excudendorum librorum ars; nulli nec dignitate nec utilitate, nec etiam subtilitate cedit: ut loquitur Hieron. Cardanus lib. 17. de subtilitat. a princ. et de rer. variet. lib. 13. cap. 64. Non enim facile diiudicari potest, num in tanta facilitate ac celeritate, pulchritudo; an vero in tantâ pulchritudine, celeritas et facilitas admirabilior sit. Unam hanc, cum omnibus omnium veterum in ventis, certare facile posse, censet lohann. Bodinus Meth. histor. cap. 7. Ac si Stephano Forcatulo credimus, lib. 4. de Imp. et Philosophi Gallor. superata fuit fere munificentia Naturae rerum, excogitata librorum excudendorum ratione. Philipp. Melanchton. lib. 5. Chronicor. sub Frider. 3. circa fin. artificium hoc, donum Dei esse, ait, divinitus humano generi communicatum; saeculo hoc mundi senescentis, aetateque iam effeti ac fatiscentis: ut studia luminis utriusque, prolatis e tenebris in lucem omnis generis codicibus vetustis, instruerentur copiosâ supellectile scriptorum optimorum; ac imbecillitas et ignavia hominum, torpescentium fatali languote, sublevaretur. Utinam vero, (sic ait ait idem iam laudatus Melanchthon) tanto Dei munere grati uteremur; non ad obscurandam, sed illustrandam gloriam Dei: non ad disiungendas Ecclesias, sed copulandas! Et etiam Traianus Boccalini, pro solitâ libertate censet; occasione Typographiae, factas fuisse Bibliothecas, numerosas magis, quam bonas. cens. 1. ragguagl. 35. adde Petro Mexia lib. 3. cap. 2.

II.

Sed fere ut bombardarum, ita et aeque incerta est inventio Typographiae. Eam versiculis elegantibus, Germaniae transcribit Philippus Beroaldus.

O Germania, muneris repertrix,
Quo nil utilius dedit vetustas;
Libros scribere quae doces premendo.

Annum inventionis, et inventoris Argentinensis nomen, expressit in Epitom. rer. Germanicar. cap. 65. Iohann Wimphelingus (qui in hoc ipsu~m incidit tempus, ac circa annum 1508. vitâ cessit, et proptereâ magnam meretur fidem. Anno, inquit, Christi, 1440. Friderico III. Romanor. Imperat. regnante, magnum quoddam, ac pene divinum beneficium, collatum est universo terrarum orbi, a Iohanne Guttenberg (ex ordine Equestri) Argentinensi, novo scribendi genere reperto. Is enim primus


page 62, image: s062

[Note: Consent. Iac. Maier lib. 16. annal. Flandr. Dn. Cru sius par. 3. lib. 7. c. 2. Guilh. Paradin. en la Chronique de Savoye, f. 33. scri bri: un noble chcva lier de Maience, appelle Iehan Gutem berg zum Jungen.] impressoriam artem, quam lationiores excusoriam vocant; in urbe Argentinensi invenit: inde Moguntiam veniens, eandem feliciter complevit. Et idem Wimphelingus, in descript. vitae Roberti Episcopi Argentin. sub hoc Roberto, ait, nobilis ars impresloria inventa fuit, a quodam Argentinensi, licet incomplete. Sed is, cum Moguntiam descenderet, ad alios quosdam in hâc arte similiter laborantes; ductu cuiusdam Genßfleisch (quem Iohannem nominant M. Scr. quoddam Chronicon Noribergense, quod apud me exstat) ex senio caeci, in domo Bonimontis, Gutenberg (in qua hodie est Collegium Iuristarum) ea ars completa fuit: Et in laudem Germanorum sempiternam. Successum Typographici artificii dict. cap. 65. describit ille idem Wimphelingus, ac sic ait: Interea Iohannes Mentel, id opificii genus inceptans, multa volumina castigate ac polite Argentinae imprimendo, factus est brevi opulenti ssimus. Huic successit Adolphus Ruschius, mox Adolpho Martinus Flachus; qui et ipsi Argentinenses, in natali solo cum laude et gloriâ hanc artem exercuerunt. Nec solum nostri in hâc arte Argentinae floruerunt; sed eandem etiam alibi tractantes, et decus et emolumentum sunt consecuti. Ita Sixtus Rusinger Argentinus, Neapoli Anno 1471 libros quomodo imprimi possint, primus monstravit: ob quod factum, Ferdinando et Neapolitanae nobilitati carissimus exstitit; huic saepe ab ipso Rege, Episcopatus et amplissimae dignitates oblatae sunt. His omnibus, Patriam Argentinam praeferens, ad nos concessit, estque hodie vitâ superstes; vir ob dignitatem sacerdotalem, et senium reverendus. Praeterea Ulricus, cognomento Han/sub idem fere tempus, formas librarias, rem inauditam, nec unquam Romanis visam, Romam attulit. Eâque occasione, Campanus et aliquot docti existimaverunt, hunc Ulricum natione Gallum fuisse; quod plane falsum est: is tamen error inde emanavit; quod cognomen familiaetraductum fuit in Latinum. Itaque Ulricus Han/cum hoc divino opificio, rem literariam, ex inopiâ ad ingentem ubertatem perduxisset; Antonius Campanus in illum iocatus, hoc tetrastichon edidit:

Anser Tarpeii Iovis, unde quod alis
Constreperes, Gallus decidit. Ultor adest
Ulricus Gallus, ne quem poscantur in usum,
[Note: Theod. Bibliander tr. de ratien. co~. omn. linguar. fol. 82. Estienne Pasquies] Edocuit, pennis nil opus esse tuis.

Quod ergo nonnulli adscribunt excellentissimae rei inventum Civi Moguntino et nonnulli quidem Iohanni Fausto, et ad annum circiter M. CCCC. LII. prorogant ortum eius; inde accidit; quod primus inventor excogitatam a se artem in Patriâ, Moguntiam descendens, aliis etiam adiunctis, perfectiorem reddidit. Quae quidem paulatim ad


page 63, image: s063

[Note: lib. 4. der recherch. cap. 21. Salmut. supr. d. loc. fol. 593. et seq. Mel. Adaml. in Vitis] cam perfectionem, quam nunc labet perducta est. Petrus autem Ramus, lib. 2. Scholar. Mathem. recte Iohannem illum Faustum, Iohann. Fust, adpellat. Ei namque adstipulatur exemplar officiorum Ciceronis, in membrana Moguntiae primo, ut putatur, impressum. Id hanc in fine continet in scriptionem: Praesens M. Tullii clarissimum opus, Ioh. Fust, Moguntinus Civis; non atr amento, plumali cannâ, nequeve aerea; sed arte quâdam perpulcrâ, manu petri de Gernsheim pueri mei, feli citer effeci. Finitum anno 1466. die 4. Mens. Febr. exstat hoc opus (teste Henr. Salmuth) in Bibliotheca Augustanâ, itidem aliud vidro olim in Bibliothecâ Heidelbergae, ac nuper etiam tali, in pergameno excuso, me donavit Dn. Valent. Andreae: eiusdemque pariter mentionem facit Estienne Pasquier. Quod si primum hoc impressoriae artis opus fuit, (quod certe innuit elogium iam modo dictum, ancipitibus, dubiisque verbis rem hanc de scribens) necessum est; ante id temporis artem hanc potius tentatem, quam in effectum deductam fuisse. Eloge duquel vous pouvez recueillir, qu'en ce liure feut fait le premier coup d' essay de l' impression; lors fraischement inventee. Autrement il eut este un grand sot, d' en faire uns si grand fanfare: ut loquitur Pasquierus. Sed vero eadem fere verba leguntur, in quodam, Petri Lombardi, opere, vetustissimae impressionis: Anno Domini 1486. octavo Nonas Martii, textum sententiarum non atramentali pennâ, cannâve; sed quâdam ingeniosa arte imprimendi, cunctipotenti aspirante Deo, in egregia urbe Basileensi Nicolaus Kesler feliciter consummavit. Et iam Anno 1462. Hat Churfürst Diether zu Mentz/wider Graff Adolffen von Rassaw/naher Speyr/ein offentliche/ vom ersten Truck zu Mentz getruckt Schrifft/vbersender. Lehman. lib. 7. cap. 105. Refert quoque Ioann Walchius, in decad. tabular. fabul. 9. fol. 181. vir omni fide dignus; Faustum illum (cuius iam facta mentio fuit, et qui ipse, antequam in vulgus artificium emanaret, atque in occulto adhûc teneretur, non segniter Moguntiae laborabat) cum Sacrorum Bibliorum a se impre ssis aliquot voluminibus instructus esset, Lutetiam cum suis exemplaribus, ac novo hoc fetu contendisse, quaestum illîc ut faceret. Ac posteaquam priore tempore, unicum Bibliorum exemplar, quod totum membranâ constabat, et impigri ac sollertis alicuius Scribae seu Bibliographi manus, assiduo labore, post longum tandem tempus, absolutum reddiderat, quadringentis aut quingentis coronatis venisset: Faustum sexaginta, magis tolerabili pretio, sua singula coronatis vendidisse. Ac primo non mediocris animos hominum admiratio subibat, quî factum esset, ut singula ita sibi exacte Exemplaria responderent, ut in tanto literarum numero, orationis longissimâ serie, ac distinctionis immutatione, ne unicum iota, per totum librum, aut minimus apex variaret;


page 64, image: s064

qui in alio codice non compareret: sed per omnia certissime sibi, et paginae, certo item, ac debito suo loco constarent. Nec huius rei rationem capere potuerunt. Cunctantibus porro spectat oribus, atque emptiovem protrahentibus, suorum quaedam Exemplariorum, quinquaginta Faustus coronatis concessit, (ut a Mercatoribus, et ab illis, sua qui venalia habent, fieri solet, ut forum auscultent, et pro illius constitutione, pretium vel intendant vel remittant) tandem quadraginta coronatis prostituit ac vendibilia fecit: et multo etiam minoris permisit. Cum vero, qui primo mercati erant, sequentibus se multo viliori pretio, tandem etiam minimi venditos a Fausto libros percepissent, atque imprimis de hoc scribendi, seu exarandi literas mirabili modo, ac rei artificioso compendio quodam certiores fierent, quod hîc nimirum non longi labores, nec magni sumptus requisiti, sed omnia et singula exemplaria simul, unâ fere eâdemque operâ, arte quâdam facillimâ, perfecta atque impetrata effent: a Fausto falsos ac deceptos se clamabant. Itaque libros suos venditori quidam referentes, pecuniae restitutionem urgebant: quandoquidem pluris quam dimidiâ, quin tribus aut etiam quatuor iusti pretii partibus circumventos se persensissent. Atque ita quidem repetundorum numorum satagebant, atque artifici molesti erant, ut cum Moguntiam Parisiis reversus Faustus esset, adeo homo et illic urgeretur, ut, qua se salvaret, Moguntiâ Argentinam transire habuerit necesse. Sunt qui cuidam Moguntino, cognomine Schäffer/inventum transscribunt, Et certe Anno Christi 1529. impressus est Appianus, ad cuius finem haec sequentia habentur: Impressum Moguntiae, in aedibus Ioannis Schoeffer, a cuius Avo chalcographice olim in urbe Moguntiaca primum inventa, exercitaque est. Et etiam ex Achille Gassaro. Dn. Crusius paert. 3. lib. 7. cap. ult. refert. Ars haec Anno 1450. inventa est ab Iohanne Fausto, Moguntiae: literis primo e ligno factis: deinde ex Orichalco: tandem e stanno. Secretam tenuit ille artem, conscio tantummodo Petro Schoeffero. Tractata eadem est. 1460. Argentorati, ab Iohanne Guttenbergo. Anno 1469. ab Ulrico Han. Germano, Romae. Anno 1470. a Sixto Rassingero, Neapoli. Anno 1475. a Conrado Finer, Eslingae. Anno 1470. ab Ioann. Zainero, Ulmae Anno 1485. a Conrado Denckmuto. ibid. Anno 1490. ab Heinrico Quentelo, Coloniae: et a Nicolao Keslero, Basilaeae. Anno 1492. ab Antonio Koburgero, Noribergae. Anno 1495. ab Hansone Hammane, dicto Hertzog. Parisiis primus Typographus fuit Hanns Klein, Iohannes Parvus, vel le petit. Sane Typographia in Pubachii tabulis ad Regiomontanum referri videtur: inter cuius opera, ars illa mirifica literarum formatrix, tentata


page 65, image: s065

saltem appellatur. Thom. Freigius, orat. Antiquitatem non ubique novitaeti praeferendam. et addita est Anquit. Rosini, edit. prior.

III.

Invaluit quidem opinio apud nonnullos, quendam per Mare Germanicum et Balthicum navigantem, in Chinensium regionem, qui olim Seres dicebantur, fuisse delatum: eundemque animadvertisse, artem imprimendi ibi exerceri. Visis itaque et probe consi deratis typis ac formis illis, in Germaniam reversum, similemque chalcographiam concinâsse. Pancirol. in nov. repert. tit. 12. Sicque attestatur Ioh. Petrus Maffeius, histor. Indic. lib. 6. Chinenses literas, imaginesque, subiecis praelo typis excudere (quibus commentis recentibus Europae adeo glorietur) et id vetustissimo in usu apud Chinas esse. Garzias ab Horto, lib 2. Aromat. apud Indos nascent. cap. 38. artem Typographicam tam vetustam, et semper apud Chinenses usurpatam esse ait, ut omnem homi num memoriam superare videatur. Ioh. Consalvus Mendoza, part. 1. lib. 3. cap. 16 artem istam, unâ cum ipso Regno Chinae, principium habuisse, et iventam a quodam fuisse, prodit, quem Incolae instar Numinis venerentur. Ac ita etiam scribit Ioh. Hugo Linscotanus, part. 2. Indiae Oriental. cap. 26. Typographiam Chinensibus fuisse in usu, ante aliquot saecula; habere libros excusos, annis quingentis, sexcentisve prius, quam in Europâ ea fuerit inventa, esse pariter ibi refertissimas Bibliothecas. Hisce similiter Iovius adstipulatur, qui lib. 14. histor. inquit: Quod maxime mirandum videtur, in Indiâ artifices sunt Typographiae, qui libros, (in quibus historiae et facrorum ceremoniae continentur) imprimant more nostro; quorum longissima folia, introrsus quadrata serie replicantur. Id quoque genus pagellas, clarius etiam describit Maffeius: et [Note: Dn. Lans, orat. pro Germ f. 896. etc. Michel Maier in Veris in-Vent. saepe dict. cap. 5. fol. 132.] passim nunc a raritatis studiosis colliguntur atque ostentantur. Attamen Germani soli, Typographiae nostratis, de quâ hîc agitur, usum reperisse, tam certum, quam quod certissimum est: Chinensium vero rudimenta, non ad eam spectare, sed ad tabularum impressionem, a Typographiâ multum distantem. Ac in super nil aliud efficiunt, historici illi Chinenses, quam verum esse illud Aristotelis pronuntiatum, quod ita se habet: Nilprohibet, artes easdem, a diversis, vel eodem, vel etiam diverso tempore, citra ullam communicationem inveniri. Nec ullum profecto incommodum est, rem unam eandemque, et novam et veterem censeri: ad diversos populos relatione. Melch. Guilandin. de papyro memb. 26. Typographiam ver o a Chinen sibus per Scitas et Moschos, in Germaniam fuisse derivatam, dicit quidem Mendoza, dicit et Iovius, aliique: sed nemo unquam probabit. Quae enim unquam fuit conversatio Chinensium et Germanorum? non per terram, cum in viis desertis, et terrae spatio immenso, nullique fere homini permeabili dis iungantur.


page 66, image: s066

Non per mate; cum haut sit transitus e Balthico in Indicum Mare. Eliud Nicolai, In der Relation/was sich in beederley Indienzugetragen/in praefat. Quodque ars Typographiae, ex Germania in alia regna, per Germanos fuerit translata; docent vetustissima exemplaria librorum impressorum. Sicque in Bibliothecâ Academicâ Basilec (teste Dn. Buxtorffio, viro undecumque Clarissimo, illisque Academiae lumine splendidiore) habentur libri Romae impressi; ut sunt Hieron. Epistolae, B. Th. Aquinatis opera, ac alia; illustri charâ et charactere, Anno 1470. ubi praefationes docent, tunc primum ex manuscriptis, novo invento millena exemplaria unum diem dedisse, arte et operâ Germanorum. In fine Thomae hi leguntur versus, ex quibus Germani Typographi agnoscuntur:

Aspicis, Illustris lector, qui cumque libellos
Si cupis artificum nomina nosse, lege.
Aspera ridebis cognomina Teutona forsan,
Mitiget ars Musis inscia verba virûm,
Conradus Schvveinheim, Arnoldus Pannartz que Magistri,
Romae impresserunt talia multa simul.
Petrus cum fratre, Franciscus maximus, ambo
Huic operi aptatam contribuêre manum.

Anno 1470. Est et (ibidem) rationale divinorum officiorum in pergameno impressus, in cuius fine apposita haec: Praesens rationalis divinorum codex officiorum, venustate Capitalium decoratus, rubricationibusque distinctus, artificiosâ adinventione imprimendi ac characterisandi; absque calami exaratione sic effigiatus, et ad eusebiam Dei industre est confirmatus: per Iohannem Fust, civem Moguntinum, et Petrum Gernsheim, Clericum Diocaesis eiusdem. Anno Dom. 1459. 6. die Octobr.

IV.

Proferuntur quidem libri vetustiores, editione illâ Officiorum Ciceronis, cuius paulo ante mentionem feci. Dn. Crusius part. 3. lib. 7. cap. 4. scribit: Impressi sunt Anno 1444. sermones quidam super Epistolas Dominicales: exstantes hîc Tubingae in stipendii Martiniani Bibliotheca. Ars enim Typographica, nuper in venta procedebat. Volaterranus, in illam cogeriem Commentariorum suorum, multa temere et sine delectu conicere solet; in quibus illud: Auctores artis impresoriae fratres duos, homines Germanos, edidisfe Romae Augustini libros de Civitate Dei, et Lactantium, eosque primos omnium prodiisse. Anno 1465. quibus significat, eornno natam Typographiam, idque Romae. Alii iactitant etiam Iohannis Fust alium librum, primum omnium Mogunciaci impressum; nempe Alexandri Grammatici doctrinale.


page 67, image: s067

Omnium vetustissimum opus, cuius tamen nomen reticetur, Venetiis excusum profert Rabbi Ioseph Sacerdos, in Chronico suo, Anno Iudaico 5188. Christiano 1428. quod nemo hactenus animad vertisset: certe nemo indicavit. Unde ille Iudaeus colligit, artem imprimendi ab eo libro incepisse. Quae omnia tam facile negantur ac asseruntur. Iuterim [Note: Iohann. Rurgersius mrefut. fabula Burde nû f. m. 290. et seqq. Addc Salmuth saep Lais loc. f. 598. etc. Ioh. Walch. d. fab 9. f. 178. et aliquot seqq.] tamen negari non potest; aliter artis rudimenta esse in choata. Nam non ex discretis et singularibus typis, inter se iunctis, ut hodie fit; caeptum est imprimi, sed in pagellis ligneis, quibus literae incisae erant: qui modus primus excudendi in Hollandiâ, Harlemi inventus fuit; ubi etiam hodie aedes ostendi dicuntur, in quibus inventor artis eam primum periclitatus est. Harum pagellarum meminerat Accursius Matiangelus, in Donato suo, in membranis excuso; qui liber postea in potestatem venit Aldi Manutii Iunioris. Verba Mariangeli sunt; Impressus autem est hic Donatus et Confessionalia primum omnium Anno 1450. Admonitus certe fuit ex Donato, Hollandiae primum impresso, in Tabulâ incisâ. Rudimenta igitur artis Typographiae, ab editione Donati inceperunt in Hollandiâ, non ex typis, sed tabulâ incisâ. In urbe vero Harlemiensi inventam, testatur Vir eruditissimus, Hadrianus Iunius: qui quum non praeter rationem hanc patriae sui vindicârit, et non pauca digna cognitu de eius incunabulis prodiderit; eam tamen a tabulis incisis, et ab editione Donati coepisse ignoravit. Illustrissima Veronica Ladronia, avia Iul. Caesar. Scaligeri, Horologium beatae Mariae, (vulgus vocat Matutinas horas) penes se habuisse dicitur, pagellis ligneis incisis impressum in membranis; literis inter se colligatis, et connexis, ut mos scribendi est Mercatoribus et Tabellionibus properantibus, praesertim Germanis et Belgis; ita ut chirographum hominis Germani diceres. Locus, ubi is liber, et annus, quo excusus fuerit, non appositus: oblongâ tamen formâ erat. Hunc librum, quem 36. annis post Matris suae obitum, possederat Iul. Caesar Scaliger, a cane leporariâ disceptum diu doluit; et magno, illud damnum redemisset. Pariter de Tabulis illis Harlemensibus, lib. 3. comment. rer. Germanicar. sub Moguntiaco. Ita Petrus Bertius scribit. Artis typographicae in ventionem, nos alibi nostris Harlemensibus asseruimus: et ostendit nobis nuper humanissimus et antiquitatum Holandicarum peritissimus. P. Scriverius, citatum a nobis alibi Speculum Salutis, non belgice, sed latine editum; primum magnae artis rudimentum: cuius paginae glutine commissae fuerant, ut videri possent opistographae. Sed attentius consideranti, facile apparuit, non collectas fuisse literas singulas, digestasque in vocem, voces in versum, Versus plures in paginam; sed singulas paginas, singulis tabellis ligneis expressas fuisse, imaginibus, literisque exstantibus, atque prominentibus, sicut sigillis, et ectyptis solent


page 68, image: s068

imprimi notae rerum materiae molliori, et ut ex libris ad nos e Sina advectis adparet, Sinenses libros suos adornare: quae res ut adfinitatem aliquam cum arte Typographicâ hodiernâ habet, ita multum adhûc a perfectione artis remota est. Nec negabunt Moguntini, quin ea saltem laus Harlemensibus nostris debeatur. Quis autem non videt facilius fuisse ingeniosis hominibus, et ad res praeclaras inveniendas natis, ex tali rudimento progredi ulterius, et ad conceptam animo perfectionem, superatie impedimentis eniti: quam protinus consummata omnia reddere, et primo actu absoluta? Nil semel et coeptum et perfectum est. per intervalla creverunt artes, et adiectione particularum, incrementum acceperunt. Principiis autem recte inventis, facile est aliquid adicere, et quo quis magis ingenio pollet, eo est ad perficiendum aptior: sic factum in picturâ, sic in sculpturâ, sic in ipsâ sapientiâ. Et paulo post: Vere Germanorum haec laus est, sive harlemensibus ea tribuatur, sive Moguntinis. Primi [Note: Mathias Quad, in copendio Uni Versi lib. 4. cap. 34.] autem Calcographi (Kupfferstecher) circa Westphaliam, in Marchiae Comitatu fuisse perhibentur, F. V. Bucholt. et Israel. V. Mechelen, horumque alterum opilionem fuisse ait. Eos subsequutus est. W
[Gap desc: symbol]
H. Wilhelm Hopffer/ et Martinus Schön; isque Alberti Dureri institutor fuit: sub quo deinde florere coeperunt, Henricus Aldegrauer/Jörg und Hans Sebald Bentz/Hans Sebald Böham. A. Altörffer/Lucas. K. Hans Brunner.
[Gap desc: symbol]
Vergilius Solis etc. Inter Typographos triumviratum quasi obtinere videtur, Manuti Stephani Frobenius:Thuan. lib. 59. circa fin. Quem posteriorem imprimis commendat. Mexia lib. 3. cap. 2. fol. 509. de Aldo ita Poeta Gallus:

Quod si credere fas Deos Poetas;
Vitam reddere quod queant sublatam:
Quanto est iustius aequiusque quaeso,
Aldum Mannutium Deum vocare;
Ipsis qui potuit suo labore
Vitam reddere mortuis Poetis.

Robertus Stephanus Parisiensis, Patrem habuit Carolum, itidem Typegraphum celebrem, cuius mores ad Iul. Caesar. Scaligerum, graphice Maumontius describit, inter Epistolas Scaligeri nu. 75. Lugduni in Galliâ claruerunt, Sebastianus Gryphius, et Guilhelmus Ruillius, Florentiae Iunti, Venetiis Golitus, et Valgrisius. Semper etiam in Typographiâ excelluêre Belgae, et inter Belgas Christophorus Plantinus, Tourangeau, Scribanius fol. 43. Antuerpiae. Fuit etiam Gallus Claude Garamont, fondeur des letres: cuius inventum est illa forma literarum, quae ab eo adhûc Garmont vulgo vocari solet.


page 69, image: s069

CAP. IV. De Annona, Pecunia, et Fortificatione.

I.

ANnona etiam omnino necessaria est; siquidem nemo potest cum hoste simul, et naturâ pugnare. Hanc igitur tempore Pacis, Magistratus copiâ magnâ colligere, et in usum Belli reponere debet. P. Gregor. 11. cap. 3. d. Republ. Etenim qui frumentum necessariumque commeatum non praeparat, vincitur sine ferro. Vegetius. 3. cap. 3. quem vid.

II.

An Pecunia Nervus Belli, dici mereatur? non inelegans quaestio est. Negat Machia vellus. 2. com. 10. affirmant alii multi; quos recenset in Aerario Bornitius a princip. Regemorterus inserm. polit. fol. 79. Amirato 18. cap. 8. Canonhiero dell' introduzz. 8. cap. 19. Facius polit. Liv. art. 40. ad fin. fol. 174. Waremund. de foederib. 1. cap. 2. nu. 57. fol. 169. et num. 132. fol. 221. adde Campanellam. d. Monarch. cap. 16. Ego hîc virum perspicacissimum, ingeniosissimumque Politiorum Machiavellum deserere non possum. cui et Traduccius in Turcâ vincibili adstipulatur. fol. m. 269. et 277. Verum equidem est, quod Proverbii loco usurpant Hispani:

No aey escudo como escudos,
Assi en guerra camo en paz.

Eyzaguirre. num. 804. Danaro eun compendio del poter humano. Botero d. detti 1. fol. 78. Sed tamen illud Prudentissimi Antonii Perez urgeo: plura Regna hominum, quam argenti penuriâ periêrunt. in aphorism. fol. 338. Bellum ferro, non auro; Milite non pecuniâ geritur. Facius axiomat. 49. Caroli V. optimi Imper. apophthegma fuit: Nervos belli esse pecuniam, commeatus, Milites; verum si ex iis aliquo carendum esset, Militem veteranum se electurum esse: cuius industriâ et fortitudine, reliqua duo se comparaturum confideret. Chytreus Chron. Sax. fol. 509. Pecunia in bello necessaria est: sed interdum et sine pecunia gestum fuit bellum. disc urs. eines vermeinten Catholischen / wider die Jesuiter fol. 137. (et fecit hoc Heinricus IV. Galliae Rex) fecitetiam Philopoemen Plutarch. in vitâ fol. m. 700. Imo ipse Alexander Magnus, qui in Asiam proficiscens, regium suum Patrimonium, inter amicos est partitus. Plutarch. in vitâ fol. m. 151. numquam vero sine strenuis militibus bellum confectum suit. Propter milites, pecuniam expetimus. Ergo milites sunt pecuniâ praestantiores. Sed tamen verbum Caesaris fuit: potentiae parandae et conservandae, duo esse instrumenta; milites et pecuniam; eorum alterum alterius stare praesidio. Casaub. ad Sueton. Caesar. fol. 32. b.


page 70, image: s070

Pecunia Nervus belli dici potest; sed non ita, ut in pecuniâ potentiam consistere autumemus: quasi divitem Rem publicam, et quae mercede conducere milites potest, propterea potentem vocemus. Humanitate etiam, et existimatione belli Ducis, milites magis, quam pecuniâ in officio continentur. Molto piu sicura cosa e, per tener soldati in uffitio, Pautorita, che il danaro: quod Carol Emanuel Sabaudiae Dux, dicere solebat. Botero d. dderti. 1. fol. 44. b. quod et innuit Ariosto, cant. 31.

E' se Rinaldo ben non era molto
Ricco, ne di Citta, ne di Thesoro;
Face asi con parole, e con buon volto;
E cio c' havea, partendo ogn' hor conloro;
Ch' un di quel numer, mai nong lifu tolto
Per offerire altrui piu somma d' oro.

Ac etiam ratio iniri potest, ut suis sumptibus subditi militare cogantur: quemadmodum in Turciâ fit mediantibus Timariis, et olim apud nos propterea Feuda concedi solita fuerunt. Namque Turcici equitatus praestantia in Spahis consistit, qui stipendii loco certos reditus habent; quos illi Timari vocant. Timarum autem proprie dici potest, pensio quaedam vel assignatio certorum redituum, qui ex fundis percipiuntur, bello acquisitis; qui certâ proportione distribuuntur militibus, quorum prae ceteris emicuit magnanimitas, quique stienuam in bello oneram navârunt. Ea cum Coloniis antiquis vel feudis, vel quae nostrâ aetate dicuntur, Commendaturis comparari possunt. Cumhis convenit, quod Graecis pima/rion, timara/toi, et tia/riw=toi, personae dicuntur. Etymologia a voce timh\ ducta, quae honorem significat. Soranz in Ottoman. cap. 15. quem vid. et cap. 47. Et Achillem Traduccium fol. m. 251. Acanzii etiam propter exemptiones ipsis concessas, in bellum proficisci coguntur. Soranz cap. 17. Omnes praeterea Spahi aliquam cibariorum partem per sesuisque alendis, in militiam secum ferre coguntur. Sangiachi farinae, hordei et aliarum rerum, quantum maxime et quam saepissime possunt, ad exercitum mittere tenentur. Rustici in Pagis, quanta ipsis imperatur frumenti copiam suppeditare militibus subiguntur. Soranz. cap. 34. Et etiam Traduccius fol. 240. attestatur, quod Turca nihil in bella insumat, sed lucretur insuper modis extraordinariis. Siquidem exercitui certa sunt pacis bellive tempore assignata stipendia, quae ubi contra hostem milites educuntur, non augentur. Tribus autem modis potissimum in bello lucrum facit: Primum, omnia oppida et pagi obligati sunt, in Castra Imperatoris farinae et hordei quantitatem, quocumque iebentur, deportare. Secundo, decimas ex raptu et praeda habet. Tertio locosunt munera. More enim receptum est, ut omnes Bassae,


page 71, image: s071

Beglerbegi, Sangiacchi et alii officiales Imperatori, ubi ad exercitum pervenit, sese sistant, ut munere quodam ipsum honorent, id cum fiat in publico et in conspectu omnium, ambitiose in vicem certare solent, quis splendidius et praestantius donum Imperatori offerat. Non igitur expendit, sed colligit pecuniam belligerando, secus evenit nostris Principibus, qui raro ditiores, sed plaerumque exhaustis aerariis pauperiores ex bello redeunt. Sane Hafis Haematus, Cairi Bassa, primus fuit, qui equitibus Turcis stipendium solvit, et pecuniam mutuo petentibus dedit. Qua in re si Principes Ottomanni nostrorum morem imitari vellent, immensas copias tam equestres, quam pedites facile colligere possent. Soranz. cap. 10. Saepius tamen contigit, ut aere in Turcia conducti fuerint milites nostro more, cum Praesidiarios evocare e confiniis hosti oppositis, et alio transferie, non vide batur omnino tutum, Solimannus in Asiam proficiscens hac ratione usus est. Traduccius. fol. 257.

III.

Quod Clypei et arma singulis, hoc praestant universis munitiones seu munimenta. Ea sunt loca contra omnem vim externam munita, quibus Provincia defenditur: quaeque receptaculum et refugium tutum praebent militibus aliisque Civibus. Eorumque usus antiquissimus est. Iudic. 6. vers. 2. et 9. v. 36. Non ergo prodest, sed obest magis Rei publicae, talium usu carere. Althus, cap. 24. num. 45. etc. vid. tract. meum de Iure Universitatis cap. 2. num. 4. adde Richterum axiom. histor. 232. Parutam. 2. discurs. 8. Hippol. a Collib. in Principe cap. 28. At sane expedit Urbes muris circumdari, moenibusque firmari: Maluit quidem Lycurgus, cives suos esse Muros Civitatis, quam saxa et lapides, urbemque hominibus potius, quam lateribus cinctam exoptavit: Plutarch. in Lycurg. et in Universum Spartani tamquam ignavos despexêre eos, qui cinxerant muris Civitates. Sed certe condemnârunt ipsimet Spartani se ipsos stultitiae suae. Irruptione quippe Cassandri, et cum Pyrrhus extorrem patriâ Spartanorum Regem Cleonymum reducere vellet: Sparta muris et moenibus cincta est, coepereque tum Spartani ipsi, virtuti suae diffidere. Posset quidem abstineri a murorum structurâ, si certi essemus, numquam ad venturum maiorem hostium numerum, quam sit Civium; sed quia hostis saepe subito et improvisus, maximâque expeditione impre ssionem facit, opus est profecto moenibus ad sustinendam improvisae multitudinis vim, ex quibus pauci non modo debilitare, sed et frangere atque atterere possunt. vid. Piccart. docad. 13. obs. cap. 2. Urbes autem primariae aliquot, moenibus, vallis, fossisque cingendae: Arces vero ad limites Regni, aut in primariis Urbibus Citadellas, ut vocant, munitissimas condi, vix mihi consultum videtur, cum Machiavel 2. comm. 24. vid. Anist. 7. polit. 11. Tholosan. 2. d. Rep. 9. Amirato 19. cap. 4. Melch. Iunium.


page 72, image: s072

quaest. polit. 64. Renat. de Lusingâ. de increm. Imp. 1. cap. 3. Fürstliche Tischreden. 1. cap. 4. Et contra Citadellas, seu Urbium maiorum arces, prudenter disseritur tom. 4. du Mercur. Franc. sub Anno 1616. fol. 42. ubiagitur de la Citadelle d' Amiens. Et etiam Aratus iam olim reputabat, latrones, arcibus in montibus aedificatis, se tueri: sed Regem fortiorem munitionem habere non posse, quam amorem et benevolentiam subditorum. Plutarch. Arato fol. m. 908. Non est potens Res publica, quae arces habet, et ibi praesidiarios milites; Cives vero praedae hostili exponit. Non prosunt arces extra Regnum. Cominae. lib. 6. cap. 3. fol. m. 514. Et Glabro Serbellone, per monstrar, che le fortezze de vono essergrandi, soleva di re: poca cosa, poca forza. Botero d. detti fol. 40. b. Une petite place, ne faut rien, devant la fureur dela batterie de maintenant. Langey lib. 9. fol. 971. Quodque urbes amplae, et satis spatiosae, muniendae sunt, quae subditis praebeant receptum: etiam Stephan. Pasquier lib. 7. des recherches cap. 15. censet. Etinde Hispaniam praedicat felicem, quod careat Castellis; et in Civilibus Gallicanis bellis, nil ea profuisse ait, quam ut essent receptacula latronum. Quod et notat Iulien. Peleus. lib. 2. de l' hist. de Henri le grand. cum ita scribit: Apres laquelle paix on fit une tres grando faute, qu'on n'empescha les subiects guerriers ou mutins de fortisier leurs maisons aux champs, qui est bien le plus seur pourun Monarque: car si le Maistre d' un chasteauparticulier est grand seigneur, il prend occasion de se revolter, s' ilest pavure de brig ander. Et pour ceste cause les villes Imperiales d' Alemagne, bien souvent ont rase les forteresse des Gentil-hommes, afinque les rebelles et voleurs n'eussent aucune retraicte. Utut autem fortes sint urbes, non in iis spes aliqua reponenda est. Casp. Finck. Can. theol. 39. Suntque multae Provinciae, quae a fortalitiis abhorrent: ut Polonia et de Angliâ idem scribit Thesauri politici Auctor. part. 1. fol. m. 234. quorum utrique putant, in eo consistere eorum libertatem. Alibi Principes se non dominari libere posse putant; ubi sunt magnae et munitae urbes. Munitiones seu fortificationes eas approbo; parvo quae constant. Terrâ ergo potius, quam lapide secto utendum. Thesoro polit. part. 1. fol. 169. Ita parvo sumptu Gandavum, La Nove discours. 18. et etiam exiguo temporis spatio Arelatum, Arles. Langey lib. 7. fol. m. 750. munita fuerunt. Muniendi vero artificium (quod Turcis, qui quondam in Italia Hidruntum tenuêre, acceptum fert Thesauri politici auctor part. 2. cap. 2.) in eo situm est; ut unum punctum longam tueatur linea!: nec ullus locus sit fortalitii, qui ab hoste occupatus, non multis modis offendi queat, Zach. Fridenreich pol. cap. 30. fol. 220. Quâ ratione maiorum nostrorum institutum, qui rotundis Turribus urbes muniebant, minime sequendum: Sed nuperae fortificandi rationes, omnino


page 73, image: s073

amplectendae videntur. Consule Mons. de la Nove d. discours 18. Claude Flamand, Specklins/Stevini et Boteri, tractatus de fortisicatione singulares. ut et Ian. Gringallet disp. de fortalitiis, Argentiae, Praeside Clariss. Dn. Berneggero, propositam. Nam et Aristoteles monet 7. polit. 11. ad fin. ut Muros ad nuperos bellicos usus accommodemus, Et nempears fortificandi, in eo consistit, ut hostis, quocumque modo accedat, repelli possit oppositis minoribus viribus. Die gantze Kunst an der befestigung bestehet allein darinn/daß man in der grundlage einer Statt/Schloß/Schantz etc. soman befestigen will/alle Linien dahin richte/ dasauff welcher seiten der Feind sein Läger schlagen/oder den angriffthun wölle/ihm stracks vornen/vnd anff allen seiten widerstand könne geschehen. Iohan. Eberhard. de Barle-duc. cap. 1. in prin. tract. de fortificatione. Tales etiam fuerunt olim Hierosolymorum muri, de quibus Tacitus, 5. hist. per artem obliquiaut introrsus sinuati, ut latera oppugnantium, ad ictus patescerent. Hîc Geometriae Practricae elucescit usus: cuius peritissimus est, Illustrissimus Auraici Princeps Mauritius. De eaque dicere solebat Camillus Ursinus: Che i prencipi, che non s' intendono bene delle fortificatione, parte importantissima della Militia, non mai potranno regges bene gli stati loro. Boter. d. detti. fol. 40. b. Sed et idem de Architecto quodam pronuntiabat: questo povere huomo, si pensa de sapere della fortisicatione: ma che no puo sapere, chi non si e trovato, ne a pigliare, ne a difender fortezza. Botero. ibid. fol. 41. Muri antiqui fortissimi sunt, vel ob ipsum temporis tractum, quod ex multis saxis, unam quasi concretam efficit rupem. Aut forsan caementi conficiendi modus alius olim fuit. Et meminit Stumpfius lib. 6. der Schweitzer Chronick. fol. m. 162. das etwann der Kalg mit Wein angerührt worden. Sanguis etiam humanus et equinus, alicubi erat pro caemento. Alb. Stadens. in Chron. fol. m. 183. b. Et certe multum refert ex quo genere lapidum calx conficiatur: laudaturque imprimis marmor nigrum. Langey lib. 10. fol. 1015.

CAP. V. De Iure Belli.

DE praeparatoriis Belli, actum hactenus fuit: nunc an et quomodo id debeat geri? dispiciendum esse videtur. Origo belli a iure gentium est, §. ius gentium, instit. de Iure Nat. l. ex hoc iure, l. manumissiones. d. iustit. et iure. Ceterum tradunt communiter Doctores, iustum bellum esse iuris gentium dispositive; sed bellum iniustum, esse iuris gentium occasionaliter. Post Vasquium Dn. Bocer. tract. de bello cap. 3. num. 14.


page 74, image: s074

Tileman. disputat ff. 1. th. 14. Sunt et belli, sicut Pacis iura; quae ex iure gentium definienda, hocque proprie ad scientiam politicam spectat. Facius axiomat polit. 1. et trib. seqq. Et ridiculi sunt, qui ex iure civili, hac de re garriunt multa, et singulares soribunt libros. Aliter fecerunt Albericus gentilis, Balthas. Ayala etc. Ac certe singulares de bello leges dedit in V. T. Moyses R. P. Martin. Becanus de analog. utriusque Test. cap. 17. quaest. 2. et Theologice ac politice etiam eo de iure agunt, Conzen lib. 10. polit. cap. 1. Elias. Schrôderus, apud Arumaeum tom 1. discurs. 23. Iohan. Gerhardi, loco de Magistratu, num 368. etc. Rônkingk lib. 2. class. 3. per tot. Et licet interdum leges, belli tempore frangere. Regemorterus. sermon. polit. fol. 296. Sed tamen recte Vocula apud Tacitum. 4. histor. cap. 56. Esle aliquod fas et armorum et ius hostium, et id iam ante monuit apud Liv. lib. 5. Camillus: Sunt, inquit, et belli sicut et Pacis iura iusteque non minus ea quam fortiter didicimus gerere. Quod ipsum et Ciceroni. 1. officior. placuit, adserit enim in Republica vel maxime conservanda esse iura belli. Tacitus 4. Annal. cap. 33. Belli commercia vocat. Verba eius sunt. Ad sptuaginta milia Civium et Sociorum, iis quae memoravi locis occidisse constat. Neque enim capere aut venundare, aliudve quod belli commercium: sed caedes, patibula, igneis cruces festistabant. Virgilius belli leges appellat:

At belli saltem captivam lege necâsses.

Graeci xeirw=n no/mon dicunt, aut pole/mou no/mon. nos Das Hauptrecht. Quod vero bellum iuste geri utrinque eruditissimus tradit Gentilis, tr. de bell. lib. 1. cap. 6. hoc politice intelligi debet. vid. Hoennon. 7. th. 1. et 5. ad fin. Covarruv. cap. peccatum part. 2. §. 10. nmum. 6. de Reg iur. Fulogs. ad l. ex hoc ure, ff. de iustit. et iur. Alciat. 2. paradox. cap. 21. Stuck disp. ad instit. fol. 92. Stolzerus apud Arumaeum tom. 2. d. iur. publ. discurs. 29. thes. 1. Non enim apud Deum, iustitia pendet ex credulitate. Politice, causa et finis, si speciem habent iusti, sufficere putantur. Hoc enim ipsum, in omni ambigitur bello; et semper est necesse, alterius partis (immo saepe utriusque) causam iniquam esse. Illustris Enenckhel d. Privileg. parent. et liberor. priv. 1. part. 9. num. 27. fol. 93. Iustum esse bellum reputatur, si dubitatio sit, de partium iure, et aliâ ratione controversia nequeat decidi. Atque tali dubitatione, bellum utrinque potest esse iustum.

II.

Christianis autem, bellum gerere, prohibitum non esse, expeditum videtur: ac ita etiam communiter censent Theologi, Politici ac Iureconsulti plerique. R. P. Becanus. de analag. Vet. et Nov. Testam. c. 17. quaest. 1. R. P. Adam Conzen. lib. 10. polit. cap. 3. Zepper de legib. Mosaic. fol. 165. Chemnitius locor. Theolog. tom. 2. tit. de vindictâ fol. m. 312. Covarruv. cap. peceatum. §. 10. in fin. Forster. disput. ad decalog. dec. 2.


page 75, image: s075

problem. 6. Christoph. Binder tract. de bello thes. 27. et passim. P. Martyr. in loc. commun. de bello. Dn. D. Andr. Osiand. in tract. Papa non Papa fol. 168. Bodin. 5. de Republ. 5. Gentil. 1. de bello cap. 5. Iunius, polit. quaest. 67. Casman. vitae polit. cap. 34. Gerhard. dec. 7. quaest. 1. adde in iure Canonic. caus. 23. quaest. 1. et 2. Licet non Anabaptistae solum, Manichaei ac Wigelius, in Astrolog. Theologisaeta cap. 15. 16. et 19. Disputierbüchlein. fol. 34. de vita Christi cap. 10. et 25. Sed et ex Theologis maiorum gentium, dissentiant nonnulli: et etiam Rupert. Abbas Tuitiens. in Matth. lib. 3. cap. 4. fol. m. 46. ubi edocere conatur, ante natum Christum ferro pugnare licuisse; nunc non item. adde R. P. Heribert Ros Weid. in vitis patr. in vita Apollonii. Hâc item de quaestione Bellarminus, lib. de Laicis cap. 14. et item Dn. D. Theodorum Thummius, in tract. Theologico, de bello. late et operose agunt. Sane iure optimo gladium portat Magistratus. Roman. 13. vers. 4. Et ideo illum usurpare potest, tam contra cives, quam hostes. Inimicos quidem diligere debemus. Mat th. 5 vers. 44. Sed non ita, ut amicos et Rem publicam nostram negligamus: sicque pugnandum est pro fratribus nostris, pro filiis, filiabus, uxoribus, et domibus nostris. Nehem. 4. vers. 14. Non magis hostes diligere debemus, quam nostros, non iniuste oppressi minus amandi sunt, quam opprimetes. B. denique Iohannes Baptistes, cum viam Domino praepararet, cunctos ad monens, ut dignos paenitentiae facerent fructus: milites instituit, nec eos ad militiae desertionem adhortatus est. Luc. cap. 3. Iudaei etiam contra Iudaeos iuste pugnaverunt. Ergo et Christiani contra Christianos. Becanus d. cap. 17. quaest. 4. At ut bellum, illaesâ conscientiâ geratur, necesse est, ut adsit intentio bona. Ita enim B. Augustinus. quaest. 207. ad Bonifacium Comitem. Pacem habere debet voluntas, bellum necessitas, ut liberet Deus a necessitate, et conservet in Pace: non enim Pax quaeritur ut bellum geratur, sed bellum geritur, ut Pax adquiratur. Esto ergo etiam bellando pacificus, ut eos, quos expugnas, ad pacis unitatem vincendo perducas. Et lib. 22. contra Faustum cap. 74. Nocendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, impacatus atque implacabilis animus, feritas rebellandi, libido dominandi, et si quae similia; haec sunt, quae in bello iure culpantur Et licet bellum alias civiliter esset iustum; deficiente tamen bonâ intentione, malum esse scholaslici censent. Bellarmin. d. lib. cap. 15. Luthero Bellarminus. d lib. cap. 16. aliique paradoxon illud adscribunt; non licere contra Turcas gerere bellum. Sed, aut Varius ac Vertum nus ille, aut non eius animi fuit: non improbat ille arma in eum hostem, verum vera potissimum arma commendat, vota pia, et vitae emendationem: uti Deus, propitiam in Christianos mentem induens, partes eorum, adversus Turcas pugnantium, ope adiuvet suâ, et immensam, plectendo orbi


page 76, image: s076

Christiano, vim cohibeat barbarorum. Iac. Lectius praescript. Theolog. Contra Ant. Fabrum. lib. 2. proposit. 3. Hancque Lutheri sententiam suisse ex aliis locis constat. Ut de saxonicâ visitatione: Clamant, inquit, aliqui Praedicatores temerarie, non resistendum esse Turcae. Hic sermo seditiosus est, qui neque ferri, neque permitti debet. tenentur igitur Potestates resistere Turcis, qui non solum cupiunt Provincias devastare, uxores ac liberos violare et interficere; verum etiam iura Provinciae, cultum Dei, omnemque ordinationem bonam abrogare ac tollere. Idcirco debent Principes ob id praecipue belligerare etc Adde Christoph. Binderum tr. de bell. cap. penult. At anne Christiani capti, et servituti remoque addicti, Turcis contra Christianos pugnantibus, commodare operam suam salvâ conscientiâ possunt? vid. Servitut. Aegypti Dn. Hebereri, lib. 2. cap. 35. Etiam hîc opportune obviam se ferunt, quaestiones duae, sane perquam intricatae, ad quarum utramque, suo modo respondeo affirmative. (1) Possitne Princeps Christianus sine peccato conscribere milites ex populo infideli, aut haereseos suspecto? vid. Dn. Bocerum. 1. de belle cap. 8. num. 16. etc. Sane Ludovicum IV. Imperatorem eo nomine (quod scilicet iuverit haeresi infectos) a Bzovio insimulatum, defendit Magnif. Hervvardus, in defens. d. Imper. tom. 1. fol. 126. et seq. ubi ita scribit: Et esto Gibellinorum quidam, quibus Ludovicus suppetias tulit, haeretici fuerint: non tamen iis tulit ut haereticis, sed ut suis clientibus militibusque; quorum forti, fidaque operâ usus est; non ad oppugnandam religionem, sed ad ea defendenda, quae iure electionis ei obtigêre, et virtute maiorum suorum acquisita erant. Nec attigebât, ealis, tametsi Pontifex in parte erat, sacra religionis; sed Dominatum duntaxat, et Italiae Principatum etc. Similis sed maioris aliquantum difficultatis, quaestio est: an liceat uti auxilio Turcaum aliorumque infidelium? vid. Tileman. disp. 1. th. 17. vol. 1. Lancell. Conrad. Templ. Indic. 1. cap. 1. §.4. fol. 381. adde Paralip. 2. cap. 18. et cap. 19. a princip. Minus enim periculi subest, si quis tantum colligat milites, in terris paganorum, etc. quam si ipsorum auspiciis, et copiis coniunctis, illi auxilium feratur. (2) Quaeritur, an quis Christianus in militiâ Principis in fidelis et non Christiani, sine peccato stipendium merere queat? vid. Dn. Bocer. dict. loc. hoc equidem fecit David, quando cum Achi Rege versaretur. At vero in his similibusque quaesitis cir cumstantiae singulae accuratissime sunt perpendendae, et ad Theologicas ac Politicas rationes pio zelo sunt examinandae.

III.

Tum demum autem bellum gerere licet, si id iustum sietvid. Ludov. Molinam d. iustit. et iur. tom. 1. disput. 98. etc. Ac ad bellum legitimum constituendum, requiritur (1) auctoritas superioris. R. P.


page 77, image: s077

Adam Conzen lib. 10. cap. 4. Ego lib. 1. polit. cap. 4. num. 24. etc. Primum belli requisitum, seu conditio belli iusti esse sertur, legitima auctoritas Principis supremi. Etenim, quod privato debetur a concive, repeti debet iure, haut vi, manu consertum. Si extra Rem publica; auxilio debetuti Principis sui. Si Princeps Principem offendit; tunc locus est bello, cum deficiat alius Iudex. Perez. aphorism. fol. 173. num. 17. Hocque etiam docet B. Augustinus, lib. 22. contra Faustum. cap. 75. cum ait Ordo ille naturalis, mortalium paci accommodatus, hoc pocit, ut suscipiendi belli auctoritas, atque consilium penes Primcipem sit: exsequendi autem iussa bellica ministerium, milites debeant paci, salutique communi. Et ratio idem hoc probat. Homines namque Privati, et qui superiorem habent, si ab aliquo iniurias accipiant, possunt cofugere ad superiorem: at Principes si ab aliis Principibus aliquid patiantur, non habent aliquod commune tribunal, ad quod illos accusent, et ideo licet eis bello iniurias publicas propulsare. Residet autem haec auctoritas belli indicendi prout communiter statuitur, in omnibus Principibus et Populis, qui in temporalibus superiorem non habent: non autem in iis, qui sunt sub Regibus immediate; cum qui aliis subsunt, haut sint capita Rei publicae, sed porius membra. Hanc tamen auctoritatem, non requiri ad bellum defensivum, sed solum ad offensivum, monet Bellarmin. dict. cap. 15. in princ. Hincque aiunt: si in mora periculum sit, tacitum consensum superioris adesse praesumi. Card. Tuschus lit. B. conclus. 33. Necenim alic vi adimi potest defensio naturalis. At anne Germaniae Principes, propriâ auctoritate bellum movere queunt? Invidiosa quaestio est: de eaque videre licer Conzen. lib. 10. cap. 4. num. 10. et Tuschum d. loc. conclus. 38. Porro quia sine Principis auctoritate gerere haut licet bellum:inde illud definitur Inter duos pares, iusta contentio armorum publicorum. Pares autem (ratione Iuris) esse cenfentur liberi, Principes, populive. Non igitur bellum gerere possunt privati fine publico scitu, quia non sui sunt iuris, sed sub potestate Magistratus: itaque Capitale hoc attentantibus esse, Plato 12. d. LL. voluit, romani in l. 3. ad L Iul. Maietstatis. et alibi, laesae maiestatis tales postulârunt. Certe Caesarem, quoniam adversus Gallos iniussu Senatus ac populi bellum gessit; Cato Uticensis, (Plutarch. in Caton. min. in comparat. Crassi.) reum sacere voluit, censuitque in senatu: Legiones Romanas domum revocari, caesarem vero Gallis dedi oportere. Et valde exaggerant hoc Manlii Asiae Proconsulis accusatores, apud Livium. lib. 38. Gallo- Graecis, inquit, bellum illatum non ex senatus auctoritate, non ex populi iussu, quod quis unquam de suâ sententiâ facere ausus est. Scriptores Politici conatus tales non bella sed latrocmia dixerunt, sicut et Iurisconsulti. L. hostes 118. ff. V. S. L. hostes ff. de capt. et


page 78, image: s078

postlim. revers Non est bellum cum latronibus, praedonibus aut pirnis, quamquam magnos habeant exercitus, et proinde nec ulla cum illisbelli iura. Illustris in hanc rem Taciti 3. annal. cap. 37. locus est de Tacfamnate Numida: Tacsarivas, inquit, qua~quam saepius armis Romanis pulsus, reparatis per intima Africae auxiliis, hûc arrogantiae venerat, ut Legatos ad Tiberium mitteret, etc. Subicit deinde: non aliâs magis suâ, populique Romani contumelia indoluisle Caesarem, ferunt; quam quod desertor et praedo, hostium more ageret. Necitem Spartaco (vid. Appian. Civil. Plutarch. in Crasso. Florum lib. 3. cap. 21.) post tot consularium exercitoum clades, multam Italiam urenti; quamquam Sertoriiatque Mithridatis ingentibus besiis labaret Res publica, datum, ut pacto in fidem acciperetur. Non item bellum cum rebellibus est, aut fugitivis: in quos etiam, si iura belli non valeant, sibi imputare debent, nisi gravissimas forte habuerint defectionis sive rebellionis causas, puta cum Princeps mutare possessionis statum praesumit, et cui civile Imperium, permissum erat, dominicum affectat. Hincque etiam limitant hanc nostram regulam Principalem, si Princeps sit Tytannus. Card. Tuschius lit. B. conclusione 36.

IV.

(2) Denuntiatio sive diffidatio belli etiam necessarium requisitum est. Iudic. cap. 11. vers. 16. Hoennon. disputat. polit. 7. th. 7. et seqq. Adeo ut sine denuntiatione si bellum geratur, in captivos, tamquam latrones animadverti possit. Facius axiom. 35. Quod ius praetenderunt Genevenses, cum morti addicerent aliquor Sabaudos; qui cum scalis in urbem subrepsissent, capti erant. Sane cum horrendum illud Albignii facinus (qui post irrita toties publica arma, Genevensium moenia, sacrilego scalarum in censu, ipsâ in Pace, clam contemeravit) revolvo animo: tum quod furor et cupiditas, eo transversum rapere queat homines, admiror. Tum mirandum Dei iudicis aequitatem suspicio fraudis fraude suâ dum prenditartificem. Et haecdico verbis eorum, qui affectu forsan nimio erga Genevensesferuntur. Ego hîc et in omnibus talibus (de quo semel pro semper, ut Practici loquuntur, sollemniter protestor) iudicium nullum mihi sumo. At, alia quaestio est, anne tredecim illi Allobroges, quitunc capti et Iaqueo necati fuerunt; ut et Ferraillius ac Hastidius, Anno 1609. ad publicum supplicium tracti; mitiorem meruisse videantur fortunam? Verum, quis clementiâ dignos iudicet, communi gentium iure mortis reos? qui si victores exstitissent, haut unquam misericordiam cepissent innocentiae. Pierre Mathien lib. 5. narrat. ult. num. 10. Mercure Francois, fel. 224. Botereius. 9. fel. 83. et lib. 16. fol. 545. Emman. Meteran. histor. Belg. lib. 24. fol. 25. et lib. 28. sol. 361. Certe aggredi bello non indicto imparatum, latronum est, non iustorum hostium.


page 79, image: s079

Et ut sit armorum contentio inter pares, omnino ei denuntiari debet, quem bello persequi volumus, ut parare se contra vim nostram possit. At vero hoc de offensivo bello est intelligenduminam qui sui defendendi causa bellum gerere necesse habet, cum denuntiationem ab hoste acceperit ut vicissim denuntiet, necesse non habet. Ius enim defensionis ei omnia, quae contra hostem honeste sustipiuntur, in manus dat. Puis qu'il me deffioit, il me semble, qu'il se deveit tenir pour adverti, que ie me vouloy defendre Bellaylib. 3. fol. m. 242. Sicur nec indictione opus est adversus eum, qui non indicto belio prior nobis vim intulit. Iura enim violanti ius redditur, si ius non praestatur. Et Philosophus, 2. Elench. sophist. 6.7. in hanc sententiam: Contra quovis modo pugnantes quovis modo licere se defendere, respondet. Perpetuis etiam hostibus, et quibus cum nula intercedit pactio, bellumnon indicitur: item si periculim sit in morae. Et exemplo suo ostendit, atque or atione apud Inonem lib. 38. defendit Caesar, qui bellum Ariovisto absque Senatus Decteto intulit. Sic etiam Pyrrhus apud Plutarchum in vitâ fol. 789. Spartanis bellum absque denuntiatione fecit, eo quod non tutum iudicaret, hosti indicare, quid in animo haberet. Rebellibus etiam nostris et defectoribus, qui nostro suberant Imperio, et nullâ causâ sese eidem eximere conati sunt, indicium fieri non debet: quibus cum enim bellum non est, apud illosiura belli frustra usurpamus. Siauxilium sociis feranrus, bello se adversus hostem defendentibus, nostrum non est bellum illi indicere, nisi foederatusnobis fit; quo casu indicendum omnino est: si vero plures communibus sumptibus, et utin communem rem bellum gerant, omnes bellum indicere, inri consentaneum videtur, quia commune est bellum. Post inducias etiam longas, ubi elapsae fuerint, belli indictione opus non reputatur. Sicut enim feriis finitis, non denuntiatur servis ut re deant ad operas: sic nec induciis finitis, quae sunt feriae belli, opus est denuntiare reditum ad arma. Atque ita Martinus Laudens tract. de bello, quaest. 29 ex Ang. in l. si unus. §. 1. ff. de pactis finito tempore Treugaenon dicitur novaguerra, sed continuari prima. An autem idem obtiner in Indus ciis longissimis, quales fuêre, auctore Livio lib. 1. 2. et 9. datae Verientibus incentum Annos, sicut et Cerilibus in toridem, iisdem Veientibus in annos 40. Hetruriae populis in annos 30. si Gellium, lib. 1. c. 25. audias, omnino; Induciae enim illi dictae, quasi inde uti iam: Pactum enim induciarum huiusmodi est, ut in diem auttempus certum et definitum non pugnetur, nihilque incommodi detur; sed ex eo di postea nti iam omnia belli iure agantur. Exspirantibus igitur Induciis, qui malo cavere nolet, suo periculo id fecerit. Illud in Indictione belli observa???m, ut si cum iis bellum gerendum esset, cum quibus amicitia prius aut.


page 80, image: s080

Societas intervenisset; ea prius amicitia renuntiaretur, quam bellum denuntiaretur. Ac etiam Romae privatis in usu suit, Dn. gruter. ad Senec. fol. m 635. Ante omnia autem res repetebantur per vim ablatae, qui modus Clarigatio dicebatur, ut restota clara esset, et inexcusabiles redderentur, qui in bellum necessarium suâ pertinaciâ conspirâssent. Vide ritum apud Livium lib. 1. in bello Latino et alibi. Video hunc morem etiam Graecis usitatum. Apud Euripidem enim, in supplicibus, Theseus: Vade dic Creonti: Theseus abste amanter repetiit cadavera. Hic primus Sermo. Si nihil esticis, secundus, ut me armatum exspectet. Neque vero incontinenti ad arma et hostilitatem post denuntiationem progrediendum, sed spatium relinquendum ei, cui bellum indictum est, ut se paret quoque adversus vim:id spatium apud Romanos erat dierum trium et triginta. Sic Livius lib. 1. Si non fiant, quae petuntur, diebus tribus et triginta peractis, bellum indicitur. Ideo non probamus Cyri factum, apud Xenophontem 2. Instit. Cyri. qui Arminiae Regi bellum simul intulit et indixit. nec Romanorum, qui tertium bellum Punicum momento indictum et illatum gesserunt. teste Appiano in Libycis, Religiose vero hoc ius Florentini observârunt, de quibus ita Machia vellus lib. 2. list. Florentin. Ne quidquam Maiestati deesset, peculiarem Campanam, Martinellae titulo celebrem, sumpserunt; quae integrum mensem prius, quam exercitus in hostem pergeret, pulsaretur, adoque hosti ad defensionem tempus suppeteret. tanta virtus nimirum id temporis in viris istis conspiciebatur, tantoque animores ab istis publica administrabatur; ut quod nostro aevo hostem incautum opprimere in laude reputabatur, id tum temporis ignominiae fraudisque loco haberetur. Hactenus ille. Dic Satzung Friderici Barbarossae zu Nörvlingen im Jahr 1187. auffgericht/helt in sich/daß der so absagt/nach gethaner absagung in den nanchsten Tagen vnd Nächten/thetlich nicht angreiffen soll. Ben vnsern tagen ist diese Ordnung verblichen / man sendet jetzt in Kriegen die Absagung kaum vor der Ordnung hin/wird bald dahin kommen/das man die absag Brieff auss der Büchsen würd vbeschiessen. Stumpf. Schweitzer Chron. lib. 7. cap. 12. Et Froissard lib. 1. cap. 35. mentionem facit similis Legis, latae ab Angliae Rege, Vicario Imperii Romani: que qui vouleit autruy grever eu porter dommage, il le devait defier sussisamment, treis iours devant fait. Fiebat autem diffidatio per Feciales. Waremund. lib. 1.de foederib. cap. 3. num. 18. fol. 308. etc. de quorum officio, Plutarchus in Numâm. num. 11. pluribus agit Et etiam hodie per viros honestos in dici solet bellum: quece n' estoit pas chose appertenante que guerre de si gräds Seigneurs Fust noncee et deficee par un Varlet. Fronissard rom. 1. cap. 252. Denuntiationi autem inseri debet oblatio Pacis. vid. Petr. Cunae. de


page 81, image: s081

Republ. Hebraeor. lib. 2. cap. 20. Ceterum feciales bellum indicabant, signo ex arce monstrato, rebus raptis per Clarigationem repetitis, hastaque in unes hostium emissa. Gellius lib. 16.cap. 4. Arnobius adversus gentes lib. 2. P. Faber lib. 2.semestr. cap. 2. Hodie alio et non uno modo indicitur. Legimus enim in Facio, lib. 6. p. 169. Chirothecâ Militari oblatâ Alfonsum Regem Arragoniae a Renato provocatum ad bellum. Et tandem de ritu denuntiationis. vid. Dn. Elsvvic disputat. polit. 13. th. 15.

V.

At denuntiationem perperam solum sufficere Alexander Magnus existimavit. Plutarchus in vitâ. utpote cum denuntiatio, tantum causae indicandae adhibeatur. Bodin. lib. 5. cap. 5. num. 56, Imprimis itaque (3) ut accedat causaiusta, ad iustum bellum constituendum, necessarium est. Tileman. dispur. ff. 1. th. 15. Cumque de causâ belli iudicamus; distinguendum est, inter causam, praetextum, et initia; monente Polybio. Richter aximat. hister. 104. quod et Suetonius observat, in vitâ Caesar. cap. 30. Et causas bellisaepe occultas, praetextus speciosos esse, Cominaeus scribit, lib. 3. cap. 1. fol. m. 185. Non sine causâ, bellum moveri potest; nec etiam propter quodcumque peccatum, sed tantum propter iniuriam propulsandum. Ita B. Augustinus, quaest. 10. in Iosuam. Iusta belia, inquit, definiri solent, quae ulciscuntur iniurias; si qua gens, vel Civitas, quae bello perenda est, vel vindicare neglexit, quod a suis improbe factum est, vel reddere quod per iniuriam ablatum est. Priuceps non est Iudex, nisi hominum sibi subditorum. Ergo non porest quaecumque peccata aliorum hominum punire; sed solum ea, quae cedunt in detrimentum populisibi sub ecti:nam ersi non est Iudex Ordinarius aliorum, est tamen defensor suomn, (suorumque sociorum, ac eorum die ihm zhversprechen stchen) et ratione huius necessitatis, essicitur etiam quoddammodo Iudex eorum, qui suis iniuriam fecerunt; ita ut possit eos gladio coercere. Bellarminus de Laicis cap. 15. a princ. Ex iure itaque corrupto ac beluino procedit, et fortior bellum gerat contra minorem. Oppian. halieut. lib. 2. ad fin.

——— Numquam conspexeris dormientes
Pisces; sed ipsis et oculi, et animus semper
Excubat pervigil. Quoniam horrent semper quidem
Robustiorem occurrentem, imbecilliores autem prepellunt.

Sic Irenaeus lib. 5. advers. Valen. ad utilitatem gentilium, terrenum Regnum positum esta Deo, ut timentes regnum humanum, non se alterutrum homines, vice piscium consumant. Pulchre rittershusius ad Oppian. halieut. lib. 2. vers. 43. Egolib. 1. polit. cap. ult. n. 83. v. 3. Barbarorum est, non anxie disquirere, quodius, quid iniuria sit; sed quid vires ferant aut patiantur:et ius suum omne, in armis consistere arbitrari. Ut olim


page 82, image: s082

apud Livium Galli lib. 5. Quaerentibus Romanis, quodnam id ius esset. agrum a possessoribus petere, aut minari arma: quid in Hetruriâ Gallis esset rei? In armis illi se ius ferre, et omnia fortium virorum esse, ferociter responderunt. Et apud Tacitum Tiridatus: Id in summâ fortunâ aequius, quod validius; et sua retinere privatae domus, de alienis certare Regia laus est. Adde Dn. Piccart. dec. 17. cap. 8. Adhûc absonum magis est, avaritiae impulsu, suscipere bellum: cuius tamen nomine Petronius, Romanos reos agit.

Si qua foret tellus quae fulvum mitteret aurum,
Hostis erat; fatisque in tristia bella paratis
Quaerebantur opes.

Non etiam causa belli levis, aut exigua esse debet; sed quae correspondeat damno et periculo, quae illud secum trahit. Ita belli Peloponesiaci principium, toti Graeciae funestum, ex tribus meretricibus erupit, ut docet Athenaeus in Dipnosophist. Cum scilicet luvenes Athenienses temulenti Megaram profecti fuissent, et Simaetham nobile scortum rapuissent; Megarenses, dolore Iracundiae permoti, Athenas sunt profecti, et Aspasiae (mulierispecisissimae, et quam Pericles praetor Atheniensis deperibat) duas meretriculas vicissim abstulerunt. Inde Aristophanes, in Charnensib. Act. 2. Sc. 5.

*k)anqeu=qen a)rxh\ tou= pole/mou kater)ra/gh
*e(/llhs1i pa/s1in en tri/wn laikastriw=n.

Et anno Christi 1467. Nobilis quidam Alsatus, wegen sechs plapparer bellum denuntiavit et intulit etiam. Milhuso Rauracorum. Stumpf. lib. 12. der Schweitzer Chronick. cap. 35. Non item antiquae et obsoletae causae. sunt resuscitandae. Iudic. cap. 11. vers. 26. Ego d. appell. cap. 2. num. 8. Consultumitaque est, ut in consilio conscientiae, prius de belli iustitiâ, probe disquiratur. ita laudatur Philippus II. Rex Hilpaniarum, quod cum bellum in Lusitanos moliretur; ius suum ante omnia disputari a Theologis et Consultis suis fecit: deque eo certior, tunc demum copias suas promovit. Clarissim. Dn. D. Lansius, in consult. orat. pro Hispan. fol. 238. Porro autem iustum bellum, ratione causae censetur, quod suscipitur, ut in Pace sine iniuriâ vivamus. Cicero 1. offic. et de causis iusti belli consule Canonhiero. 8. dell. introduz. z. cap. 20. Covarruv. cap. pecoatum. §.9. August. Vischer, tract. d. duello fol. 14. late Conzen lib. 10. polit. cap. 6. 7. et 8. Cardinal. Tuschus, lit. B. conclus. 34.et seqq. Hocque intuitu, aut est defensionis, aut recuperationis. Greg. Tholoss. 11. de Republ. 1. Dn. Heinric. Bocerus, cap. 6. Danae. polit. 6. cap. 3. Casman. vit. polit. cap. 36. Althus. cap. 35. fol. 574. D. Marta, 1.de luriud. cap. 4. num. 31. et Camman. disput. 5. th. 57. Sed tamen, etsi causa adsit, non prius ad arma veniendum,


page 83, image: s083

nisi nulla, quam in armis spes sit relicta. Bodin. num. 571. Perez. fol. 59. n. 78. Althus. d. cap. 35. fol. 575. Ideo merito bellum dicitur iniustum; controversia siper Abitros potest sopiri. Alb. Gentil. 1. de lur. belli cap. 3. Conzen d. lib. cap. 5. §. 3. Et sane, quoniam bellum, est medium quoddam ad pacem, sed valde grave et periculosum, ideo non est id mox inferendum, cum causa exsistit; sed pax prius aliis rationibus procuranda: nimirum pacifice petendo ab hostibus debitam satissactionem. Habetur na~que Deateron. cap. 20. Si quando accesseris ad expugnandam civitatem, offeres ei primum pacem. Et B. Augustinus, epist. 20. ad Bonifacium. pacem habere debet voluntas, bellum necessitas, vid. Bellarmin. dict. cap. 15. ubi disquirit, si hostis nolit initio satisfacere, sed paulo post, bello iam inchoato petat pacem, et satisfactionem offerat; an tenatur alter a bello cessare? addarur R. P. Adam Conzen 10. polit. cap. 9. Hancque pacis oblationem et rei litigiosae restitutionis petitionem, non quoque Ethnici neglexerunt. vid. Paschalii legatum cap. 6. Unde apud Apollon. Rhodium lib. 3. Argonaut. Iason ad socios infit:

Ne ergo frustra viribus ante, quam verbis tentemus;
Illum spoliantes suâ possessione: sed prius
Satius oratione flectere aggresses.
Saepenumero enim oratio, facile quodvix effecerit
Robur, illud efficitrite sicutapparet,
Mitis.

Non item paxaequa est recusanda, licet victoriae certa spes adsit. In plerisque enim victoriis (ut Nicolaus Hill, in philosoph. Epicurea Democritianae et c. n. 455. ait) mille depauperantur, ad ditatiquem unius: plurimorum devastatio vacua; nec dignum aliquid viro magnanimo superest, solummodo vestigia impietatis, inhumanitatis, incuriae, et anarchiae restant. Meritoque itaque Venetorum tuetur famam. Kirchnerus; qui male a nonnullis audiunt, quod bellorum omnes causas studiosissime declinent, quod illata difficillime suscipiant, susceptâ pace finire omnibus modis conentur. disput. ult. bypoth. 2. Thesoro politico 1. fol. 163. relat. di. Venet. Lazar Soranz in Ottoman. cap. 56. vid. tamen Cominaeum lib. 5. cap. 15. fol. m. 685. Ergo reicitur ex merito opinatio eorum, qui dicunt, quod ex solâ utilitate, bellorum quaerendaesint causae. Regemorterus serm. polit. fol. 105. Beluae ultro sunt lacessendae, homines, non nisi vindictae publicae causâ. Facius axiom. 7. et contra levitatem in bello suscipiendo, graviter disserit. Sebastian. Franckh in tract. Krtegbüchlein deß Friedens. ut et Ferrar. Montan. in Paranes. de Rei publ. inst it. lib. 8. cap. 4. et 5. Rarenter quoque bellageruntur, quorum non paeniteat victoriem. Richter. axiom. bistor. 147. Pauci sunt de quibus dici potest.


page 84, image: s084

Bella demini bellaris. 1. Samuel. 25. vers. 28. Notandum est Caroli V. Imperatoris peratoris Apophthegm. apud Chytreum in Chren. fol. m. 508. Qui Antonio Levae et aliis Ducibus, Iulii Caesaris et Alexandriexempla laudantibus; nec uti Carolum suis victoriis, ad potentiae et magnitudinis suae amplificationem, quantum et posset, et deberet, querentibus, respondit. Alexandro et Iulio in bellis gerendis unum fuisse finem, honorem et gloriam; Christianis autem Regibus duos esse propositos, honorem et animae salutem. Legatum Venetum quidam detulerat quod tarditatem et lentitudinem ipsius culparet. Carolus vero, nihil offensus; numquam Mundum a bellis quieturum, et respiraturum esse dixit, si eâ celeritate, quam res et causae plerumque postulant, bella statim moveret. Tyrannus est, qui, ut loquitur lornandes, de reb. Geticis. optat Mundi generale servitium et ambitum suum brachio metitur, superbiâ licentiam satiat, ius fasque contemnens, hostem se exhibet Naturae cunctorum. Unde fit etiam ut plerumque maximum fit illis discrimen, penes quos Aurum et opes praecipuae bellorum causae, ut loquitur alicubi Tacitus, lib. 4. histor. cap. 74. Recteque adeo Hannibal. Livius lib. 30. etiam armatus ad Scipionem dicebat: Optimum fuerat eam patribus nostris mentem a Diis datam esse, ut vos Italiae, nos Asricae Imperio contenti essemus. Non quoque pusillanimitatis praesumptio est, hosti provocanti aequissimas offerre condutiones: Cominaeus lib. 5. cap. 1. fol. m. 363. et experientia testatur: plerumque eos, qui propriae potentiae aut roboris fiduciâ, temere et superbe res periculosas, et non necessarias movent, nec oblatis qualibuscumque pacis conditionibus, placabiles se exhibent adversariis; vincr et ita poenas luere pertinaciae suae. Carolus Burgundiae Dux Potentissimus, cumin universum, omnes supplicantium Helvetiorum preces respuisset, taridem ab iisdem parum validis, cum toto suo exercitu oppressusfuit. Lenccius observ. 341. At stulti planesunt, leviusculas ob causas, et etiam contra populum egenum, qui suscipiunt belium: in quo etiani politicum commisit soloecismum idem Carolus Burgundus. Cominaeus lib. 5. cap. 1. fol. m. 368. ac seq. Non pariter ad bellum iustum sufficere putatur, si dicamus aliter pacem internam haud constare. Quod tamen adprobare videtur commentator in Aphorism. Ant. Perez. fol. 176. et seq. Bellicoso populo quies diuturnior nocet, et sic ad Franciscum I. dixit olim Carolus V. Nos populis cholericis imperitamus; si nos non beila aliis inferamus, ipsi nostri subditi inferent nobis: Mathieu. 1. fol. 66. et de Hispanis hoc testatur Iustinus. lib. 44. Unde et Sulpitia, de statu Rei publicae romanae: Romulidarum igitur longa et gravis exitium Pax. Richterus axiom. hister. 109. Sed non videtur admittere hanc rationem Forum poli. At hoc quoque politici monent; Boccalin. 2. ragg. 80. Bellum,


page 85, image: s085

haut diu cum uno eodemque populo gerendum esse: nocuit hoc Lacedaemoniis, eaque ratione Thebanos bellicosos reddiderunt. vid. Apophthegm. Antalcidae apud Erasm. fol. m. 55. Nocuit hec idem in Belgio Hispanis: hocque politicum axioma, non indiligenter observant Turcae. Soranzius cap. 50. Non tamen ita fugiendum est bellum, ut id turpi paci praeponamus. Et bellum non nisi defendendi causâ; sed tunc alacriter est suscipiendum. Leo Imperator in tract. de bellico apparatu cap. 2. numer. 49. etc.

VI.

Sed sunt et aliae variae, iusti belli causae: puta si sine ullâ cauâ nostris commodis prohibeamur; verbi gratiâ, commerciis, agro, mari, portubus, maxime ubi caverimus de damno. Quo pertinet, si itinere prohibeamur et transitu in alios arma ferentes de malesicio caventes. Ego de iur. rer. cap. 2. num. ult. Atque hoc bellum ius naturae excusat. Ita enim Trismegistus, lib. de natur. Deor. In portubus, navigationibus, communicationibus, commoditatibus, alternae humanitatis nexus est fortissimus. Et Seneca lib. 5. nat. quest. cap. 18. Deus omnibus interse populis per ventum commercium dedit, et gentes dissipatas locis miscuit, ingens beneficium, si illud in iniuriam suam non vertat hominum furor. Iuste porro bellum gerimus, si iniuriis atrocibus, prius affecti fuerimus; aut legati nostri atrociter violati aut ipsi priores belli appetiti: Vim enim vi semper repellere licuit. Etnihil iustius est quam ius suum vindicare. Cavendum tamen (1) ne ob levem iniuriam, ad bellum et arma deveniatur: Gravissima enim remedia non nisi gravissimis norbis applicari volunt Medici, unde non sine stomacho Tacitus, 4. hist. cap. 50. Discordiae raptu frugum et pecorum inter agrestes iam per arma ac acies exercebantur. Atque haec necessaria est defensio. (2) Ne causae nimis veteres accersantur: sic enim semper causae aliquae afferri possent, nec bellorum finis ulla soret, quod et monui iam supra Et vetustas causas male excitari probat etiam, ldu. 11.vers. 28. Gentil. 1. cap. 22. vid. Betsium de pactis famil. fol. 654. Binder de bello cap. 4. Quod circa bellum recuperatorium notari debet. Iustus quoque metus iustum facit belum; puta si metus fit, ne, fi opptimas, opprimaris: siquidem teste Dionysio Halicarn. lib. 6. ratio Imperiorum haec quoque est, ne noceri possit. Et recte Livius lib. 21. Maior spes maiorque animus, inferentis vim, quam arcentis, siquidem auctore Vegetio lib. 3. cap. 3. ubi hostis praevenerit, metu universa turbari solent. Videatur oratio Mityleneorum contra Athenienses apud Thucydidem lib. 3. At tum demum iustus est metus; cum non est suspicio tantum, sed signa concurrunt, quae faciant nostimere: Sunt enim aliqui ita meticulosi, qui etiam umbram suam horreant: sunt rursum aliqui ita suspicaces, ut periculum a vicinis sibi imminere


page 86, image: s086

putent, quibus nihil tale unquam venerit in menitem. Quia tamen quae privari in hoste smoliuntur per Magistratum restitui possunt, quae Princeps in Principem aut populum non tam facile resarciuntur, etiam leviores causas inetus ad iustuiamhanc valere censeo. Quod si apud Ciceronem, lib. 11. episs. ad famil 28. Mutius recte sentit:servis semper liberum fuisse, sno potius quam alieno timere arbitrio, quidni et Principi idem liceat, in quem curatorius populi incumbit, et pudicae salutis. Ex hoc iusto metu inste quoque deseudis sociorum, si is bello appetatur ab ambitioso aliquo Principe quia videlicet res tua agitur, paries cum proximus ardet, et timendum neillo oppresso, te quoque illa calamitas maneat. Viderunt hoc Campani, et prosuâ defensione apud Livium lib. 7. afferunt, pro Sidicinis contra Samnites puguantes:pugnavimus, inquiunt verbo pro Sidicinis, repro nobis: cum videremus finitimum populum nefario latrocinio Samnitium peti, et ubi conflagrâssent Sidicini, ad nos traiecturum illud incendium esse. Quid quod Socium simpliciter defendere, etsi hic metus non intercurrat, honestum est, vel sola ratione cognationis, quam homini cum homine Natura esse voluit. Hincque aiunt: licere quibuscumque oppressis opem serre, ita Tamerlanes liberandae Graeciae ergo, bellum in Turcas movit; et Constantinopolitanum Imperatorem, se suaque ipsius fidei ac Imperio ultro subricientem, liberum pronuntiavit. Petr. Perondin. in vitâ Tameri. cap. 12. vide me lib. 2. polit. cap. ult. n. 56. Qui enim Civium tantum dicuntrationem habendam, exterorum negant, hi dnimunt generis humani communionem et societatem. Quod si etiam omnes in universum homines umus Mudi, tamquam magnae alicuius Civitatis Cives et membra sumus; quis nobis erit exterus aut peregrinus. Quare et vere et eleganter Bald. in l. 1. C. de serv. fugitiv. Culpa est defensionem alterius omittere, sui dolus. Inprimis autem confoederatum, et cui fidem defensionis dedimus, iuvare tenemur; quin illo quoque casu, cum nihil illa dere in foedere cautum fuerit: illos quoque qui eiusdem nobiscum gentis aut sanguinis aut originis. Denique et illos qui eiusdem religionis. Sociamur enim magis unitate Reglitionis, quam aut communione Naturae aut foederum pactione. Unitas enim Religionis, ad consciontiam provocat, Naturae communio ad originem, foederum pactio ad leges, Conscientiae autem integritati maxime studendum est, eleganter Orosius lib. 5. cap. 2. Anvero subditos adversus Principem suum tueri liceat, si premantur ab eodem, et aliam religionem vi adigi velint, altioris est quaestionis: et pro affirmativastant, perquam multi:non enim videri facile potest, causa diversitatis. Quin absolute pronuntiare nihil verentur: licere Principi iuvare subditos alterius Principis, si vim iniustam patiantur, quamvis et ipsi


page 87, image: s087

iniustam causam habeant:potest enim quandoque medicina inodu, hoc est, poena delictum excedere. Magisvero licet et fas est, si sine causa durnis habeantur: et hoc quidem ius Hercules olim repraesentavit, qui ex eo dictus est monstrorum, hoc est, Tyrannorum domitor. Favet Seneca, lib. 7. de Beneficiis. cap. 19. cuius haec sunt verba: Quidquid erat, quo mihi cohaereret, intercisa iuris humani societas abstulit: Si praestitisset quidem mihi aliquid Tyrannus, sed arma Patriae meae inferret: quicquid meruerat, perdidisset, et referre ili gratiam scelus haberetur. Si non Patrlam meam impugnat, sed suae gravis est, et sepositus a meâ gente suam exagitat, abscidit nihilominus ilum tanta pravitas animi: priorque mihi aut potior est eius officii ratio, quod humano generi, quam quod uni homini debeo. Denique vel maxime iustum pro religione bellum est, Non enim id iustum, quod quis aliquem cogere vult ad religionem: Fides quippe suadenda, Bernhard. in cant. serm. 66. non imponenda: Verbis (hoc est, doctrinâ) non verberibus aut armis constituenda. Unde nec Princeps subditos ad suam religionem bello cogere potest, nec subditi Principem ad suam: Quia religionis ius est proprie non hominibus cum hominibus, sed hominibus cum Deo. Non igitur habent homines quod conquerantur de iure suo violaro ob diversam religionem. Ne Ethnicos quidem armis ad Christianisinum iure adigi posse, Viri summi statuerunt. l. Christianis. 6. C. de pagan. cap. dispar. 23. quaest. 8. cap. Iudaeam extr. de Iudaeis. c. de ludaeis. c. qui sincera. 45. distinct. et ubi factum, aliud quaestum, et speciosa nomina obtentuisumpta fuerunt. Ac item bello ob defensionem suscepto, nos nostraque aut socios ab iniuriis defendi iuste, etiam ob religionem, tradunt quodque Stephan. Brut. pindic. contra Tyrann. quast. 4. vid. Gentil. 1. cap. 9. et seqq. Waremund de foederib. cap. 2. num. 240. Conzen. lib. 10. cap. 5. §. 6. Ego polit. 1. c. 3. num. 33. etc. Concessas etiam fere iisdem ex causis quibus bellum, permissas puto, Pignorationes, Clarigationes, seu Repressalias; adversus Principem (eiusque subditos) quem iudicio convenire nequimus, vel qui Ius et Iustitiam administrare recusat Covarruv. cap. peccatum. §. 9. Myns. 6. observ. 1. Fridericus Mindanus, 1. de process. 48. Paul Busius, 1. subtilium cap. 7. Bronchorst. 1. Miscell. 75. Ego lib. 1. polit. cap. 4. num. 26. et lib. eod. cap. 12. num. 66. Innocentes quidem subditi per Clarigationes pignorantur et offenduntur; Sed hoc idem sit in bello, ubi Achivi plectuntur, ut Reges delirantes ad rationem adigantur. vid. Parthen. Litigios. lib. 2. cap. 2. num. 30. etc.

VII.

De causis belli, exercitus edocendus est; ut tanto magis animetur, ad bellum pro iustâ causâ gerendum. Tholos. 11. cap. 1. Namque

Frangit et attollit vires in milite causa,
Quae nisi iusta subest, excutit arma pudor.


page 88, image: s088

Publice etiam editis scriptis de eodem omnes; vicini praesertim, sunt instruendi. Mercure Francois fol 101. 6. Ant. Faber. in Epist. dedicat. a prin. cons. in caus. Montuferrat.

VIII.

Bellum item impium, iniustumque fit, si modus debitus non observatur; qui in eo praecipue consistit, ut nulli innocenti (quantum fieri potest) noceatur. Et hoc explicuit B. Ioh. Baptista, Luc. cap. 3. Neminem concutiatis, nulli calumaiam faciatis, contenti estote stipendiis vestris. Sunt autem tria genera personarum, quibus milites damnum inferre non possunt, secundum Regulam Iohannis Baptistae. vid. Bellarm. d. Laicis dict. cap. 15. Primum est, omnium eorum, qui ad Rem publicam hostium non pertinent: ex quo milites nequeunt excusari, qui damnum inferunt Civibus, aut rusticis amicis, apud quos hospitantut; vel per quorum transerunt loca. Neque excusantur, si dicant: sibi stipendia non solvi:non etenim propterea illis obligata sunt bona Civium privatorum. Secundum est quorundam, qui etsi aliquo modo pertineant ad Rem publ. hostilem;tamen per cap. innovamus, extra de treuga et pace. congruâ securitate laetari debent. Presbyteri sc. Monachi, conversi, peregrini, mercatores (transeuntes scil.) rustici, euntes vel redeuntes, ac in agriculturâ exsistentes, et animalia quibus arant, et semina portant ad agrum. Tertium genus est hominum ad bellum ineptorum; quales sunt, pueri, senes, mulieres. Tales enim licet capi, et spoliari interdum possint, iuste tamen nequeunt occidi; ac pariter humanum est, ut turba inutilis, ex obsessâ urbe pulsa, ab hostibus impune abire sinatur. Anton. Panormitan. in Apophthegm. Alfons. lib. 1. num. 15. Barbarum itidem est, necare captivos. Ariosto. cant. 36. Stantz. 8.

—— Onde hai tu il modo apreso
De la militiâ? ni qual Scithias' intende,
Ch'uccider si debbia un, poi ch' egli e prese,
Chirende l' arme, e piu non si defende

Lytro ideoque soluto, dimittuntur capti: et item immemoriali usu in Gallis receptum est, ut alicuius nominis captivi, Regi cedant, capienti decem milibus librarum exsolutis. Estienne Pasquier. 4. des recherch. cap. 10. Reges praesertim et alii Magnates, aleâ belli qui vincuntur, humaniter sunt tractandi. Et vapulat omnium historicorum linguis, Carolus Andegavensis, a Pontifice utriusque Siciliae Regno donatus, qui Conradinum legitimum (ut prae se ferebat) eius regni heredem, et ex Hohenstauffensium Imperatoriâ familiâ ultimum, per insidias victum, et a piscatore proditum, una cum Austriae Duce Friderico, carnificis manibus obtruncavit. Dn. D. Lans. orat. contr. Gall. 282. Baiazetes, Turcarum Rex, equites Gallos captivos Hungaris suppetias ferentes, magno


page 89, image: s089

numero et ex intervallo mactari curavit: vix Iohanni Comiti de Nevers, qui Burgundiae postea Dux factus fuit, vitam, eamque donavit hâs occasione; quod Astrologus quidam asseverâsset, eum multorum malorum in orbe Christiano futurum auctorem. Pasquier 5. desrecberches cap. 24. Sed demum ille idem Baiazetes, a Tamerlane, Tartarorum Imperatore, praelio victus, captus, miserrimeque habitus fuit. Necpossum, quin Leunclavii verbis, quae habentur, histor. Musul. Turcar. lib. 7. hanc historiam enarrem. Quodam tempore, quum una Temur et Baiasites sederent, adloqui Temur Gilderunem (sic enim Turcae Baiasitem vocant) in hanc sententiam caepit: O Chan, o Rex, siquidem ipse tuam in potestatem cum militibus meis venissem, quid de nobis fecisses? Per Deum te obtestor, ut ingenue rem omnem mihi fatearis. Ad ea Gilderun Chan: Si mihi venisses in manus, inquit, curâssem e ferro caveam fieri, teque conclusum ineâ, militumque tuorum verticibus impositum, per omnes Regiones tuas, circumgestari iussissem. Atque hoc equidem priusetiam, quam praelio congrederemur, mecum ipse, decreveram. Tum vero Temur: Quo tempore meis, ait, e Regionibus, ipse discedebam: iuratus promisi Deo, siquidem praelio victor evaderem, neminem me deinceps a pugnâ commissâ interfecturum. Subiecit hoc etiam sane quam prudenter: Qui recte facere cogitat, tandem invenit aliquid boni:qui male cogitat facere, finem malum invenit. Discessie igitur hisce cum verbis a Gilderune Temur, et caveam e ferro fieri curavit, cui Gilderunem inclusit, ac secum, quocumque proficisceretur, deinceps eum circumduxit. Parcendum itidem est in bello litteratis, sedibusque literatorum, seu Academiis. Et sic olim, cum Demetrius Rhodum obsideret, Protogenes Pictor, in horto sirburbano quem habebat, captus, et ad Demetrium ductus fuit. Qui cum eum interrogaret, quâ re fretus, extra muros versari fuisset ausus, respondit: Putavite Rhodiis, non artibus, bellum inferre. Mexia. 2. dela Silva de varia Lecion. cap. 18. Sic et Anno 1547 post aliquot dierum obsi dionem, in Caroli V. Imperatoris, potestatem venit Witteberga; nec tamen damnum aliquod ilatum fuit, Doctori Casparo Crucigero, Universitatis Rectori, Templique Arcis Contionatori, Iohanni Bugenhagio Pastori, et aliis quibusdam, qui in Urbe manserunt. Sic et tempore eodem fere, Tubingensium urbs et ager (intuitu solum Academiae) ab Hibernis Hispanorum, totum alioqui hunc Ducatum, incursionibus et praesidiis suis graviter prementium, liber et immunis mansit. Cl. Dm D. Harpprecht in orat. funebr. Dn. D. Nicolai Varenbyler fol. 635. In Lusitanico bello, licet Philippo II. Hispaniarum Regi, quidam auctores essent, ut Academiam Conimbricensem (quod Ius Regis, verbis et scriptis obstinarissime impugnâsset)


page 90, image: s090

canquam tumultuum seminarium, extirparet. Et tamen is, non tamen Academiae antiqua iura, privilegia, ac libertates servavit: verum etiam eos Doctores, qui contra ipsum legerant, aut scripserunt, dissimulata generose in uriâ, fovit, praecipuoque favore est prosequntus, stipendiis confi matis et auctis. Cl. Dn. Doct. Lansius, orat. pro Hispan. fol. 239.

IX.

Tandem de bello ad res vel nostras vel Sociorum repetendas suscepto; etiam hosti adimere possumus suas: Lucan. lib. 1. vers. 350.

---- Arma tenenti
Omnia dat, qui iusta negat. ——

Catervm quod capitur hostibus devictis, id omne in ius et potestatem Principis venit, cuius auspiciis geritur bellum. l. divus. 31. ff. de iur. fisci. l. 15. praedam. 13. ad L. Iul. peculat. Aerodius rerum iudicatar. lib. 1. tit. 3. c. 2. Addatur l. 20. §. 1.ff. de postlim. Illud autem quod milites capiunt in pugnae a dore sit singulorum. l. 5. in sin. de acquir. rer. dom. Res vero imobiles et homines, postliminio redeunt. l. 16. l. 19 in princ. et § 3. ac. o. ff. de iur. postlim. l. 36. de religios. l. 7. in princip. de acquir. rer. domin. Non rer mobiles aliae. l. 28. l. 30. de postlim. Cuiac. 19. observ. cap. 7. Sed decaptivic, et infra aliquid dicam.

X.

Stratagemata bellique furta, licita sunt: ut et Exploratores. Lips. 5 polit, 8. Hipp. a Collib. in princ. cap. 22. Danaeus 7. polit. 6. Machiavell. 3. disputat. 40. Kirchnerus disput. th. 4. lit. c. Iun. quaest. 75. Gentil. 2. cap. 3. Casman. cap. 51. Gerhardi. dec. 7. quaest. 5. Conzen. lib. 10. pelit. cap. 38. Waremundus d foederib. lib. 1. cap. 2. n. 58. et seqq. fol. 171. etc. Sed vide les essais de Montaigne, lib. 1. cap. 5. a princ. Atque hîc valet illud Poetae:

Dolus an [(transcriber); sic: na] virtus, quis in hoste requirat.

Et quamquani multi contradicant, placet tamen illud Libanii. Melior est mihi Dux, qui victoriam veluti suffuratur, quamquam qui veretur ne per furtum vincat. Cum quo sentit et Saiustius, quem Servius et Isidodus scribunt probasle Duces, qui in eruento exercitu victoriam reportâssent. Pulchre Silius lib. 5.

Bellandum est astu levior laus in Duce dextrae.

videatur et Vegetius lib. 3. et 9. Sic Xenophon. 1. Instit. Cyri. fol. m. 35. Enitere quantum potes, ut cum tuis instructus hostes non instructos depraehendas, cum armis inermes, cum vigilantibus dormientes, etc. Ac multo magis in rebus bellicis nove machinationes laudem merentur, quippe quae hostes decipere faciius possint etc. Et ita nova stratagemata, veteribus meliora reputantur. Waremund. 1. de foederib. cap. 2. nu. 78. Ac de stratagematibus consulendi Phontinus, Poliaenus, etc. Sic Hannibal Poenus cum circumposita ureret, Fabii Dictatoris agro pepercit; ut


page 91, image: s091

cum tamquam Proditorem suspectum redderet. Nam ad decipiendum hostem semper intentus fuit: quos enim non potuit aperto Marte superare, dolis est aggressus, teste Plutarcho in vita Annibal. Ac quamvis fere in omnibus a Plutarcho Hannibal ac Scipio comparentur; et Scipio etiam non semel usus sit dolo bono: tamen in hoc genere Hannibalem Scipionem crediderim superâsse. Alcibiades vero non tam bono dolo, quam astu et perfidiâ, imo impietate et crudelitate rem gessit. Plutarchus chus in vitâ Alcibiad. ut et Lysander. Plutarch. in vit. fol. 865. Et Alexander Magnus, qui noluit Darium aggredi noctu, ne victoriam furari magis, quam verâ fatitudine acquirere videretur; hoc ipso subtili stratagemate usus est: ne scil. Darius iam semel victus, Alexandrum viribus suis diffidere, inde conicere posset. Plutarch. invit. fol. m. 172. Sed Agesilaus reputabat, rudes et ignorantes, minus quam sagaces stratagematibus decipi posse. Plutarch. in vitâ. fol. 44.

XI.

Sed et erga hostem dolus malus in verbis et factis, abesse debet. Et generosi hominis est, quaerere victoriam, rationibus honestis; Dn. Piccart. observ. decad. 10. cap. 2. turpibus ne salutem. Facius axiomat. bell. 10. Verborum quidem dolus in pactis, abesse debet: ut et omnis cavillatio, quae et timidum et perfidum arguit animum: ubi vero pactum non intervenit, ibi mendacio hostem fallere licet, fingere enim haec aut illa tuto possumus sine repraehensione, uti ille nostrarum rerum et consiliorum ambiguus sit atque ignarus. Sic et hosti quoque, fides est servanda, fugiendique sunt vani perfidiae praetextus. Richterus axiom. oeconom. 134. et seq. Alias absque perfidiâ, dolo bono uti licet, adversus hostem, id est, sollertiâ quâdam callidâ. l. 1. d. dol. mal. Val. Guil. Forster. tract. Iustinian. lib. 4. disput. 7. th. 2. a princ. fol. m. 755. Eleganter Plutarchus in Angesilao. fol. m. 13. Pacem iuratam violare est Deos ludibrio habere: sed decipere inimicos, honorificum reputatur, et utile simul est, atque iucundum. An autem belli Ducem, de pace cum hoste suo conferentem; aut cum de pace tractatur, civitatem obsessam capere licet. vid. Montaign. des essais 1. cap. 5. et 6. Ut vim vi repellere licet, ita dolum dolo: in dolo autem omnis adversarius est, qui nobis iniuste infert bellum. Facta quod attinet, debet ab iis quoque abesse dolus, sed improbus: neque enim veneno occidere licet hostem. Amirato. 1. discurs. 13. Cominaeus lib. 8. cap. 5 fol. m. 728. Plutarch. in Phyrro fol. m. 779. Et inde cum Carolus V. diffamaretur, quod ipsius instinctu, Francisci I. filius, maior natu, veneno fuerit exstinctus: operose se excusavit Bellay. in fin. lib. 6. Et demum sub Caroli VI. Galliae Regis Regno, ceptum fuit in Galliis tollere veneno, quorum vita exosa erat malis. Girard. tom. 2. fol. 423. Non item in hostem puguandum est veneficiis aut arte magicâ, non


page 92, image: s092

telis veneatis, non venenis aquae corrumpendae, aut gypso farinam inficiendo, non venenatis bestiis, ut serpentibus, aspidibus. An vero bestiis pugnare licet in hostem? Elephantos, Canes usurpatos legimus, et fortasse non contra iustitiam belli. Tauros, Leones, apros. ursos, inductos in aciem detestatur doctissimus Poeta Lucretius, lib. 5. longo Carmine. Milites etiam clandestinis artibus ad defectionem sollicitare, auro corrumpere, aut Urbes cum Philippo Macedone mercari, haut omnes probant. Pyrrhus apud Ennium, lib. 6. Annal. bellum cauponari hoc vocat. Aeschilus in septem. Theb. et Herodotus kathle/uein th\n ma/xhn. Armorum item omni genere in hostem uti, iura belli permittunt: etiamsi nova sint aut recens inventa: Falsis quoque et mentitis armis uti licet, et vestibus et insignibus, ut se faciat eum, qui non est, et errorem hostibus obiciat. Exempla sunt qua in facris, qua in profanis. Facere etiam ea permissum, quae sunt contra superstitionem hostis, eique terrorem incutere possunt. Sic Camby ses apud Polyaenum lib. 8. proelium commissurus cum Aegyptiis, cum sciret canes et feles eos tamquam Numina venerari, statuit illa animalia in primâ acie; quae ferire cum nollent Aegyptii, fugerunt. Philippus Macedo Iustin. lib. 8. lauro coronat milites, quos ducebat adversus Phocenses, qui templum Apollinis spoliârant, ut maleficii memoriâ, et arboris Apollini sacrae obiectu terrerentur, neque consilio defuit eventus. Non etiam emittendi sunt Mortbrenner; aut sicarii, qui hostem nostrum ex insidiis afficiant morte. Quamvis contra Sertorium hoc medium usurpârit Metellus. Plutarch. in vitâ Sertorii fol. m. 1147. Non itaque probo ingenium Matthiae Ungariae Regis; qui existimavit licere iure ferro occidere Georgium Podiebracium; non veneno: ardente enim bello inter Georgium et Matthiam, venit ad hunc quidam ex familiaribus Georgii, qui ferro se Georgium confixurum promittebat, si a Rege praemium aureorum quinquies mille numeraretur. Matthias, scripto Chyrographo, quod postulabat proditor, pollcitus est; promittens etiam maiora ad finem cogitationes perducenti. Elapsis aliquot diebus, Regi Matthiae signficavit proditor, gladio Georigum satellitibus stipatum interfici non posse, veneno exstingui aptissime. Rex Matthias noluit ut venenum exhiberet, repetens illud, Romanos ferro, non venenis pugnare consuevisse; monuitque Georgium, vitaret venena, nullisque cibis, nisi prius praegustatis uteretur. Sane frigida admonitio et in speciemfacta: cur enim non monebat eundem de domestico proditore. Martin. Boreck. in Chron. Bohem. in vitâ Georgii Regis XIV. pag. 570. et Cureus in Annalib. Silesiae, in vitâ. Matthiae. pag. 178. Sed anne licet hostem interficere, sub praetextu amicitiae et simulationis? Hoc quidam ex Iudithae libro, adstruere volunt. Alii scriptum hocce, non


page 93, image: s093

authenticum, sed Comoediam esse, exhibitam Iudaei reputant. At utut sit, certe etiam ex sententiâ multorum Theologorum haut est temere imitandum, illud Iudithae Exemplum, vid. Mirambilem de Bonacosa. in tr. cui tit. Ficta Iuditha et falsa. Et factum Iudithae tamquam Heroicum, non imitandum: cum plenum mysterii sit, uti recte loquitur Scipio Amiratus. lib. 2. discurs. in Tacit. pag. 88. cap. ult. et fuit extraordinarii Iuris, a Domino, ut, inquit Alberic. Gentilis. lib. 2. de iur. belli cap. 8. m. pag. 271.

XII.

Exploratores etiam, qui omnia hostium dicta facta rimentur et aucupentur, tuto in bello habentur; Conzen lib. 10. cap. 51. quin et per transfugas et captivos exquirere fas est, quid hostis moliatur. Unde Dux Homericus apud Platonem, ex eo laudatur; quod fuerit consiliorum hostilium fur: et Polybius lib. 3. ponere eam inter potissimas virtutes Imperatorias non veretur, si omni studio Naturam et ingenium hostis, consilia, castra, vires, exploret. Hincque Galli recte dicunt: Si l' ost, saeavoit ce que fait l' ost; l' ost defairoit l' ost. Langei 2. fol. 144. Constat autem falsam inquisitionem vel informationem de dicto aliquo etc. habitam; idem prorsus damnum, atque periculum secum trahere, quod Consiliarius minus prudens, et mendax, vel Dux belli imperitus. Soranz. in proem. quem vide. Et item sur le rapport des ennemis, fondre un conclusion en chose de grande importance, semble aucunement avoir espece de legertete. Bellay lib. 7. fol. m. 700. Ac quomodo res, quae inter Christianos Principes aguntur, in notitiam Turcarum perveniant: tradit idem Soranz. cap. 60. Ut et quomodo de rebus Turcarum certiores reddamur. cap. sequent. edocet. Item locorum, in quibus belligerandum est, peritia quid conducat, monet ille idem, cap. 114. Et porro, aiunt, Christianos et fideles posse fungi munere exploratorum. Num. cap. 13. P. Martyr. Samuel. 2. cap. 10. vers. 7. 1. Samuel. 14. Eosque Deus servat. Iosuae cap. 2. et cap. 13. Casus de Republ. lib. 5. n. 11. Danaeus lib. 7. polit. pag. 544. Quamvis deprehensi viviexurantur, aut furcâ suspendantur. l. 3. §. ult. ad L. Cornel. de sicariis. Sic et Monlucius lib. 1. comment. fol. m. 36. et b. de obsidione Parpigniani loquens, scribit: C'est un mestier trop dangereux, et que i' ay tousiours hay: tant y a que ce coup - la ie devins cuisinier, pour recognoistre la place, ce que ie fy tres-bien. Voyla pour quoy ie dy, que si Monsieur d'Annebaut m' eust creu, facilement il eust prins laville: mais il voulus adiouster plus de foy a un Masson Gascon apposte, que les ennemis avoient iette dehors, faignant se venir rendre, pour amuser Monsieur le Mareschal, a le faire venir assailler la ville par le coste, qu' ill' assaillist, et a son Ingenieur qu' a moy: tellement que nous ne fismes rien. Et idem lib. 2. fol. 103. b. Ungeneral sur tout, doit en voyer un vieux routier, ou un hommes ort


page 94, image: s094

asseure pour descovurir. Un homme non experimente, prendra bien tost l' alarme, et s' imaginera, que les buissons sont de bataillons ennemis.

XIII.

Proditoribus difficilis quaestio est. vid. Conzen lib. 10. cap. 52. Danae. lib. 7. politic. cap. 6. fol. 526. Proditione autem infami affinia arbitrantur nonnulli facta illa transfugia et Zopyrianismos: neque Zopyrus laudem merebatur, neque Magnus Rex laudando illum repraehensione vacabat. Veteres etiam Romani, proditionibus vincere noluerunt. Agell. 3. cap. 8. Plutarch. in Camillo. ubi de Bello cum Faliscis. m. fol. 255. Proditores quandoque utrinque puniuntur, et remittuntur ad suos. Montaigne. 3. des essais cap. 1. fol. m. 807. Loys Guyon tom. 3. des divers. lecons lib. 2. cap. 28. Et tamen proditori si fides publica data sit, ea servari debet: ac etiam Romani, praemium quandoque proditoribus contulerunt. vid. Aerod. rer. iudicatar. lib. 7. tit. 4. passim. Ita Iudicum cap. 1. vers. 24. etc. Videntes speculatorem quendam exeuntem e Civitate illâ, dixerant ei: ostende nobis iam ingressum istius Civitatis, et exercebimus erga te benignitatem. Siccum ostendisset ipsis ingressum ipsius Civitatis, percusserunt civitatem acie gladii, virum autem illum cum totâ familiâ eius dimiserunt. Fere autem, etiam qui proditionem amant, detestantur proditores: quod Carolus Burbonius suo Rege deserto, partes Caroli V. Imperatoris sequens, proprio damno expertus fuit. Botero d. detti fol. 63. Adde Richter. axiom. oeconom. 85. Et certe proditoribus non est fidendum, neque enim mihi fidem servare potuisset, qui Patriae non pepercit. apud Vopisc. Aurelius Imp. Proditio plerumque amatur, proditor odio habetur. Plutarch. Romul. fol. m. 52. Et proditores, qui Patriam vendunt, simul se ipsos manicpant hosti; Plutarh. Vit. Demost. in fin. Et suadet etiam Monluc. lib. 1. fol. 14. ut exulibus ac bannitis, fides non habeatur, nec oppida vel arces ipsis concedantur, ubi ait: qu' il est tres. dangereux de s' ayder de celuy, qui quitte son Prince, et seigneur naturel: non pas qu' on le doive refuser, quand il se vient ietter entre ses bras, mais on ne luy doit donner une place, avec laquelle il puisse faire sa paix, et r' entrer engrace avec son Prince. Ou pour le moins, si on le faict, que letemps ait apporte une telle asseur ance, qu' il n' y ait nul doubte: car cependant il se sera comme accoustume au pays, ou il vient exile, et fugitif, et aura acquis et receu de bienfaictts. Si on le veut employer, mettez le loing de ceux, avec lesquels il peut avoir pratique. Ace que i' ay ouy dire aux Capitaines de l' Empereur, quand bien Charles de Bourbon eust prins Marseille et la Provence, l' Empereur n' eust pas faict ceste faute, de la luy bailler en garde quoy qu' il eust promis. Et Danaeus supr. d. loc. contra P. Martyrem disputat, qui censet; Patriam iusto bello oppressam, prodi posse: quamvis enim bellum siet iustum, non tamen tale est, respectu Civis. Puto ita


page 95, image: s095

transfugere quidem ab iis virum pium, et debere et posse, quos scit esse iniustos: et quum stat, versaturque adhuc, in eorum partibus, admonere eos suae iniustae et malae causae, et sana iis consilia debet suppeditare, quemadmodum fecit illa Mulier Bethmahachita suis Civibus. 2. Samuel. 20. Prodere autem hostibus Civitatem, in qua est, aut partes, quas tuetur, et quibus stat et eas hostibus exponere, nemo pius, meâ quidem sententiâ, debet, aut bonâ conscientiâ potest. Fidem enim iis datam violat. Et Rahabae meretricis factum, Iosuae cap. 6. utpote singulare, nil in contrarium operatur.

XV.

Nonnulli etiam belli ius in providentiâ divinâ, et sublimiori aliquâ potestate ponunt: ad idque allegant, quod habetur Iud. cap. 11. vers. 23. etc. Tradit Iehova Deus Sichovem et totum populum eius in manus Israelitarum; qui percusserunt eos. Sic hereditario iure possedit Israel totam terram Emorraei, hereditario inquam iure possederunt. Nonne cuius heredem institueret te Cemusch, Deus tuus, illius haeres esses; sic quemcumque expulit Iehova Deus noster a facie nostrâ, illius hereditatem obtinebimus. Iudic. 11. vers. 23. Fere eâdem ratione Veneti, occupationem Cypri coloraverunt, et in solo detentionis iure sese contra Sabaudos heredes legitimos fundaverunt. Quâ de re ita Vanderburgius. in histor. Sabaud. fol. 248. scribit. Sabaudiae Duces, legatione Regnum hoc sia Republicâ Venetâ tradi, restituique non una vice postularunt. Quamquam irriti semper legationis domum reversi, qui in eam rem missi fuêre, nec aliud ullum unquam retulerunt responsum, quam Cooeum Caeli Domino, terram autem dedit filiis hominum. Dicere quasi vellent, sicut Caelum DEO, ita terras generi mortalium datas. DEI itaque beneficio se, et iure idcirco optimo regnum hoc possidere. Alii praetendunt ius Maioritatis: Sicque vulgo apud Germanos proverbii loco usurpatur, der Stärckest schiebet den schwächern in Sacck. Nec vero id primum adeo ortum est a nobis, inquit Thucydides. in orat. Atheniens. contr. Lacedaem. sed id semper comparatum fuit, ut potentior imbecilliorem coerceat: Sicque Aristoteles etiam confidenter scribit: quod est potentius, natura dominatur imbecilliorem. to\i)xuro\n bi/a a)nei/tw a)qena\s2. quod ex Pindaro citat Plato: et item Demosthenes, in orat. de Rhodior. libert. Qui rerum potiuntur imbecillioribus, interpretantur ius, ac definiunt: Et antiquum habet Emblem, Minor esca Maioris. Nam vi aliquid tentate, inquit Dio lib. 52. pag. 465. etsi id cum incuriâ aliorum coniunctum est, tamen humanae Naturae conveniens quodammodo exsististimatur. Qui enim aliis quapiam in re praestat, iis plus habere se aequum iudicat, idque si consequatur, fortunae, potentiae; sin minus, fati legibus adscribitur: ac rursus imbecilliores non libenter patiuntur, ut aequales


page 96, image: s096

fiant potentiores. Non enim est quicquam rerum omnium, quod magis sit cavendum, quamne maiorem fieri patiamur. Demosth. in orat. de faelsa legat. Ego in tract. de session. praerogativ. cap. 1. num. 3. Et licet ex sententia Isocratis, non iustum sit, ut potentiores, imbesillioribus dominentur, in orat. pro paece. Ego de Increm. Imper. cap. 3. n. 2. Tamen Brennus interrogantibus Romanorum legatis, quo pacto Clusium Hetruriae Urbem obsideret? Iure, inquit, naturali hoc facio: quo is, qui minus fortis sit, potentiori cedere iubeatur. Plutarch. in Camill. fol. m. 259. et Aristides in orat. quam ad Rhodios habuit. Lex, inquit, est Naturae, a potentioribus plane clarior facta, ut maioribus minores pareant. Alc. lib. 2. Parad. cap. 21. Pertinet huc, le droict de bien seance. ut iure nobis deberi putemus, quod Imperio nostro, ratione situs, vel aliter commodum est. Hocque Ius raro quidem aperte Principes urgent, sed tamen, numquam ipsis alii praetextus speciosi desunt. Girard. lib. 1. fol. 59. et lib. 9. fol. 800. Sunt enim Magnates, si credimus Plutarcho, in Phyrro fol. m. 768. omnis iuris et aequi incuriosi. Indeque merito Demetrius Phalereus differentiam olim constituit, inter Conscientiam Aurispicis et Regis. Plutarc. in Arato. fol. 908. Et fuit Iuvenum Atheniensium Iuramentum, quod putaturi sint, fines Atheniensium, extendere se eo usque, quo vinae olivae, frumenta etc. sererentur. Plutarch. Alcibiad. fol 381. Etiam Controversiae de Regno, non disputationibus aut iudicio; sed gladiis et armis decernuntur. Materie de Royaume, ne se doit iuger par dispute, mais parguerre: Regna sententiis Doctorum nec dantur, nec adimuntur. Conestag. lib. 3. de Portug. coniunct. fol. 148. Et quamvis aliqui dicant, Pontificem Max. Iudicem esse inter Reges Christianos. Attamen ipse Philippus II. Rex Hispan. antiquis Exemplis, quibus adstruitur, sedem Apostolicam, in controversiis Regnorum iudicem esse, novum non temere addendum esse reputavit. Conestag. d. lib. fol. 169. Voluit enim P. M. litem Portugallicae successionis, suâ sententia definire, eoque nomine legatum ad Philippum misit. Et licet illius sententiam non metuerent Castellani; quod iudicarent, Legatum non ausurum fuisse tantae litis decisionem in Hispaniâ in se solum recipere: nisi pro Rege Philipp. sententiam ferre constituisset: tamen non censebant decere negotium hoc ipsi committere, quod reputarent, Pontificem sub umbrâ fungendi munere patris communis, ad se, ut dictum est, supremum de Regnorum controversiis iudicium transferre, et praeter insolitam auctoritatem, quae hâc ratione sedi Romanae acquireretur, etiam Regem, propter Regnum, veluti ex manu suâ acceptum, sibi et familiae suae in perpetuum devincire conari. Conestagius lib. 6. fol. 313. Ac certe Philippus, cum quaestionem illius successionis, non tantum Praesulibus, et publicis ac ordinariis Theologiae professoribus,


page 97, image: s097

verum etiam Iesuitis, et Franciscanis examinandam proposuisset; magno consensu omnes prounciârunt, cum Ius Regis adeo esset manifestum, et liqui dum, illi nihil aliud agendum restare, quam ut illud Regi Henrico (qui antea Cardinalis, et non caelebs modo sed et iam propter effetam senectam extra omnem spem sobolis erat) extra iudicium exponeret, deque eodem Consilium Regis edoceret, ceterosque Regni Incolas, qui sincero animo veritati aures accomodarent: Utque tum his, tum aliis, quibus posset, modis, amice peteret ac instaret, ut a Rege Henrico successor declararetur. Sin vero haec omnia debitum pondus apud Regem, et subditos non haberent, Philippum satis suo officio fecisse: et armis possessionem occupare posse: propterea quod, REx absolutus, et nullius Iurisdictioni obnoxius esset, nec ulli, nisi soli DEO causam suam probare; Regi vero et Regno Ius suum tantum indicare teneretur: Et hoc caput dicebant postea omni dubitatione carere caepisse, propter mortem Henrici interim secutam. Et hanc ob causam neminem iam esse in universo terrarum orbe, qui sibi in hac lite sententiam ferendi ius arrogare posset. Nam nec ad Papam hoc spectare; propterea quod esset quaestio de re mere temporali, neque ullae cirumstantiae hîc concurrerent, quae interdum in temporalibus iurisdictionem tribuunt eidem: nec ad Imperatorem, quem nec Castellae nec Lusitaniae Regna recognoscerent: multo vero minus ad quosdam Iudices ab Henrico datos. Nam non tantum Henricum non potuisse Iudices eligere, qui post mortem ipsius iudicarent, verum etiam eosdem Iudices esse subiectum litis, utpote de quibus controversia esset. Praeterea Regem se ipsum inhabilem reddidisse, cum se partem constitueret, et simul successoris nominandi ius sibi assereret Denique, hic omnibus cessantibus, tamen neminem esse Lusitanorum, quin in hoc negotio, propter publicum in Hispanos odium, iure optimo recusari posset. Censebant etiam eum non posse cogi in arbitrum compromittere. Praeterquam enim, quod vix, ac ne vix quidem tales homines inveniri possent, quibus res tam momentosa, tam periculosa, tot suspicionibus obnoxia, tuto committeretur, arbitrium etiam non habere locum, nisi in causis dubus: dubias autem causas esse, cum Advocati aut Doctores titubant, nec diserte pro alterutra parte prounciant, propterea quod etiam pro parte contrariâ rationes aeque validae militant. Verum, cum in hac quaestione, ad unum omnes consentirent, illam nec dubium nec arbitrium recipere. Philippus itaque cum constituisset, si sponte suâ Lusitani illum non admitterent, vi possessionem apprehendere, se ad bellum parabat. Conestagius lib. 4. fol. 212. Qui idem lib. 5. fol. 248. etc. Eadem de re sequentia habet. Rex Hispaniae omnibus copiis, in unum locum coactis, antequam


page 98, image: s098

in Lusitaniam ingrederetur, non contentus tot, antea consultorum Theologorum iudicio et sententiâ, quam summâ cum diligentiâ exquisiverat; voluit denuo in Universitate Alcalana (ubi Facultas Theologica maxime floret) quaestionem de Exercitu in Lusitaniam ducendo, deque postulationibus Oratorum Lusitaniae examinandam, proponere. Congregatis itaque omnibus Theologiae Doctoribus (erat autem plures, quam tringinta) precibus ad Deum fusis, sacrisque factis, de quaestione proposita (quam singuli privatim diligentissime excusserant) tribus sessionibus disputârunt. Quamvis enim illa non esset adeo difficilis et intricata: erat tamen maximi momenti, et inusitata. Descenderunt autem magno consensu in eadem sententiam cum illis, quos Rex prius consuluerat (quorum tamen argumenta et rationes non viderant) et decretum in formam authenticam redactum, ad Regem miserunt. Fuerunt ipsis proposita tria capita. Primum, utrum Rex, qui certus sit, ad se, tamquam ad legitimum heredem successionem Regni Lusitaniae devolutam esse, mortuo Rege Henrico in foro Conscientiae teneatur se subicere ullis Iudicibus aut arbitris qui Regnum illi adiudicent, eumque in possessionem mittant? Secundum, cum Lusitam ipsum pro Rege suo agnoscere et recipere recusent, nisi unâ cum ceteris competitoribus sententiam exspectet: utrum iure possit possessionem Regni apprehendere, propriâ auctoritate, et armis adhibitis contra eos, qui obluctaturi essent? praesupposito hoc, quod de iure suo non dubitet, nec ullum conscientiae scrupulum experiatur. Tertium, cum dicant Gubernatores Regni Lusitaniae, se et omnes Regni incolas iurâsse, neminem pro Rege, nisi eum qui per sententiam successor legitime declaratus fuerit, agnituros. Seque aliâ conditione Regem ullum recipere non posse: praesertim cum Competitores conquerantur, seque Sententiae parere paratos esse profiteantur; voluit ideo Philippus edoceri, an Gubernatores et subditi, sub iuramenti praetextu, iuste se excusare possint, quominus ipsum ad Regni possessionem admittant. Ad primum responderunt, Regem in foro conscientiae, non teneri se subicere ullis Iudicibus aut arbitris: cum auctoritate propriâ sibi haec Regna adiudicare et possessionem eorum apprehendere possit. Nominatim autem a potestate iudicandi; in hac causâ excludebant Principes et reliquos, qui sibi ius in ea pronuntiandi arrogare posse videbantur. Et primum debitâ honoris praesatione, et veluti deprecatione ad Papam, et sedem Apostolicam praemissâ, negabant Papam esse Iudicem competentem: propterea quod hîc ageretur de re mere temporali, nec ulla sese offerret earum circumstantiarum, quae Pontifici potestatem indirectam in causis temporalibus respectum aliquem spiritualem habentibus, tribuere solerent.


page 99, image: s099

Imperatoris Iurisdictioni Regem obnoxium esse negabant; ideo quod Reges Hispan. supremam potestatem habent; nec ullâ in re Imperatorem recognoscunt: multo vero minus illum alterius alicuius Regis iudicio stare cogi, dicebant. Rei publicae et Regno Lusitaniae, itidem Philippum subditum esse negabant; propterea quod Res publicae quae Regem eligunt, ipsique Imperium deferunt, in posterum subiectae sunt illi, in quem potestatem suam contulerunt: ita ut nulla illis Iurisdictio reliqua sit in Regem, aut legitimos successores; cum per primi Regis electionem, etiam omnes legitimi eius successores electi intelligantur. Cum itaque constet in hoc casu de vero successore, necessario hinc sequi, Rei publicae Lusitaniae nullam Iurisidctionem competere in verum successoren: et tam certo statuere Regem se non esse subditum tribunali huius Rei publicae, quam certo statuat se esse verum Successorem. Quantum ad undecim Iudices, quos ex viginti quatuor Rex Henricus delegisset; dicebant Henricum non posse esse Iudicem illius, qui ipsi mortuo succederet. Per mortem enim officium administrandae iustitiae exspirasse, omnemque Iurisdictionem et auctoritatem in successorem derivatam fuisse. Contra Arbitros brevibus agebant, et compromisso atque arbitrio locum esse negabant in causis, quae non sunt dubiae: qualem hanc esse pro confesso sumebant. Respondebant illis, qui dictitabant, Philippum ius in Lusitaniae Regnum sibi arrogare, non ut Regem Hispaniae, sed ut Cognatum Henrici: et ideo eum praerogativa quae ut Rex Hispaniarum haberet, in hoc casu uti non posse. Negabant hanc divisionem imaginariam, in Regis Personam cadere; eo quod haec ita coniuncta sit cum dignitate Regiâ, ut non possit fieri iniuria Personae, quin etiam dignitas laedatur: et quoniam Rex aliquis bellum aliis Regi inferre potest, propter iniuriam fratri, confaederatis et amicis factam, tanto magis bellum licitum esse, quod Regni, per legitimam successionem ad se devoluti, occupandi causâ suscipitur. Respondebant etiam illis, qui contendebant iure Civili et Canonico cautum esse, ut de re litigiosâ cognoscatur, et pronuntietur, in eo loco, ubi illa est: et per consequens hanc litem esse in Lusitaniâ decidendam; dicebant iura illa loqui de hominibus privatis, qui habent Iudices superiores, non de Principibus absolutis, et a nemine dependentibus. Ad Secundum Caput respondebant, adhibitis multis rationibus, quas etiam in primâ responsione ante adduxerant. Negabant a Rege aliud postulari posse; quam ut Gubernatores edoceat de iure, et manifestis rationibus, quae ipsi Regnum illud ad iudicant. Qui si, his neglectis, in pertinaciâ persisitant, Regem propriâ auctoritate posse Regni possessionem apprehendere, et (si necessisitas flagitaret) etiam armorum terrore obstinatos ad oboedientiam compellere.


page 100, image: s100

Neque autem hanc iniustam vim hoc casu adpellari posse; sed potius defensionem Regni iure sibi debiti, et iustam rebellium poenam. Ad Tertium respondebant, illos, qui praestiterant Iuramentum, non posse cogi ad illud observandum: cum constaret neque in Lusitaniâ, neque alibi ullum esse iudicem, cui ius esset pronuntiandi in hac causâ inter ipsos et Regem. Praeterea Iuramentum tendere in praeiudicium Regiae dignitatis: et ut Iuramentum non obligaret eos, qui illud praestiterant ad observationem: ita etiam illud non posse ab iisdem praetendi ad Regiae Maiestatis Imperium recusandum. Contestationem vero Competitorum, et promissionem de oboedientiâ sententiae praestanda, non esse tanti momenti, ut Rex propterea se Iudicibus non competentibus subicere cogeretur. Porro Rex Philippus cum has rationes cognovisset, existimavit possessionis Regni apprehensionem non esse diutius differendam. Hactenus Conestagius. Sic et Lysander, Argiis, cum Lacedaemoniis de finibus habentibus litem, Gladium monstravit et simul dixit: Qui in hoc fortior esset, melius defendere causam finium regundorum, inter liberos populos, quae existat. Et Boetios etiam idem interrogavit, Num mallent ut hastis erectis, vel declinatis, ad pugnamque paratis, transiret per eorum Regionem. Plutarch. in vitâ Lysandr. fol. 882. Pariter Carolus Galliae Delphinus (qui postea eius nominis VII. Rexfuit) cum successione indignus, ab ipso suo Patre, Lutetianoque Parlamento iudicaretur, ad mucronem gladii sui provocavit. Si Girard. tom. 2. fol. 724. Paradin. lib. 3. des Annal. d. Bourgogn. fol. 672. Verum et non infrequenter lites per arbitros, etiam inter Magnates liberos quae erant, cognitae, compositaeque fuerunt. Sicque Antonius Pius Imper. causas Regales terminavit Capitolin. fol. m. 139. Sicque Angliae Rex, arbiter inter Imperatorem CArolum V. atque Galliae Regem constitutus, inobedientem punivit. Langei. 2. lib. fol. m. 114. Ita et Barbarae nationes, Dagobertum pro Iudice et arbitro habere volunt. Girard. tom. 1. fol. 145. Offt haben die Schweitzer frembde Herren vnnd Stätt zu ihren Schildleuthen erwehlet. Stumpff. passim. Quandoque etiam eâ conditione pax initur, ut si controversia quaedam nova suboriatur, per arbitros ea sopiatur. Ita Girard. lib. 13. fol. m. 101. Pacificationis cuiusdam facit mentionem, ubi inter alia continebatur. Que quand aucun debat naistra de la en avant, entre lesdicts Comtes de Flandres et de Hainault; ils ne pourront plus commencer par guerre: mais se soubmettront au dict et Ordonnance de six preud' hommes, lesquels en qualite d' arbitres decideront de touts leurs differents, selon qu' en leurs consciences ils trouveront estre de raison.


page 101, image: s101

CAPUT VI. De Rationibus belli gerendi.

I.

CUm omnis victoria sit a DEO, cum eodem imprimis bellum est auspicandum. Sicque Iudas Machabaeus, semper confidebat cum omni spe, auxilium sibi a DEO affuturum: et hortabatur suos, ne formidarent ad adventum nationum; sed in mente haberent, adiutoria sibi facta de Caelo, et nunc sperarent, ab omnipotente sibi victoriam affuturam. Et allocutus eos de lege et Prophetis, admonens etiam certamina quae fecerant prius, promptiores constituit eos; singulos autem illorum, armavit non clypei et hastae munitione; sed sermonibus optimis et exhortationibus. Considerans porro Machabaeus, adventum multitudinis et adparatum varium armorum, et ferocitatem bestiarum, extendens manum in Caelum, prodigia facientem Dominum invocavit etc. Sicque Iudas et qui cum eo erant, invocato DEO, per orationes congressi sunt, manu quidem pugnantes, sed Dominum cordibus orantes; prostraveruntque non minus triginta quinque milia, praesentiâ DEI magnifice delectati. 2. Machab. cap. ult. Sic de Theodosio Magno, bellum Eugenio inferenti: Ruffin. hist. Ecclesiast. lib. 10. cap. 33. Igitur praeparatur ad bellum, non tam armorum, telorumque, quam ieiuniorum, orationumque subsidiis, nec tam excubiarum vigiliis, quam obsecrationum pernoctatione munitus: circuibat cum Sacerdotibus et Populo, omnia orationum locae. Et postea. Tum ille ut conversas suorum acies vidit, stans in editâ rupe; unde et conspicere, et conspici ab utroque exercitu posset, proiectis armis, ad solita se auxilia vertit, et prostratus in conspectu Dei: Tu, inquit, Omnipotens Deus, nosti quia in nomine Christi filii tui, ultionis, ut puto, proelia ista suscepi, si secus, in me vindica. Si vero cum causâ probabili et in te confisus, hûc veni, porrige dexteram tuis, ne forte dicant gentes, ubi est Deus eorum? Quam supplicationem pii Principis, certi a Deo esse susceptam, hi qui aderant Duces, animantur ad caedem etc. Quae eadem refert Historia Tripartita lib. 9. cap. 45. Et inde iam modo dicta Histor. Tripartita. lib. 11. cap. 17. narrat, Theodosium, si quando bella moverentur, secundum David confugisse ad Deum: cumque sciverit eum praeliorum auctorem, inimicos orationibus superâsse.

II.

Magna apud gentes Dei ignatas olim, et adhuc dum inter Politicos quaestio est: Numne Fortuna an Prudentia maius adiumentum adferat in bello? Constat cuncta et minutissima, quoque manu Dei dirigi atque gubernari; sed et eundem Prudentiam, Vires, animumque


page 102, image: s102

atque alia subsidia largiri ei, cui victoriam destinavit. Attamen Providentia DEI, (quam Fortunam Gentiles indigitârunt) potiores obinet partes, et saepe immediate, ac contra rationem, spemque omnium agit. Non Fortunae, sed Prudentiae ductu, Turcas, ad tantam potentiam ascendisse, Traduccius probat, fol. 197. etc. quodque bonum ordinem ipsa fortuna semper soleat comitari, scribit ad finem tract. sui, quem Turcam invicibilem inscripsit. Et idem tamen fatetur, in rebus bellicis fortunam utplurimum dominari, et in pugnis eius Imperium inprimis adparere; ubi Decretum Ducis, non recte intellectum vel perceptum, ubi ordo praescriptus non recte observatus, ubi temeritas, aut vana quaedam vox, a minimo Milite edita, victoriam hosti parat, quem victum credebamus; Ubi denique ex improviso innumeri casus eveniunt, quos Dux Belli, consilio suo praevertere, vel assequi numquam potuit. Alii urserunt Fatum (namque Fato Stoici adscripserunt, quod Fortunae Epicuraei.) Sed nec Fortuna neque Fatum, probitatem et diligentiam evertunt. Namque irrationales sunt preces eorum, qui ignavi et timidi, victoriam a DEO optant. Plutarch. Paul. Aemil. fol. 477. Seneca pulchre, Epistol. 16. Dicet aliquis: quid mihi prodest Philosophia, si fatum est? quid prodest si DEUS Rector est? quid prodest si casus imperat? Nam et mutari certa non possunt, et nihil praeparari potest adversus incerta: si aut consilium meum DEUS occupavit, decrevitque quid facerem, aut consilio meo nil fortuna permittit. Quicquid est ex his, vel si omnia haec sunt, philosophandum est, sive nos inexorabili lege fata constringunt, sive arbiter DEUS universi, cuncta disponit, sive casus res humanas sine ordine impellit et iactat; Philosophia nos tueri debet. Haec adhortabitur, ut DEO libenter pareamus, ut Fortunae contumaciter resistamus: haec docebit ut DEUM sequaris, feras Casum! adde Montaign. 1. des essais. cap. 33. Hisque fere consimilibus consolatus se est M. Anton. Philosophus Imp. cum Avidius Cassius Imperium affectaret; cum ad Verum Collegam, ita scribit: Si ei divinitus debetur Imperium, non poterimus interficere, etiamsi velimus. Scis enim Proavi tui dictum, Successorem suum nullus occidit. Sin minus, ipse sponte sine nostra crudelitate fatales laqueos inciderit. Adde quod non possumus Reum facere, quem nullus accusat, et (ut ipse dicis) milites amant. Sibi ergo habeat suos mores, maxime quum bonus Dux sit, et severus et fortis, et Rei publicae necessarius. Nam, quod dicis, liberis meis cavendum esse morte illius: plane liberi mei pereant, si magis amari merebitur Avidius quam illi, et si Rei publicae expedit, Cassium vivere, quam liberos Marci. Vulcat. Gallican. in


page 103, image: s103

Avidio Cassio. Et cum ille idem, consensu omnium interemptus, et caput eius ad Antoninum quum delatum esset, ille non exsultavit, non elatus est: sed etiam doluit ereptam sibi esse occasionem misericordiae, cum diceret, se vivum illum voluisse capere: ut illi exprobraret beneficia sua, eumque servaret. Denique cum quidam diceret, reprehendendum Antoninum, quod tam Mitis esset in hostem suum, eiusque liberos et affectus, atque omnes quos conscios Tyrannidis reperisset, addente illo, qui reprehendebat, Quid si ille fecisset? dixisse fertur, Non sic DEOS coluimus, nec sic vivimus, ut ille nos vinoeret. Enumeravit deinde, omnes Principes qui occisi essent, habuisse causas quibus mererentur occidi; nec quemquam facile bonum vel victum Tyranno vel occisum; dicens meruisse Neronem, debuisse Caligulam; Othonem et Vitalinum nec imperare voluisse. Nam de Pertinace et Galbâ paria sentiebat, quum diceret; In Imperatore avaitiam esse acerbissimum malum. Denique non Augustum, non Traianum, non Adrianum, non Patrem suum, a rebellibus potuisse superari, quum et multi fuerint, et ipsis vel invitis vel insciis exstincti. Vulcat. ibid. Et sic omnes, qui praeclaras gesserunt res, Fortunatos simul, hoc est, virgulâ quaasi Divinâ ductos, gubernatosque videmus. Hocque ipse agnovit Sylla, qui et Felicis cognomine adpellari, non ut olim timotheus Atheniensis aegre tulit. Plutarch. in Sylla fol. 901. Et idem cum post Triumphum, pro more, ad populum res a se gestas commemoraret; non sollicite minus, Fortuane savorem, quam industriam suam commendavit. ibid. fol. 936. Licet Crassus apud Plutarchum in vita fol. 1108. Roma, non Fortunâ magis, quam patientiâ laborum, et constantiâ in adversis, ad tantam magnitudinem pervenisse, reputavit. Dioni et Bruto, viris certe magnis omnia ex aequo adversa acciderunt. Plutarch. in Dion. a princ. Alexander Magnus, quem furiosum magis, quam prudentem esse multi reputabant: Plutarch. in vita fol. 152. Et tamen Fortunam faventem habuit semper. ibid. fol. 166. et 199. iungantur Plutarch libri 2. de fortunâ Alexandri. Iulius etiam Caesar, Fortunae debuit cuncta, idque etiam fassus est ipse: cum navigans, ita nautam consolaretur: quod Caesarem veheret, et unâ fortunam eiusdem. Plutarch. in vitâ fol. 254. Sed id quod dicitur non ex eventu, de iure iudicandum esse: non providentiam id iustitiamque Divinam tollit: sed vel eam latentes habere causas, vel post mortem vindicare multa solere, probat. Inde Lucanus 1. vers. 125.


page 104, image: s104

Nec quemquam iam ferre potest Caesarve priorem,
Pompeiusve parem. Quis iustius induit arma,
Scire nefas; magno se Iudice quisque tuetur:
Victrix causa Deis placuit, sed victa Catoni.

III.

Et providentia etiam, omnia fausta vel minus fausta, edocere videntur: quae tamen levia quandoque sunt. Ita in Capitibus Pacificationis (Lusitaniae et Castil. Regum) diserte expressum fuit, pacem fieri in Centum et unum Annos: posito, ut solet, tempore finito, sed id pro Vaticinio reputatum fuit: quia illa pax praecise totidem Annos duravit etc. Conestagius lib. 1. fol. 23. Ac porro ut primo Lusitaniae Domino, (quamvis Comiti tantum) nomen fuerat Henrico: ita etiam postremus fato quodam idem nomen sortitus fuisse videbatur. Conestagius fol. 197. lib. 4. Abitus Regis Portugall. Sebast. (in Africam) una cum classe tam maestus fuit, ut apertissima infelicium successuum indicia apparerent. Conestag. in princ. statim lib. 2. Quidam etiam omina captârunt. L'Empereu (Carolus V.) affecte un presage du succes de son entreprise en Provence; a ceste cause s' avance deux iournees plus tost pour arriver sur les confins de Franc, a la Feste de S. Iaques: parce qu' au mesme temps iour precedant il avoit prins terre en Afrique et gaigne Tunisi aussi que les Espangnols, tiennent ce Sainct pour leur Patron: de la prend occasion, de d'aranger ses soldats. Langei 7. fol. 655. Leo P. M. quod Pyrius pulvis, fulmine inflammatus, grandiorem Turrim Castelli Mediolanensis, horrisono ictu disiecisset; exin de augurium captavit, Gallos tum Ducatus illius usurpatores, tamquam irâ Divinâ praegravatos, pelli posse. Quâ de re ita scribit Bellaius lib. 1. fol. 93. Le Pape Leon, ayant eu nouvelle, que le foudere emporta lagrosse Tour du Chasteau de Milan; print cela a bon augure pour luy et mal pour les Francois: disant que l'ire de Dieu estoit tombee sur eux, et resolut de se declarer contre le Roy. esperant, que cela luy seroit propite. Leporis occursus infelix reputatur: Et cum Angli contra Philippum Valesium Galliae Regem, inciperent funesta illa bella; Lepus Gallicanum exercitum commovit totum, et diu post, in fausto Marte pugnavit ille. Sed subiungere lubet, quae habet Froissart. lib. 1. cap. 43. Une Lieure passant parmiles champs, se bouta entre les Francois estans en bataille. Lors commencerent ceux qui le veirent a crier et a buer, et a faire grand noise, pourquoy ceux qui estoient derriere, cui doyent que ceux de devant se combatissent, parquoy ceux qui estoient derriere si meirent plusieurs leurs bacinets en leur testes etc. la cut fait plusieurs nouveax chevaliers etc. qu'on nomma tous iours les Chevaliers du Lieure. Nomen Mahumetis, ut omnium Christi fidelium detestatione, et exsecratione dignissimum propter duorum qui eiusdem nominis Imperatorum facinora horrenda et


page 105, image: s105

immanitates, quibus Christianum nomen persecuti sunt: Sic ipsi quoque Turcae propter sinistras quasdam et fatales opiniones, quas de eo mente conceperunt, illud perhorrescunt. Anxii enim in eo versantur, metu et sollicitudine, ne, quod prius saepe contigisse norunt, nunc quoque eveniat. Sciunt enim Constantinopolim, quae caput est Imperii, post priorem illam eversionem, secunda sua initia, et incrementa Constantino Magno debere; eandem postea sub alio Constantino, Christianis ereptam et vicaptam esse; quorum uterque Matrem habuit, eodem Helenae nomine. Plane ut romanorum Imperium, quod cum ab Augusto initium cepisset, sub Augustulo quodam exstinctum fuit. Similiter ergo et illi verentur, ne Mahumete Imperatoriâ dignitate fungente, sedes Regni Constantinopolitani iterum illis eripiatur, quemadmodum a Mahumete II. bello atque armis in potestatem eius redacta fuit. Soranzius cap. 1. Leviora alia omnia multa, passim inveniuntur apud Spartianum, Lampridium, et Auctoribus aliis illis iunctis, ut et apud Cicarellam, de Pontificibus Romanis. Sicque de Adriano Spartianus: Tribunus plebis factus est; in quo Magistratu ad perpetuam Tribunitiam potestatem, Omen sibi factum asserit, quod paenulas amiserit, quibus uti Tribuni plebis pluviae tempore solebant, Imperatores autem numquam. Equus pullus eâ horâ, quâ natus Pertinax fuit, in tegulas ascendit: atque ibi breviter commoratus, decidit, ex spiravitque. Ex quo Imperium summum, sed breve, et exitus tristioris, coniciebatur. Capitolin. in Pertinace. idem ad fin. addit: Signa interitus haec fuerunt: Ipse ante triduum, quam occideretur, in piscina sibi visus est videre hominem cum gladio infestantem. Et eâ die quâ occisus est, negabant in oculis eius pupulas cum imaginibus, quas reddunt spectantibus, visas. Et quum apud Lares sacrificaret, carbones vivacissimi exstincti sunt, quum inflammari soleant: et Cor et Caput in hostiis non est repertum. Stellae etiam iuxta Solem per diem visae sunt clarissimae, ante dies, quam obiret. Et ipse Omen de Iuliano Successore dedisse dicitur. Nam quum ei Didius Iulianus, fratris filium obtulisset, cui desponderat filiam suam, adhortatus Iuvenem ad Patrui sui observationem, adiecit, Observa Collegam et Successorem meum: nam ante Iulianus ei et in Consulatu Collega fuerat, et in Proconsulatu successerat. Eadem habet Spartianus, in Iuliano, qui idem pro omine vendidat, quod cum Consul designatus, de eo sententiam dicens, ita prountiasset, Didium Iulianum Imperatorem appellandum esse censeo, Iulianus suggessit, adde et Soverum: quod cognomentum Avi et Proavi Iulianus sibi adsciverat. Sed vero successorem sibi eâ voce imprudens designavit Severum. Pariles Imperii praenuntiationes, de Severo refert Spartianus. In prima pueritia, priusquam Latinis


page 106, image: s106

Graecisque literis imbueretur, quibus eruditissimus fuit, nullum alium inter Pueros ludum, nisi ad Iudices exercuit: quum ipse praelatis fascibus ac securibus, ordine Puerorum circumstante, sederet ac iudicaret. Habuit etiam aliud omen Imperii: quum rogatus ad cenam imperatoriam, palliatuus venisset, qui togatus venire debuerat; togam praesidiariam ipsius Imperatoris accepit. Eâdem nocte somniavit, Lupae se uberibus, ut Remum inhaerere vel Romulum. Sedit et in Sellâ Imperatoriâ temere â ministro posita, ignarus quod non liceret. Dormienti etiam in stabulo Serpens caput cinxit, et sine noxa expergefactis et acclamentibus familiaribus, abiit. Proficiscens ad Germanicos exercitus, hortos spatiosos comparavit, quum antea aedes brevissimas Romae habuisset, et unum fundum. In his hortis, quum humi iacens epularetur cum filiis parvâ cena, pomaque apposita maior filius, qui tunc quinquenms erat, conlusoribus puerulis manu largiore divideret, Paterque illum reprehendens dixisset: Parcius divide: non enim Regias opes possides: quinquennis puer respondit, sed possidebo. Cuculus etiam, vel coccyx, finistrum augurium reputatur: hicque cum hastae Hirprandi, Lombardiae Regni candidati insedisset; in causa fuit, ut ad Regnum haut fuerit admissus. Girard. lib. 2. fol. 195. Caroli Magni mortem praesagia quamplurima annunciârunt, Solis Ecclipsis admodum magna, conflagratio Pontis Mogontimi, ab ipso facti. Palatium Aquisgranense contremuit, et globus magnus, turri ibidem infixus, flumine deiectus fuit, et alia adhuc acciderunt, quae recenset Girardus, lib. 4. fol. m. 361. Sed interdum Imperiti, aut Impii, et humanis viribus confidentes, contemnunt, vel etiam in meliorem partem interpretantur, ostenta quoque satis clara. Exemplum est eius rei apud Iosephum, qui de excidio Hierosolymitano ita scribit: Miserabilis Populus, illis quidem fallacibus, Deumque calumniantibus, credulus erat: certis vero Prodigiis, et futuram solitudinem pronuntiantibus, neque attendebant animo, neque credebant: sed velut attoniti, nec aut oculos habentes, aut animos, edicta DEI dissimulavêre. Modo cum supra Civitatem sidus stetit simile gladio; et per annum perseveravit Cometes; modo cum ante defectionem, primique beli motus, ad diem festum azymorum populo conveniente (octavus autem dies erat Aprilis Mensis) non_ horâ nocturnâ, circa Aram, itemque Templum, tantum lumen effulsit, ut clarissimus dies putatetur: et hoc usque ad mediam permansit horam: quod imperitis quidem bonum augurium esse videbatur: a Sacrorum vero peritis, aliter interpretatum fuit. Eodemque Festo die, etiam bos, cum ad hostiam duceretur, agnum in


page 107, image: s107

medio fani peperit. Orientalis porta interioris Templi, cum esset aenea atque gravissima, et sub vesperam vix a viginti viris clauderetur, serisque fetro vinctis obseraretur, pessulosque altos haberet, in saxem limen demissos, uno perpetuo lapide fabricatum, visa est noctis hora sexta sponte patescere. His autem curriculo, per custodes templi Magistratui nuntiatis, ascendit ille, vixque eam potuit claudere. Verum et hoc iterum ignaris quidem signum optimum videbatur. Deum namque bonorum portam sibi aperuisse, dicebant. Prudentiores vero, Templitutamen sponte suâ dissolutum iri, cogitabant; et hostium donum esse, portas aperiri: solitudinemque illo ostento signari, inter sepronuntiabant. Post dies festos, diebus paucis, vicesimo primo die Mensis Maii, visio quaedam apparuit, fidem excedens: namque ante solis occasum, visi sunt per inane ferrei currus totis Regionibus, et armatae acies tranantes nubila, et Civitati circumfusae. Festo autem die, quam Pentecosten vocant, noste Sacerdotes intimum templum, more suo ad divinas res celebrandas ingressi, primum quidem motum, quendamque strepitum senserunt; postea vero subitam vocem audiêre, quae diceret, Migremus hinc. Sed sinistri reputati ominis interpretationem benigniorem, feliciter captavit Guilhelmus, Angliae Conquestor: primo enim in Insulam appulsu cum pronus in terram cecidisset, hoc ita interpretatus est, quasi ambabus manibus adprehenderet regni possessionem. Quelques uns prindrent cela a mauvais augure, mais luy au contraire dit, que c'en estoit un bon, et que c'estoit la saisine de ceste terreque Dieu luy faisoit prendre a deux mains. Incontinent un de ses Chevaliers alla a la couverture d'une Maison couverte de chaume, et en print une peignce, laequelle il presenta au Duc; disant; ie vous baille la saisine de ceste terre, et Royaume, et vous promets que devant un mois ie vous en verray Seigneur. Ce que pareillement le Duc print en hon signe Girard. lib. 6. fol. mihi 566. Foedus inter Galliae Regem et Principes Germaniae quosdam, Chamborticum ideo dictum, quod Chamborti, eius quaedam proboule/umata sint facta, perfectum fuit (Praesente Fraxineo nomine Regis, Mauritio Electore, Alberto Brandenburgensi, et Landgravio Wilhelmo.) Fridevvaldae in arce Venatoria Hassiae; et iam praestito Iuramento, tonitrua audiverunt Principes, quibus turbati visi sunt; uno tamen ex Hassiacis consiliis dicente, optimum esse Omen, nec quicquam adverli timendum, licet eodem tempore maxima inundatio Cassellis fuerit. Waremund. lib. 1. de foederib. cap. 2. num. 41. Et certe felicem eventum non habuit confoederatio illa. Ac item simile ob prodigium, adoptio Pisonis a Galba molita, infausta reputata fuit. Plutarch.


page 108, image: s108

Galba fol. mihi. 931. Sicut et de Canibus Lipsius, cent. 1. ad Belgas Epist. 441. fol. ns. 47. recenset: Cum bellum (ait) inter Helvetios, Hallosque esset, canes ingenti numero, qui heros suos secuti fuerant, paucis diebus ante proelium, relictis Gallicis Castris, Novariam et in Helvetiorum stationes venisse: eorumque pedes lambendo, et caudâ adulando, quasi futuri eventus praescios, sese mox victoribus submisisse. Quo velut divinitus oblato prodigio, Helvetii animati, alacriter in proelium manusque venisse, et nobilem illam victoriam peperisse. Nec caruit praecipitata et infelix illa, contra Siculos Atheniensium expe ditio, omnibus certis; quae recenset, Plutarch. in Alcibiad. fol. m. 385. et Nicia fol. 1053. quae tamen Alcibiades, confictis oraculis, aliisque dolis elusit. Non caruit excidium Crassi, indiciis talibus certis. Plutarch. Crasso, fol. m. 1098. Nec item infortunium Dionis. Plutarch. in Dion. fol. 783. et seq. ut et 788. ac 796. ut et Cassi ac Bruti. Plutarch. in ipsor. vit is Philippus Macedo, quem Romani vicerunt, milites adhortaturus, stetit in loco quodam elevato; sed quia multa ibi cadavera sepulta erant, cladem mox futuram, inde multi praesagiverunt. Plutarch. in Quint. Flamin. Phyrrus Spartam oppugnans, in somno visus est urbem illam fulmine tactam, conflagrari: id quod indicio fuit, eam haut iti captum, cum fulmine laesa, sancta et inviolabilia fuerunt reputata. Plutarch. Phyrro. fol. 791. Demosthenes item oracula adversa contempsit, et Phythiam quasi in Philippi Mecedonis partes inclinantem, habuit suspectum: sed tamen Consiliis suis non evitare potuit fatalem cladem, finemque Patriae suae libertatis. Plutarch. Demosth. fol. m. 526. et seq. Non denique caret Alexandri Magni vita, omnibus scitu dignis. Is contra Persas bellum moturus, Oraculumque Apollinis sciscitaturus, Delphos venit, sed die qui habebatur infortunatus, quoque consulere Deum non liceret. Vatidicam ergo anum, Templum ingredi nolentem, vi eo traxit: quae cum dixisset: Invincibilis es ut video fili mi. Is ominoso hoc responso contentus, non aliud sibi amplius necessarium reputavit. Plutarch. in vitâ fol. 150. Mense Iunio Asiam ingressus, quidam tum temporis pugnandum haut esse reputabant; eo quod Mensis ille Macedonibus minus felix reputabatur. Et ideo praecepit ut porro alter maius nominaretur. fol. 152. et ibi passim alia occurrunt.

IV.

Sed ad belli gestionem, prudentiamque propius accedam, quae certe multifaria requiritur in ipso bello administrando. Et de belli gestione, omnium primo hoc quaeritur, Praestat ne (in bello defensivo) hostem exspectare domi; anne expediat, ei obviam prodire, et extra fines Imperii bellum gerere? qua de quaestion. Machiavell. 2. de Rep. 12. Bodin. 5. cap. 5. Canonhiero 8. dell' introduzz. cap. 21. Marnix sect. 8.


page 109, image: s109

resolut. 11. Iunius quaeft. 73. Renatus de Lusingâ, de increment. Imperior. 1. cap. 2. fol. 14. Thesoro polit. part. 2. cap. 3. Amirate 18. discors. 2. Kirchner. ult. th. 4. b. Hoenon. disputat. polit. 7. th. 1. in fin. Fürstliche Tischroden cap. 19. lib. 2. Optime Paruta. 1. cap. 4. 5. et. 6. Traduccius in Turcâ vincibili fol. m. 291. etc. Distinguendum aliquibus vide tur, inter loca et Regiones. Sunt quaequam Regiones munitae, instructae quoque Civibus rei militaris peritis et fortibus; aliae contra, his destitutae. Iis longe a Patriâ bellum gerere tutius est: illis melius geritur domi. Clades namque in Patriâ nimis est periculosa, si Cives sint exercitati, inibique maiore cum commoditate administratur bellum. Domi semper hostem Scythae exspectarunt. Iustin. lib. 1. fol. m. 9. Econtra Turcam non nisi in meditullio Imperii sui, vincibilem esse, multi censent. Thesoro Polit. part. 1. fol. 149. relat. del Turco per tot. In locis angustis exspectandus est hostis. Amirato. 18. cap. 1. Sed non nisi certi simus, eum aditu prohiberi posle; quod Patrum nostrorum memoriâ neglexerunt Galli, in Insulâ Tercerâ, vid. Conestagium, de Portugall et Gall. coniunctione. et nuper Rhaeti. Ac etiam Anno Christi 1523. Prosper Columna visus est, militarem soloecismum commisisse; d'avoir voulu entreprendre de garder le pas d'une: wiere contre une armee Franceoise, venant en saepremiere furie. Bellay lib. 2. fol. 163. Sed pro eo an hostis sit domi exspectandus, Rationes sunt ex utraque parte, quas adducit Michael Montanus. lib. 1. des essais. cap. 47. fol. m. 261. etc. qui tandem concludit: nihil hîc certi statui posse, cum in bello praesertim, etiam optime deliberata, sortiantur tristem eventum. Nous avons bien accoustume de dire, avec raison, que les evenemens et yssues dependent notamment en la guerre, pour la plus part de ta fortune: la quelle ne se veut pas renger et assu iettir a nostre discours et prudence. Id quod et Manilius Astron. lib. 4. docet:

Et male consultis pretium est, prudentia fallax,
Nec fortuna probat causas sequiturque merentes:
Sed vaga per cunctos nullo discrimine fertur.
Scilicet est aliud quod nos cogatque regatque
Maius, et in preprias ducat mortalia leges.

Hûc pertinet disputatio Demosthenis et Phocionis apud Plutarchum. in Phocion fol. 309. ille putabat contra Philippum extra fines Athenarum pugnandum esse: hic nihil referre existimabat; nec dispiciendum ubi bellum gerendum, sed quomodo victoria debeat obtineri. Praeclare item Xenophon. lib. 1. instit. Cyri ad fin. Humana sapientia nihilo certius, quod optimum est diligere novit, quam si quis hoc aget quod sors obtulerit. Xenophon. in fin. 1. Inst. quem omnino vide. Obiter hîc subiungo, patescere ex ratiombus circa hanc quaestionum allatis; servitium


page 110, image: s110

interdum extra Patriam praestare tenere Vasaullum: si nempe Imperii conservandi, et territorii iam quaesiti retinendi, vel recuperandi, causâ, terram hostilem ingredi, Dominus consultum esse putet. Anton. Borrinius, de Cavalcata Vaesallorum part. 1. cap. 9. Nam sic ampliatur die Landsrettung. In deliberando, an bellum protrahendum? elucet prudentia Ducis. Amirato 18. cap. 5. vid. Consil. Carol. V. in bello Smalcaldico, apud Thuanum. Interdum sane cunctando felicissime repelluntur hostes: quâ ratione Ludovicus XI. Galliar. Rex semper usus fuit. Comin. fol. 280. fol. 496. et fol. 530. Ac item Augustus, cum parta tueri vellet. Sueton. August. cap. 25. Vicissim alius modus belligerendi, ab eo usurpari debet, si quis omnia turbare velit: ut Caesar (de cuius temerariâ audaciâ, Sueton. in vitâ cap. 57. alia, ab eo, qui velit sua conservare; quod optime fit cunctando. recte Monluc. 1. de Comment fol. 73. b. Celuy qui craint tous iours de perdre, se pourra conserver mais non pas faire grande conqueste. Paratis vero et aggredientibus semper differre nocuit. Sic et de Remanis, qui fere numquam non bellum offensivum gerere solebant, ita ???lybius scribit, 1. histor. Omnino, ait, Romani, in omni re quam mstituant, violenti, et quicquid semel proposuerint, id necessario fieri debere existimantes, nihilque eourum, quae semel decreta ipsis fuerint, non posse fieri statuentes; esticiunt illi quidem pleraque omnia hâc tantâ violentiâ et impetu, ex animi sententia: in quibusdam tamen notabiles clades patiuntur. De Albani artibus, bellique gerendi modis, late Conestagius agit, de Portugall ceniunct. lib. 9. fol. 484. etc. inter alia ita scribens: Valuit iudicio et dexteritate, in loco commodo, Castris deligendo. Itaque etsi hostibus interdum viribus longe inferior esset: tamen frenum illis insiciebat. Tantum enim arte assequebatur, ut numquam eum tali in loco reperirent, in quo proelium recusaret. Satis prompte ipse pericula adibat; sed Milites suos non facile in discrimen adducebat: semperque plus fiduciae in industriâ, quam in fortunâ collocabat. Severarum legum Militarium (a quarum rigore salus exercituum, et regnorum conservatio dependet) asper erat, et inexorabilis exsecutor. Erat naturâ propensus ad victorias incrnentas, et sors etiam ipsi bella, ingenio eius apta, obtulit. Nam cum maxima ex parte illa ad defensionem comparata essent, decebat eum tamquam Ducem prudentem, bellum ducere potius, et exspectare, donec hostem difficultates, quae in ditione aliena bellum gerentibus obiciuntur, enervarent, quam totum Regnum aleae subicere, nullo alio proposito prquemio, nisi victoria unius proelii, idque contra eum, qui nihil, nisi Militem perdere poterat. Et in hanc sententiam respondit Albanus in Regno Neapolitano Consiliariis bellicis, anno quinquagesimo


page 111, image: s111

octavo, cum, pulsis Gallis, hortarentur illum, ut manus consereret cum hostibus, quisese recipiebant. Dixit enim se nolle ludendo deponere Regnum Neap litanum, contra chlaydem, ex auro ex serico textam. Tali enim tum temporis indutus erat Dux Guysius, Imperator Copiarum Henrici II. Galliae Regis. Sane nonnulli carpebant in eo, quod nimis cautus esset in exsequendis magni momenti rebus tempore belli. Fuit item Prudentissimus aestimator, potentiae et dexteritatis sui hostis. Hincque idem Conestagius, lib. 5. fol. 254. de eodem scribit: Quamvis Albanus contentus esset numero Militum, qui praesto erant; tamen illum hoc fiducia peritiae suae, et imperitiae hostium facere: spemque superiora pericula evadendi nulla in aliâ re collocare videbatur, quam quod Lusitanos non iudicaret perfecisle tantum in rei militaris scientiâ, ut sibi impedimenta obicere, a tergo cirumventum morari, in rerumque necessariarum penuriam conicere nossent: quibus artibus si illi uti didicissent, rem periculo non carituram esse, et Albanum vel ad retrocedendum, vel ad pugnam iniquo loco, et dubiâ victoriâ ineundam adigi, vel saltem quominus eo anno Tagum transiret, impediri posse. Interdum hostis domi quidem exspectatur, sed exercitus eidem opponitur tali in loco, ut ubicumque ingruat, commodissime occurri queat, qui est lieu propre pour faire teste a l'ennemy, quelque part qu'il vueille marcher; car c'est au milieu de la frontiere. Bellay lib. 1. fol. 13. Cum Anno Christi 1523. Galli Ducatum Mediolanensem invasissent, in eo erravit Ammiralius Bonnivetus; quod urbem metu inopinato perculsam non statim aggressus est, sed paucos tantum dies Prospero Columnae concessit. Car ce temps durant, le Seigneur Prospere rasseura ses gens, et les bagages qui estoient chargez, pour se retirer furent dechargez, et avecques extreme diligence, et un nombre incroyable de Casta dours, releva les ramparts des lieux plus ruinez. Puis voyant les forces n'estre suffisantes pour garder plaesieurs places, abandonna tout le Duche, gardant seulement Milan, cremonne et Pavie: attendant que nostre armee eust passee sa fureur, et que l'hyver, qui estoit proche, l' eust mattee. Bellay. lib. 2. fol. 164. Qui idem lib. 2. fol. 189. etc. refert errores a Francisco I. in Italia commissos, qui postea causa fuerunt, Cladis Ticinensis. Sed prudenter magis se gessit Rex ille, in defensione Regni sui, cum Carolus Quintus, Anno Christi 1537. Galliam subigere in animo haberet. Certe Francisci I. pulcherrima et Machiaveili consilio (2. de Reptbl. cap. 12.) consona dehberatio, exstat apud Bellay. 6. fol. 568. §. a la proposition usque ad fol. 574. §. a ceste deliberation etc. fol. 662. autres pensemens et consultations du Roy usque 686. §. a cestr conclusion. etc. fol. 773. § telle avoit. etc. usque ad fin. lib. adde Montaigne


page 112, image: s112

1. cap. 43. infin. Vicissim apud dictum Bellaium videri potest deliberatio aggressoris Caroli V. tunc cum modo dictum susciperet bellum. fol. 636. §. tout les preparatifs. etc. usque fol. 646. §. ie ne voye etc. At huius expeditionis eventum. vid. lib. 8. fol. 785. Profuit etiam tum Gallis, quod loca, quae tenere nequiverunt, spoliârunt, et plane hosti inutilia fecerunt. Guast fait par les Francois en Provence. Bellay lib. 7. fol. 661. et seq. a Atx. fol. 698. et seq car elle n'esioit tenable etc. vid. omnino fel. 689. §. le sire usque adfin. §. Ac d. lib. 7. fol. 695. Bellaius scribit: Ainsi fut conclu de desloger, et fur chemin continuer le deguast. Les bandes du Pays marcherent les premiers et sur la queve le Capitaine Claude Gascon, pour achever de gafter ce que les autres auroyent espargne: par ce qu' il auroit moins de respect a ce faire, que n'cussent eu les gens du pays, ausquels il faisoit mal de gaster les bleds, et les maisons, de leurs parens et voisins. Idemque secerunt in Anglicanis bellis Galli. Et avoit le Roy de France abandonne au gens d'armes de son pays, tout ce qu'ils trouvoit sur le plat pais. Si avoient les Anglois grand soufferte. Froissart fol. 2. cap. 53. Non item voluit proelii tum aleam experiri Franciscus. Idem Bellayus lib. 8. fol. 778. Le Roy pourvoyoit a tout selonl' exigence et occurrence de temps et occasions, en intention de ne marcher a son camp, si non que l'Empereur vinst l'assaillir: auquel cas il ne vouloit failler de s'y trouver, ou qu'il vist ses forces si bien unies et assemblees, qu'il peut (sans rien evidemment hazarder) aller chercher son ennemy: sachant de quelle consequence luy seroit de perdre une bataille, en son Royaume, contre un puissant et obstine ennemy, que l'Empereur; et quelle ouverture son dit ennemy auroit apres une victoire de pousser outre, la ou au contraire l' Empereur ne pouvoit viens perdre du sien. Etiam nimis superstitiosae deliberationes, timiditatis ave perfidiae, faciunt praesumptionem: quales fuerunt Marchionis Saluzani apud Bellaium lib. 6. fol. 595. et Urbini Ducis apud Guicciardin. lib. 1. Hostis in nostro territorio versans, meliori conditione debellari nequit, quam si omnis succursus ipsi adimatur. Ita victus fuit exercitus Gallorum, Lautrecio Duce, qui 28. integros menses toti Italiae imperitavit: car il fut ruine, par faute d'estre resrais Chie. Bellay lib. 3. fol. 271. et 275. Monluc. lib. 1. fol. 25. b. Idemque suasit Henrico Castilliae Regi, Arnoldus de Andreghen, cum ab Anglis, Aquitaniam tum obtinentibus, oppugnaretur. Sire, se vous me voulez croire, vous les decon firez sans coup ferir: car (se vous faites garder tant seulement les destroits et les passages, parquoy pourverances ne leur puissent venir) vous les affamerez et de confirez par ce poinct, et retourneront en leur pais, sans arroy et sans ordonnance: et alors voas aurez vosire volonte et voz desirs accomplis. Froissard. fol. 1. cap. 240. Magnum etiam commodum nanciscitur


page 113, image: s113

aggressor, si ex improviso adoriatur hostem. Ita vicit Petrum Castiliae Regem, frater ipsius nothus: cum ei Bertrandus du Guesclin consuluisset: que tantost, avacques lae plus grand' partie de ses gens, le Roy Henry chevauchast a effort, devers le Roy Dom Pietre: et en quelconque estat qu'on le trouvast, qu'on le combattist; car (dit il) nous sommes informez, qu'il vient a grand effort, et a grande puissance sur nous: et trop nous pourroit grever s'il venoit par advis iusques a nous: et se nous allons a luy sans cequ' il le sache, nous le prendrons bien luy et ses gens, entel parti, et di despourveument, que nous en aurons l' advantage, et seront de confits; ie n'en doute mit. Le conseil de Messire Bertrand fut ouy et tenu, et se partist de l' ost, sur un soir, le dit Roy Henry, et en sa compaignie tous les meilleur combattans, par election: et laissa tout le demourant de son ost en la garde et gouvernement du Comte Dom Teille, son frere: et chevaucha outre, et avoit ses espies tous iours allens et venants, qui savoient et rapportoient songneusement la convive da Roy Dom Pietre, et de son eost, et le Roy Dom Pietre ne savoit viens du Roy Henry, ne qu'il chevauchast aisi contre luy: tellement que luy et ses gens en chevanchoient plus espars, et en plus petite ordonnance. Froissart volum. 1. cap. 245. Turcae bello finem numquam aut raro imponunt, nisi hostem aliquâ ratione debellârint: vires suas in res parvi momenti numquam collocant: quae in bello sibi expediunda sumunt, iusto ordine et maximis apparatibus antea factis, suscipiunt: praelio raro de summa rei decertant, nisi commodissima illis affulgeat occasio. Soranz. cap. 42. Et etiam non contra plures unâ vice suscipiunt bellum. Vocem, monitumque Rudolphi I. Austriaci audiamus, cui cum plures lites cum pluribus essent, una atque altera gravis cum Abbate Sancti Galli, tunc potente: accessit ultro et invocatus ad eius convivium, mirante illo atque aliis (nam et inimicitiae, ut solet, ex lite ortae erant) ipse constanter persedit, et fine convivii cum Abbate seorsim locutus transegit, et pacem cum eo pepigit; ita fidam, ut Abbas postea auxilio etiam ei in bellis fuerit, quae minuta (nam Comes adhuc erat) cum vicinis habebat. Sed vox eius abeuntis excepta a familiaribus est, totidem his verbis: Quicumque tres lites habet, duas, si poterit, componat: hoc est meum Consilium, Lipsius centur. miscell. Epist. 78. Stumpfius lib. 7. fol. 326. b. Et apud Froissart. volum. 1. cap. 91. Angliae Proceres Regi suo suadent: Et disoient que c'estoit grand sens, quandon aveit plusieurs guerres en un temps, si on en pouvoit l'une accorder par treves, l'autre appaiser, et la tierce guerroyer. Offensivum porro gerenti bellum, duas regulas Traduccius suggerit, fol. 295. Prima, quod nullus a tergo locus hostillis sit relinquendus; Altera, ut tempus et labor in loco, qui alicuius sit momenti, occupando, insumatur, et in


page 114, image: s114

eo honor et sumptus, qui impenduntur, considerentur. Priori regulâ periculum avertitur, ne exercitus intercludatur, et securitati eorum, qui commeatum comportant, consulitur. Alterius observatio faciet, ut cum recentibus copiis loca munita et principaliora facilius occupemus, quae minora alia sequentur, quorum occupatio forsitan eâdem operâ et labore, quo priora fuerunt expugnata, constitisset. Defensor debet quiescere, donec primus ardor aggredientis tepidus reddatur. Sicque de Gallis scribit Froissart. tom. 1. cap. 288. cum Angli magnâ audaciâ ipsis arma inferrent, et loca circa Lutetiam igne vastarent. Mais point n'en issoient, car le Roy nele voisloit souffrir: ains le deffendoit. Car le Sire de Clisson (qui estoit alors le plus especial de son conseil, et le mieux creu de tous) y mettoit grand d'ecry: et disoit, Sire, vous n'avez que faire d'employer vos gens en ces forsenes. Laissez les aller. Ils ne vous peuvent tollir Vostre heritage, ne bouter hors par fumees. In eoque ipsius Alexandri Magni iudicio Darius peccavit: quod maluit experiti ancipitis proelii aleam, quam vastatione propriarum ditionum, omnem victualium copiam adimere hosti. Plutarchus in Alexand. fol. 173. adde Froissart d. vol. cap. 216. Offensivum etiam bellum gerens, non solum principium, sed finem respicere debet. Ita cum Leopoldus Austriae Dux, de invadendis tribus Helvetiorum Pagis consultaret; ferunt eum fatuum suum per iocum interrogâsse, ecquidnam ipsi videretur? Qui consultatis omnibus respondit, de ingressu in hanc terram, neminem audio de exitu deliberantem. Quae vox magno quidem risu exceptatum fuit, sed prudenter eum respondisse, postea eventus comprobavit. Meland. locoser. 1. num. 70. Plutarch. etiam suppeditat compluria exempla, praestantissimorum Virorum, accurateque simul edocet, quomodo se gesserint, in bello tam defensivo quam offensivo. Quales fuerunt Furius Camillus, in pitâ Camilli fol. 285. Pericles, in pitâ eius, fol. 326. et seq. Fabius Maximus, fol. 336. 339. et passim in eiusdem vita. Marcellus, in vita fol. 605. Marius, in vitâ, fol. 814. Sertorius, passim in eius vitâ, et praesertim fol. 1140. et c. Regula etiam militaris Agesilai suit: contra imbelles qui pugnant, eum protrahere haud debere bellum. Plutarchus. Agesil. fol. m. 45. Tandem hoc addo, Quod cuncta non gubernet et dirigat solum ter Maximus Deus: sed et eundem, benevolentiâ ac gratiâ suâ, aeque nunc temporis manifeste ac Israelitas olim, persequi multos. Ad nos non aeque omnia Providentiae Divinae, ast viribus nostris asscribimus pleraque, nec agnoscimus instinctus Divinos.

V.

Bello si quaedam Religionis species insit; illud acrius geri solet. Et certe Turcae nullum belli genus magis exoptant, quam quod contra Christiani nominis homines geri solet. Indeque Exercitum conscribentes,


page 115, image: s115

ut subditi alacrius ad arma concurrant, se Christianos adoriri velle rumore spargunt. Anony???n. in hist. belli Sebast. Portug all. Reg. cap. 5. Similis ardor deberet inesse nostris, qui semper Civilia bella movent. Et laudem meretur Deux Albanus: qui licet in Italia, in Hispania, in Gallia, in Hungaria, in Germania, in Belgio, in Africa militaverit: Et tamen saepe in ore habere solebat, se nihil esse assecutum, propterea quod suis oculis cominus nullum Turcarum Exercitum vidisset. Conestag. lib. 9. fol. 486. Ut et Robertus Scotiae Rex, cum ex voto expeditionem sacram, morte praeventus obire nequiret: attamen voluit ut Cor ipsius, ad Sanctissimum Salvatoris nostri sepulcrum portaretur. Froissart. 1. cap. 21. Ie vueil, que si tost que ie seray trespassee, que vouz prenez le coeur de moncorps. et le faites bien en baumer, et prenez tant de mon thresor qu'il vous semblera bon, pour par fournir tout le voyage, pour vous et pour tous ceux que vous voudrez mener avacques vous; pour le presenter au Sainct Sepulcre Nostre Seigneur, (la ou Nostre-Setgneur fut ensevely) puis que le corps n'y peut aller: et le faites si grandement, et vous pourvoyez si suffisamment de telle Compaignie, et toutes autres choses, qu' avostre Est at appartient, et que par tout, ou vous viendrez, L'on sache que vous emportez le coeur de Roy robert d' Escoce: le quel vous porte outre mer par son commandement, puis qu'ainsi est que le corps n'y peut aller. Armis et amori commune est, ut innumeri dolores, excipiant gaudium breve. Froissart l. cap. 164. Vandermil. in Histor. Sabaud. in Amad. 6. Infinita sunt belli mala, quae Ego partim supra cap. 1. enarravi: et optime deducuntur apud Bellaium histor. lib. 5. fol m. 508. Sed nulla belli species est crudelior Civili: nullius belli infirmior vel difficilior pax exsistit, quam Civilis: nullum facilius resuscitatur. Et factiones diversae Rei publicae unius, necesse habent tertio aliquo Potentiori, qui fere utramque absorbet. Neutra pars aliquid lucratur in bello Civili. Un Prince ne gaigne rien de faire la guerre a ses subiets, et les ruinant, il ne se ruine avec eux. Girard. lib. 17. fol. 400. Et debet quidem Princeps punire rebelles, sed ope summâ niti, ne rebellioni praebeat causam, oneribus, et mala gubernatione suorum subditorum. Unde rectissi me olim ad Flandriae Comitem, Philippus Valesius, Rex Gallorum, dixisse Lertur: qu'il est bien raisonable et necessaire a un Prince, du punir ses rebelles; mais depant que venir la, il se doit garder de donner occasion a ses subiects de se rebeller: car le plus souvent les rebellions des subiects paissent de mauvais denortemens des Princes. Girard. lib. 14. fol. 125. Quid Belgio et Galliae nocuerint bella intestina, Patrum, Avorumque nostrorum memoriâ gesta, notius est, quam ut debeat commemoratione repeti. Ac iam olim etiam sub Carolo VI. fere interiisset Franco-Galliae Regnum. les guerres intestines avoient fait mourir la moitiedes hommes de France, et


page 116, image: s116

plus de vingt cinqmille mesnages, forcez par la calamite, du temps, apoient abandonne la Normandie, et s'estoient retirez en Bretaignie, la ou ils avoient este bien receuz es villes voisines de la Normandie pour y exercer le mestier de drapperie. Girard. lib. 20. fol. 692. Graphice describit miseriam bellorum Civilium, a Sylla et Mario motorum, Plutarchus in Sylla fol. m. 933. etc. ut et ab Othone Vitellio ac Galba, in Othone ad fin. ac in vita Pompei fol. 119. miseriam Rei publicae Romanae deplorat, quae a semetipsa destructa fuit, fere iisdem verbis, quibus Lucanus, lib. 1.

Quis furor ô Cives? quae tanta licentia ferri,
Gentibus invisis Latium praebere cruorem?
Cumque superba foret Babylon spolienda tropaeis
Ausoniis, umbrâque erraret Crassus inultâ,
Bella geri placuit, nullos habitura triumphos?
Hau quantum potuit terrae pelagique parari
Hoc, quem Civiles hauserunt, sanguine, dextrae.

Et idem lib. 2.

O miserae sortis, quod non in Punica nati
Tempora Cannarum fuimus Trebiaque, Iuventus.
Non pacem petimus Superi: dete gentibus iras:
Nunc urbes excito feras, coniuret in arma
Mundus: Achaemeniis decurrant Medica Susis
Agmina: Massaget as Scythicus non alliget Ister:
Fundat ab extremo flavos Aquilone Suevos
Albis, et indomitum Rheni caput: omnibus hostes
Redditenos Populis, civile avertite bellum.

Prudentissime itaque Pompeius egit, qui Sertorio devicto, non voluit legere literas ullass, a Civibus ad Sertorium perscriptas, sed simul omnes combussit; ut unâ exstingueret occasiones motuum Civilium dissidiorum. Plutarch. Sertor. ad fin. Quemadmodum etiam M. Antonius Imperator, post Civile bellum, a Cassio quodam motum, nationes omnes quae rebellionem fecerant, tractavit perhumaniter; neque quemquam ex obscuris hominibus, aut ex illustribus interfecit. Et etiam post Faustinae mortem, ne ob ea, de quibus cum Cassio convenerat, argueretur; Marcus literas ante, quam eas legeret, conscidit, ne cogeretur quemquam, invitus odisse. Ferunt etiam nonnulli Verum, Marci Collegam, antea praemissum in Syriam, quam obtinuerat, literas in supellectili Cassii inventas abolevisse, quod eas nihil ad Marcum pertinere diceret, Quod si forte ob eam causam Marcus succenseret, longe fore melius se unum pro multis interire. Xiphilinus. Et fuit optimum Consilium Caconis in bello Civili, neminem nisi in pugnae ardore interficiendum


page 117, image: s117

esse. Plutarch. in Caton. Utic. fol. m. 380. Sed bellum Civile optime sedat, metus externi. Quo alludit Martialis. 4. Epigram. 74.

Adspicis, imbelles tentent quam fortia damae
Proelia? tam timidis quanta sit ira feris?
In mortem parvis concurrere frontibus audent.
Vis, Caesar, damis parcere, mitte Canes.

CAPUT VII. De Bellica Disciplina.

ACtiones bellicae sunt: Disciplina Militaris et calamitates hosti illatae, vel declinatae: Disciplina militaris, est severa conformatio militis, ad robur et virtutem, a Duce Belli instituta. l. 12. ff. dere milit. Hancque (post Val. Max. 2. cap. 7. a princip.) Boterus 9. cap. 10. praecipuum vocat decus, et stabilimentum Imperii, vinculumque tenacissimum; ex cuius sinu, omnes triumphi manârint: in cuius sinu???ve tutela, serenus tranquillusque beatae Pacis status acquiescat. Haeque Romanis olim, antiquior fuit liberorum charitate. l. 19. §. filius ff. de captiv. vide Regemorterum sermon. polit. fol. 127. Camerar. 3. meditat. cap. 27. et seq. Richter axiom. histor. 268. R. P. Adam Conzen. lib. 10. cap. 24. Leon Imperat. de bellic. adparat. in praefat. Quamvis militarem disciplinam, ne veteribus quidem severe semper habitam, aut custoditam suisle, Piccartus probet, decad. 3. cap. 3. vitanda namque est nimia acerbitas in Militibus puniendis. Stevvichius ad Veget. lib. 3. cap. 10. fol. m. 188. Sed sane utcumque exercitus sit magnus, deficiente militari disciplinâ, vinci aut dissolvi eum, necesse est. De Hispanis fertur, nullam hodie gentem esse, nullum populum in Universo orbe terrarum, quae aeque floreat disciplinae militaris laude. Cl. Dn. D. Lansius in consultorat. pro Hispan. fol. 218. Et hoc Imperii eorum magnitudinem procuravit. Pulcherrimum visu est, inter eos militem novitium, statim atque in numerum est relatus, erudiri a Veteranis; alicubi peccantem humaniter corripi, et illum monitiones grato animo admittere, nec male interpretari. Laudatissimum est, inter eos, tale vigere obsequium, ut nemo, vel maximus, legitimum etiam minimi detrectet Imperium; talem modestiam, gloriae tamen amore egregie excitatam, ut veluti in Schola sermo tantum sit de officio Militum et Ducum, de obsequio, honore, virtute, et quicquid armorum decus concernit; insolentiâ, petulantiâ, atque iurgiis longe pulsis. Admirabile denique est, inter eos eam regnare charitatem, ut se tamquam fratres mutuo diligant; lacerum Commilitonem,


page 118, image: s118

ne ordini et nationi toti sit dedecori; vel ieiunio pecuniam ad id comparsuri, vestiant, vulneratum aut alias aegrotum, pro virili benignissime iuvent. La Noiie discours. 16. Quod autem Columella alicubi ait: Nihil agendo, homines male agere discunt; hoc de Militibus cumprimis dici potest: hominum genere ante Sacramentum, aut moribus corrupto, aut certe minime deside; ideoque vel ex consuetudine, vel ex insolentiâ peccaturo. Certe nihil crebius obviam in historiis, quam rebus prolatis descivisle a disciplina armatos. Cl. Dn. Gruterus in comm. ad loc. Taciti. part. 2. fol. 178. Disciplinam militarem praeteritis annis, bella Civilia corruperunt, ubi ea plane servare nequit. Helvetiorum victorias praeclaras peperit eorum disciplina Militaris. Quâ de re ita Stumpfius scribit, lib. alt. cap. 8. Da man zahlt 1393. Iahr nach der Menschwerdung unsers erlösers/ als die Aidgenossen gemeinlich dißher ein zeit schwere Kriegerduldet hatten/ haben sich nach befridung derseldigen/ die acht orth Zürch/ Bern/ Lucern/ Wir/Schweitz/ Underwalden/ Zugund Glaris/tc. sampt der Statt Solothorn/Weiter zusammen vereinigt und verbunden/ und haben sich zumahl vergleicht in einer gemeinen Kriegs Ordinants unnd Ordnung/wie sich hinfüro ein ieder Aidgenoß/ in Kriegen/ Stürmen unyd Streiten solle halten. Solche Ordinantz bestehet Summariter in folgenden Puncten: Zum Ersten/ ein ieder Aidgenoß soll sich gegen dem andern in Kriegen Brüderlich und freundlich hatlen/ keinen alten Haß uben/ einander in nöhten trewlich zu hilff kommen/ trostlich beystehn/ auch Leib und Gut für einander darftrecken. 2. Wer den Aidgnossen fellen fauss und Proviant zufuhrt/ welcherley Wahr ioch das ift/ deß Leib und Gut soll bey allen Aidgnossen zu Feld vond auch in ihrem Land sichersein. 3. Kein Aidgnoß soll für den andern Pfand sein oder werden. 4. Kein Aidgnoß soll von dem andern im Feld abweichen/ weder in Schlachten/ Stürmen/noch andern nöhten. 5. Welcher Aidgnoß in nöhten also verwundet würd/ das er zum gesächt untüchtig ist/der soll dennoch nicht abweichen/biß alle noht uderwunden ist. 6. Kein Aidgnoß soll weder in Stätten/Schlössern/ noch Feldschlachten understehn zu plündern/ zuvor unud che die nocht erobert ist/ und es die Hauptleut erlauben: als dann soll dennoch das geraubet und erobert Gut an gemeine Peut gelegt/ unnd uberantivortet werden. 7. Kein Aidgenoß soll einich Kirchen/ Clöster/ Clansen/oder Capellen heimlich noch offentlich beschedigen oder angreiffen/ es würden dann die Feind darin betretten/ die mag man wol angreissen/ aber die Kirchen datüber nicht beschedigen. 8. Es soll kein Aidgnoß Frawen oder Iungfrawen/ mit Waffen letzen/ schmähen/ oder mißhandlen/ sie stellen sich dann zur wehr/ mit schlahen/ werffen/verhindern/ Practicieren/ Verrahten/ Wortzeichen geben/ oder mir unorbentlichem geschren/ etc. denn


page 119, image: s119

mögen fie nach geftalt der Sach geftraffe werden. 9. Kein Statt oder Orth der Aidgenosch afft soll eintchen Krieg anfahen/ es sey dann zuvor bey geschwornen Aiden/ vermög der Puntsbrieffen/ darumb erkennt. 10. Welcher oberzehlter Articuln einen oder mehr vdertrittet/ vnd das mit zweyen vnverworffnen Zeugen beybracht toürde/der soll seiner Oberkeit Leib vnd Gut auff ihr Gnad verfallen haben. Laudatur inprimis disciplina Militaris, aequitate temperatâ; qualis Anno Christi 1537. Montmorancii fuit, et de qua ita scribit Langeius, lib. 7. fol. m. 733. Usant parmy ses soldats d'une severitê de discipline militaire attrempe d' equite, selon les occassons. Il obtint en bien peu de temps, que non obstant que son armee consistat de nations non seulement diverses quant aux pays, mais aussi en opinions, et sectes contraires, l' ordre et police furent tels entr' eux, que son camp a ceux, qui arrivoient monstroit plus face et apparence d' une Cite policee, que d' un Camp ainsy freschement, et de si diverses nations assemblee. Pertinent hûc variae rationes militum seditiones compescendi; vae ???ariae sunt, et inter stratagemata referri queunt. Paulus Aemilius, teste Plutarcho in ipsius vitâ fol. m. 461. praestabilius esse reputavit, bonâ disciplinâ militem coercere, quam vincere hostem: hoc enim accessorium et casuale, illud Principale: in eaque consistere reputavit; ut miles non syndicet Ducis acta, sed ut tantum paratus sit ad imperata exsequendum. fol. 471. Antiquitus Milites Romani tale iusiurandum praestabant; Agellio 16. cap. 4. teste. In exercitu decemque milia passuum prope furtum non facies dolo malo solus, neque cum pluribus: pluris nummi argentei in dies singulos extraque hastam, hastile, ligna, napum, pabulum, utrem, follem, faculam, si quid ibi inveneris, sustulerisve, quod tuum non erit, quod pluris nummi argentei erit, uti tu ad Consulem, sive, quem ad ius erit, proferes, aut profitebere, in triduo proximo quicquid inveneris, sustulerisve, sine dolo malo, aut Domino suo cuium id censebis esse, reddes, uti quod rectum factum esse voles. De Alexandro Imperatore ita Lampridius fol. m. 220. Severitatis tantae fuit in Milites, ut saepe legiones integras exauctoraverit ex militibus, Quirites appellans; nec exercitum unquam timuerit, idcirco quod in vitam suam dici nihil posset, quod unquam Tribuni vel Duces de stipendiis Militum quidquam accepissent; dicens, Miles non timet nisi vestitus, armatus, calciatus et satur, et habens aliquid in zonula. idcirco quod mendicitas militaris ad omnem desperationem vocaret armatum, et quae alia ibi habentur. Idem ille, si quis de via in alicuius possessionem deflexisset, pro qualitate loci, aut fustibus subiciebatur in conspectu eius, aut virgis, aut condemnationi: aut si haec omnia transiret dignitas hominis, gravissimis contumeliis; quum diceret; Visne hoc in agro


page 120, image: s120

tuo fieri, quod alteri facis? Clamabatquo saepius, quod a quibusdam sive Iudaeis sive Christianis audierat, et tenebat: idque per Praeconem, quum aliquem emendaret, dici iubebat; quod tib: non vis fieri, alterine feceris. Quam sententiam usque adeo dilexit, ut et in palatio, et in publicis operibus praescribi iuberet. Sic et Avidius Cassius, sub Antonino Philosopho, teste Vulcatio Gallic. in Cassii vita. Cum ingens se ditio in exercitu exorta esset, processit nudus, campestri solo tectus, et ait: Percutite, inquit, me, si auderis; et corruptae disciplinae facinus edite. Tunc conquiescentibus cunctis meruit timeri, quia non timuit. Quae res tantum disciplinae Romanis addidit, tantum terroris barbaris in ecit, ut pacem annorum centum ab Antonino absente peterent: siquidem viderant damnatos Romani Ducis iudicio etiam eos, qui contra fas vicerant. Idem et Virgis caesos in foro et in mediis Castris, securi percussit, qui ita meruerunt, et manus multis amputavit. Et praeter laridum ac buccellatum atque acetum, Militem in expeditione quidquam portare prohibuit: et si aliud quippiam reperit, luxuriem non levi supplicio affecit. Exstat de hoc Epistola Divi Marci ad Praefectum suum talis: Avidio Cassio legiones Syriacas dedi, diffluentes luxuria, et Daphnicis moribus agentes: quas totas excaldantes se reperisse Coesonius Vectilianus scripsit. Et puto me non errâsse; siquidem et tu notum habeas Cassium, hominem Cassianae severitatis et disciplinae. Neque enim Milites regi possunt, nisi in vetere disciplinâ. Scis enim versum a bono Poeta dictum et omnibus frequentatum:

Moribus antiquis res stat Romana virisque.

Praefecti ad Marcum: Recte consuluisti, Mi Domine, quod Cassium praefecisti Syriacis legionibus. Nihil enim tam expedit, quam homo severior Graecanicis Militibus. Ille sane omnes excaldationes, omnes flores de capite, collo et sinu, militi excutiet. Annona Militaris omnis parata est, nec quidquam deest sub bono Duce: non enim multum aut quaeritur, aut impeditur. Nec fefellit Cassius de se iudicium habitum. Nam statim et ad signa edici iussit, et programma in parietibus fixit, ut si quis cinctus inveniretur apud Daphnen, discinctus rediret. Arma militum septima die semper respexit, vestimenta etiam et calciamenta, et ocreas: delicias omnes de Castris submovit; iussitque eos hiemem sub pellibus agere, nisi corrigerent suos motes: et egissent, nisi honestius vixissent. Exercitum septimi diei fuit omnium Militum, ita ut sagittas mitterent, et armis luderent. Dicebat enim, miserum esse, quum exercerentur Athletae, Venatores et gladiatores, non exerceri Milites, quibus minor esset futurus labor, si consuetus eslet. Lacedaemoniorum disciplina Militaris adeo exacta suit: ut mallent ab hostibus occidi,


page 121, image: s121

quam non dato signo, semet defendere contra eosdem. Plutarch. Aristid. fol. 641.

II.

Partes disciplinae militaris duae sunt, exercitium et coercitio. Exercitium militare est, quo adhuc magis, quam in Pace, milites assidue instruuntur, et exercentur ad usum armorum, atque ad opus. Althusius cap. 36. a princip. Casman. vit. polit. cap. 49. Regemorterus sermon. polit. fol. 148. De Philippo Macedonum Rege, ita scribit Polyaenus, lib 4. fol. m. 72. Philippus exercebat Macedones, perinde, ac si periculum immineret: ita, ut assum ptis armis trecenta saepe stadia conficerent; ferentes una galeas, scuta, tibialia, sarissas, et cum his armis etiam commeatum, atque omnia vasa, quae ad quottidianum victum requirebantur. At ut tempore necessitatis, etiam milites fodiant, et munus obeant fossorum; tale consilium suggerit Monluc. 2. des comment. fol. 113. 6. cum ita ad Nemursi Principem ait: mensieur il faut, que vous autres Princes et Seigneurs mettiez la main en cest affaire, que vous monstriez le chemin aux Soldats, a fin que s' tis vouloient reculer a ce grand travail, qu'il faut prendre pour le faict dont est que stion, nous puissons leur reprocher que les Princes et Seigneurs, yont mis la main plustost qu'eux. Sed exercitatio debet institui rite; non ut factum in Portugallia fuit tempore Sebastiani. Tunc enim Rex Cives Olysipponenses solito saepius in vicinos campos educi curavit, ut acie instruenda, pugnis ludicris, aliissque belli imaginibus, sese exercerent: quibus rebus ipse plerumque non sine periculo inter conferta sclopeta intererat; quamquam nullus Dux, aut paulo peritir Miles adesset, qui modum et ordinem ista ad ministrandi praescriberet, excepto quodam Iohanne Gama, qui veste Eremitae indutus, magnam rei bellicae scientiam prae se ferebat. Itaque quamvis miseri Cives valde in his exercitiis desudarent; tamen quia inviti et coacti ista omnia faciebant, et insuper Duce, ac Magistro destituebantur, factum fuit, ut indies deficerent potius, quam proficerent. Conestag. lib. 1. fol. 44. Rectius Maximitrus fecit: ad quem ita Alexander Imperator: Veteros milites tibi Maximine, mi carissime atque amantissime, idcirco non credidi, quod veritus sum, ne vitia eorum sub aliis insolescentia emendare non posses. Habes Tyrones ad tuos mores, ad tuam virtutem, ad tuum laborem: eos fac militiam addiscered; ut mihi multos Maximinos, Rei publicae optabiles solus efficias. Acceptâ igitur legione, statim eam exercere coepit. Quinta quaque die iubebat milites decurrere, simulacra belorum agere: gladios, loricas, galeas, scuta, tunicas, et omnia arma eorum quottidie circum spicere; calciamenta qum etiam ipsa prospiciebat: prorsus ut se parem militibus praeberet. Sed quum eum quidam Tribuni reprehenderent, dicentes, Quid tantum laboras, quum eius


page 122, image: s122

loci iam sis, ut Ducatum possis accipere? dixisle fertur: Ego vero que ma or fuero plus laborabo. Exercebat cum militibus ipse luctam, quinos, senos et septenos iam grandaevos ad terram prosternens. Capitolin. in Maximinis. Romani etiam gladiatorios ludos habebant, exercitii loco, ut minus a sanguine abhorrerent. Inde Capitolinus in Maxim. et Balbino. Unde autem mos tractus sit, ut proficiscentes ad bellum Imperatores, munus gladiatorium, et Venatus darent, breviter dicendum est. Multi dicunt, apud veteres hanc devotionem contra hostes factam, ut Civium sanguine litato specie pugnarum, se Nemesis, id est, vis quaedam fortunae, satiaret. Alii hoc literis tradunt, ituros ad bellum Romanos debuisse pugnas videre, et vulnera, et ferrum, et nudas inter se cohortes; ne dimicantes in bello armatos hostes timerent, aut vulnera et sangumem perhorrescerent. vid. quae dixi lib. 2. polit. cap. 1. num. 30. Quomodo Philopaemen exercuerit milites suos, tradit Plutarch. in vita eiusd. fol. 708. et seq. Romae Campus Martius erat, ubi ad militiam cives exercebantur; ibique etiam iam senex, inter iuvenes se C. d Marius exercebat. Plutarchus in vitâ Marii fol. 835.

III.

Coercitio, milites in ossicio honeste tenet: quae in militia eo diligentius observanda, quanto insolentiores esse solent milites. Eaque conservat continentiam in cibo et Venere, modestiam in verbis, factis et vestibus: a quibus virtutibus Busbequius, et Petrus Bellonus, maxume commendant Turcicos milites; quarumque carentia, victoriam Christianis adversus illos rariorem esficit et disficiliorem. Comperehensa autem est militaris disciplina, pulchrâ Aureliani ad Tribunum Epistola, apud Vopiscum: fol. m. 173. Si vis Tribunus esse, immo si vis vivere, manus militum contine. Nemo pullum alienum rapiat; ovem nemo contingat. Uvam nullus auferat; segetem nemo deterat: oleum, sal, lignum, nemo exigat: annona sua contentus sit: de praeda hostis, non de lacrimis Provincialium, habeat. Arma tersa sint: ferramenta samiata, calciamentia fortia. Vestis nova, vestem veterem excludat. Stipendium in balteo, non in popinâ habeat. Torquem brachialem et annulum apponat: equum saginarium suum defricet, captum animal non vendat; mulum centuriatum comiter curet. Alter alteri quasi servus obsequatur: a Medicis gratis curentur, aruspicibus nihil dent: in hospitiis caste se agant, qui litem fecerit, vapulet. At de disciplina militari, Tkamerlanis, ita scribit Petrus Perondinus, in vita eiusdem cap. 20. Ut se acrem ac severum Ducem ostenderet, exercitum severissime tractabat, ac veluti is, qui militaris disciplinae peritissimus omnium Scythiae procerum evaserat, ne ulla unquam in Exercitu seditio oriretur, furtisve aut latrociniis nullus in annona, aliisque in rebus venalibus, victumque


page 123, image: s123

suppeditantibus, pateret aditus; modestiae terminis clausum aroebat, et nulla unquam iniuria lacessiti comportantes haec, atque exercitui impertientes a castris discedere cogerentur, festinaretque in summa inopia exercitus, noxios atrociter puniens, latrocinia iras, militumque dissensiones, et illecebras cunctorum voluptates, et libidines comprimebat, ex quo factum est, ut tamquam ad nundinas vel celebre emporium aliquod perrecturi tuditantes, et propolae in castra properârint, sicut in ipsis undive expositum rerum venalium forum spectaretur, tum magna ciborum, calceorum, et vestium copia, praeterea ut in Civitatibus, septis moenibus artes, rerumque omnium tabernae sub manu prospiciuntut, sic in Tartarorum castris, artibus omnifariam distributis miro ordine, certus statutusque locus erat assignatus; ac mandata sibi munia exsequi, exercitii, que vacare quisque, ad quae destmatus fuerat, visebatur; sic ut nihil non commeatu, rebusque ceteris abundaret exercitus, quae ad homines aut equos sustentandos desiderantur, tutoque comportarentur in castra. Quomodo hac in parte sese gesserit Augustus, tradit Suetonius in eius vitâ cap. 24. In re militari (ait) et commutavit multa, et instituit; at que etiam ad antiquum morem nonnullarevocavit, disciplinam severissime rexit, ne Legatorum quidem cuiquam, nisi gravate, hibernisque demum mensibus, permisit uxorem intervisere. Equitem Romanum, quod duobus filiis adolescentibus, causâ detrectandi sacramenti pollices amputâsset, ipsum, bonaque subiecit hastae: quem tamen, quod imminere emptioni publicanos videbat, liberto sno addixit, ut relegatum in agros pro libero esse sineret. Decimam legionem contumacius parentem, cum ignominia totam dimisit: item alias immodeste missionem postulantes, citra commoda emeritorum praemiorum exauctoravit: cohortes, si quae cessissent loco, decimatas hordeo pavit. Centuriones, statione desertâ itidem, ut manipulares, capitali animadversione puniit: pro cetero delictorum genere variis ignominiis affecit: ut stare per totum diem iuberet ante praetorium: interdum tunicatos, discinctosque, no~numquam cum decempedis, vel etiam cespitem portantes. At an nostro saeculo exspectandus sit exercitus bene disciplinatus? disputat Amirato 11 cap. 4. Ac de disciplinâ militari Protestantium in Gallicanis bellis, vide Thuanum lib. 29. fol. 607.

IV.

Inprimis a castris luxuriosos conviviorum apparatus, et instrumenta libidinum arcebit Dux belli legesque de disciplnâ militari promulgabit et observabit. Tholos. lib. 11. de Rep. cap. 9. adde Regemorterum fol 162. Una Annibalem hiberna solverunt, et indomitum illum nivibus atque alpibus, enervârunt Campaniae fomenta. Tileman. de evers Rerum publ. B. fin. Mulieres olim non erant in castris Germanorum,


page 124, image: s124

ut nec in Romanorum. Lipsius de Militia Roman. m. fol. 344. Et ridiculum est in exercitu, ut cum priora terribilia sint omnia; Equi, hastae, arcus, scuta: posteriora, si desinant in Meretrices. Facius axiom. bell. 91. Et novum stratagema fuit, quod Isabella Castiliana, contra Mauros suscipiens expeditionem, Gynaeceium secum duxit; ut amicarum suarum intuitu, aulici essent fortiores. Thesor. polit part. 1. fol. 81. Avaritia etiam, et pecuniae studium, Militibus quantum fieri potest, eximi debet. Regemorterus, sermon. polit. fol. 183. Sed disciplina militaris conservari nequit, si non stipendia solvantur. Bodinus de Republ. num. 670. Generalis lex haec erat Israelitarum. Deuter. 23. vers. 14. Sint castra tua sancta, et nihil in eis appareat foeditatis. Ratio additur: Dominus enim tuus ambulat in medio castrorum, et eruatte, et tradat tibi inimicos tuos. Igitur castra debent esse munda a pollutione, et semine, et stercore, et leprâ, et immunditiâ legati ex mortuo contracta. Quaeritur autem, an ista lex semper obligaverit Iudaeos: Et Abulensis putat, tunc solum olbigasse, quando Iudaei erant in deserto: non autem postea, quando habitabant in terra promissionis. Nihilominus Esseni, dicuntur etiam in Iudaea observasse eandem legem, utrefert Ioseph lib. 2. de bello Iudaico cap. 7. Becan. in analog. veter. et novi Testam. cap. 17. quaest. ult.

V.

Poenae Severitas efficacissima est, ad militiam sirmandam, Amirato 13. cap. 3. Conzen. lib. 10. polit. cap. 58. ita ut a Militibus Imperator potius, quam hostis metuatur. Poenae autem delinquentium Militum; vel communes sunt, vel propriae, l. 2. ff. dere militari Dn Bocer. de Bello cap. 14. Communes sunt, quae ex communi delicto, quod in paganos simul et milites cadit, infliguntur. Propriae quae ex militari delicto imponi solent! De Aureliano Imperatore, sequentia scribit Vopiscus: Militibus ita timori fuit, ut sub eo; posteaquam semel cum ingenti severitate Castrensia peccata correxit, nemo peccaverit. Quin et in iure nostro, qui miles rem a Duce prohibitam facit, aut mandatum non servat, capite punitur: etiamsi res bene gesserit. l. 3. §. 15. dere militar. Caesar, in milites indulgentior aliâs, militaria tamen delicta acerrime vindicavit: et Pompeio adhuc in armis exsistente, totam Legionem exauctoravit. Sueton. cap. 69. ubi Causabon. Sed tamen ut iam monui supra, hoc cap. cod. Caesaris disciplina non ad normam bene constituta Rei publicae, sed ad eiusdem eversionem comparata erat. Sueton: in vitâ. cap. 65. etc. usque ad cap. 71. An autem, ob pusillanimitatem milites puniendi? disputat Montaigne lib. 1. des essais. cap. 15. quod certe M. Crassus fecit. Plutarch. in Crasso fel. 1087. Ita in Hungaria olim capitis supplicium subierunt ii belli Duces qui Iaurinum et Canisiam, Turcae dediderunt. Ac qui Strigonio cesserunt, eo etiam nomine capitaliter accusati, partim


page 125, image: s125

etiam condemnati fuerunt. Militum plurium poen itatemperabatur, ut decimus quisque tantum occideretur: quod decimare, et inde decimatio dicebatur. In decurias nempe milites secernebantur, et sorte legebatur, qui supplicio afficien dus esset. Plutarch. Antonio. fol. m. 687. et in Marco Crasso fol. 1086. et seq. Opilius Macrinus, centesimum legit: indeque centesimare, verbum proprium eiusdem reputabatur. Capitolinus in eius vita. Fuit etiam certa militaris poena: iuncta cum non levi infamiae notâ, ut in Camisia, omnino distincti, praesentibus Commilitonibus, fossam excavare tenerentur. Plutarch. Lucullo fol. m. 994. Erat et poena militum sanguinis missio; qua de re, Agellius 10. cap. 8. Muretus variar. lib. 13. cap. ult.

VI.

Belli disciplina conservari, et etiam bellum ipsum feliciter, cum nequeat geri, si non stipendia solvantur: ideo bellici Commissarii, viri probae notae, et avaritiae osores, sunt constituen di. Neglexit hoc Sebastianus Portugalliae Rex, in expeditione Africanâ. Etenim eius copiarum maior pars parce et maligne stipendia accipiebat, inopiaque et aliis multis malis laborabat; Iam enim commeatus deficere incipiebat, qui tam parce illis distribuebatur, ut multi fame exstincti sint. Cuius rei causa omnis penes Praefectos annonae fuit, qui plerumque malis suis artibus Principes et Duces belli in extremas calamitates coniciunt. bist. bell. Afric. Sebast. Portugal. Regis cap. 9. In eo item peccavit, Anno Christi 1522. Franciscus I. Galliae Rex, et inde Italiae Imperium amisit. Eiusque infortunii causam, ad Regios Officiales Lautrecius reiciebat. Le Seigneur de Lautrec se voulant iustifier, trouva moyen de aborder le Roy, se pleignit du mauv ais visage, que samaieste luy portoit. Le Roy luy feit response, qu'il enavoit grande occasion pour luy avoir perdu untel heritage, que la duche de Milan, Le Seigneur de Lautrecluy feit response, que c' estoit sa Maieste, qui l' avoit perdu non luy et que par plusieurs fois il l' voit adverti, que s' iln' estoit se couru d' argent, il cognoissoit qu' iln'yavoit plus d' ordre d' arrester la gendarmerie, la quelle l' avoit servi 18. mois sans toucher deniers. Sa Maieste luy repliqua qu'il avoit envoye 4. cent mille escus, alors qu'il les demanda. Le Seigneur de Lautrec luy fit response, n' avoir iam ais eu la dite somme etc. Surce propos le Sieur de Semblencay Superintendant des finances de France fut mande lequel advova en avoir eu le commendement du Roy, mais questant la dite somme preste a envoyer, mad ame la Regente, mere de sa Maieste aureit prins la dite sommes etc. Martindu Bellay lib 2. fol. 129. §. le sieur de Lautrec. de retour en frances etc. usque ad f. §. Et nihil srequentius est, quam ut pauci quidam subtrahendo stipendia militibus, ditiores reddantur: et interim Principis Iaudabiles conatus impediantur: idque saepissime in Gallia fuisse factum, testatur Girard. lib. 15.


page 126, image: s126

fol. 201. Ut et Hungarae, contra Turcam susceptae expeditiones, infeliciores exstiterunt, quod gravia incommoda in itineribus, et multutn detrimenti in solutione stipendiorum patiebantur, quorum loco et arma et aliae merces eis dabantur, unde maximum lucrum ad Duces redibat, qui ob id singulis annis novam Militiam instruebant. Ut et in Hungaria semel tantum exercitus lustrabatur, e que primo statim mense, quarta fere militum pars fuga dilapsa fuit, vel morbis periit, quorum stipendia Duces sibi reservâruht, cum Provinciarum maximo damno quod exiguo cum fructu bellum geri possit propter militum paucitatem. Traduccius fol. 312.

CAP. VIII. De Praedatione, Obsidione, Pugna etc.

ALtera Belli actio, quam diximus calamitatem esse bellicam; vel sit praedatione, captivitate, obsi dione, praelio, vastatione, vel similibus. Tholosan. 11. cap. 10. Quibus in rebus cunctis, Ius quoddam belli singulare, (ut etiam supra a me dictum fuit) observari debet. Contzen lib. 10. cap. 11. et 13. eT his ex parte nostrâ, dsensio, Castrorumque munitio, est iungenda. AMirato 19. cap. 9. Conzen lib. 10. cap. 32. et seqq.

II.

Sed et prius aliquid dicit debet, quomodoiter sit faciendum ei, qui Exsereitum ducit. Diligenter hoca Turcis observatur; ne iter faciendo suos equcs ad citatiorem gressum, nisi coacti impellant, (cum vero necesle est, praesertim in bello, neque cquis, neque sibimet parcunt) nec eos interdiu pascunt, nisi forte aestate ad Solis aestum fugiendum, mane et vespere iter faciant. Sed equis insidentes edunt, quae circumferunt, equosque, ubicumque aquam inveniunt, potare sinunt. Eam ob causam fontes, secundum regias vias derivandos, magnâ diligentiâ curant. Quoniam vero nusquam haerent sumendi cibi gratiâ, et per integrum diem pedetentim equitant, pridie emere solent in sequentem diem necessaria, sed vilis pretii: nam delicatuli non sunt; sed cepis, pane, uvisque passis, aliisve resiccatis fructibus, famem pellere solent: vulgare apud ipsos est, satrapis, et enuioris fortunae hominibus, crudis cepis vesci: imo Satrapae huic cibo adeo sunt asssueti, ut quottidie mensis inferantur; hinc profecto sani vivunt Bellonus, observ. lib. 3. cap. 32. Hoc Turcae faciunt tempore pacis, et ideo, cum bellum est gerendum, non tam magno incommodo Principum et subditorum, ut apud nos hodie sit, exercitus transpottantur. Es gibt bey jhnen nicht so schädliche durchzüg. Germani etiam nostri, semper armis induti, etiam in Pace olim


page 127, image: s127

equitabant; et de Sigismundo Imperatore, hoc testatur Paradinus, lib. 2. del, histoir Lyon. c. 91. Sed in bello non minor ars est, hosti iter impedire, quam cum Exercitu proficisci. Ita Barnabo, Vice Comes Mediolani, in bello contra Amadeum VI. Sabaudiae Ducem, auxiliis Pontificis Maximi viam interclusit. Varias enim eo loci Barnabo duxerat fossas, additis cataractis, quae clausae aquam sisterent; sunibus autem subductae, vectibusque levatae, tantam derepente aquarum totum eum tractum inundantium effunderent vim, ut transiri nullo modo fossae possent. Vanderburch. in amad. 6. fol. 95. Impeditius redditur iter, vel adpulsus ad aliquem locum, muricibus passim sparsis, (Galli chausse trappes vocant.) Aut si sit flumen hosti transeundum, agggeribus ripae muniri solent; ad eosque vel praesidiarii milites collocantur, vel ad signum datum, vicini accolae convocantur. Si item hostis in propinquo militem colligat, ac praesertim si bellum Cibile metuatur; omnes, qui transeunt, sunt excutiendi, cunctique, quasi ad eum se recipere velint, suspecti, remorandi. Arbores item succiduntur (man verhawet die wöld) ne Equites pervadere queant. Et venditatur pro regulâ militari, quod hostis non sit exspectandus, usque dum transierit aliquod flumen: Car de s' asseurer de les surprendre premier qu' ils se soient recogneus, et mit en estat de deffense: cela eft si bazardeux, que le plus souvent on leur met la victoire en main. Sed tamen et exemplis antiquis ac recentibus probari potest, in bello transitum fluminum, et aditum in Insulas vetari non posse: nam ad defendendum tam amplum circuitum, immensus hominum numerus necessario requiritur. Milite vero semel exposito, victoria certa esse videtur. Hocque cum negligerent Galli in defensione Insulae Tercerae, quam pro Antonio Portugalliae Rege notho, obtinebant; devicti et internecione deleti fuerunt. Conestagius lib. 10. Recteque tum Gallici Exercitus Praefectus, maluisset in primariam arcem omnem pulverem tormentarium comportari, globos, et commeatum totum; hoc fine, ut si forte Hispani, vi sibi aditum in Insulam patefecissent, omnes Lusitanorum et Gallorum copiae ad arcem confugientes, sustinere possent impetum hostis; saltem usque ad initium hiemis, qua ingruente, classi Hispanicae necessario discedendum foret nam nisi talis aliquis locus deligeretur, ad quem se reciperent, simul ac hostis pedem terraeimposuisset (in tanta Civitatis et oppidorum muris nudatorum infirmitate) de ipsis actum esse. Conestagius dict. lib. fol. 501. Et etiam nuper Rhaeti docuerunt, in regionem utcumque naturâ munitam, aditu hostem arceri non posse: tutiusque facere eos, qui urbi alicui forti confidant. Sic et traiectus fluminis non facile impeditur. Apparuit hoc in Lusitanico bello, ab Albano, auspiciis Philippi II. Regis Hispaniae, gesto. In eo Tagus


page 128, image: s128

erat superandus; quoniam autem Iacobus Menesius (Lusitani Exercitus Praefectus) Cascaisii erat, (locus est ad illum fluvium situm) paratus ad resistendum, cum triremes in conspectum Cascaisii pervenissent. proras ficte con verterunt ad locum alium, qui a S. Antonio denominatur, et quem Lusitani munierant; quod metuerent, ne propter commoditatem, eo Hispani adpellerent. Hacque simulatione usus est Albanus, ut Menesius, ceteris desertis, ad illum locum defendendum accurreret. Comprobavit consilium Albani exitus; quia omnes promiscue eo confluxerunt: et Albanus, postquam aliquandiu in eam partem navigasset, tormentis arcis Cascaisianae iam in illum fulminantibus, subito proris ad littus (quod vetus appellant, et locus asper ac incommodus est) con versis, cum omnes inde defensores discessissent, facile Militem exposuit. Conestag. lib. 6. fol. 318. Quo fere simili stratagemate delusit etiam in eâdem expeditione, Sanctius Avila, Lusitanos. Conestagius. lib. 7. fol. 381. Non semel in Civilibus Gallicanis bellis, cum flumina obstiterunt, protestantes, longis ambagibus, ad scaturigines profecti, ibique transitum quaesiverunt. Carolus V. in expeditione Gallicanâ, hac ratione securum transitum sibi fecit, semper exiguam aliquam praemisit cohortem, et aliâ viâ, fortiorem: quae succurreret priori: Ordinairement, quand il envoyoit quelque petite troupe aux champs, envoyoit par autre chemin autri plus grosse force, pour soustenir les premiers. Bellay. lib. 7. fol. m. 692. Semper etiam ut adsint fossores, necesse est, qui planas reddant vias exercitui proficiscendi: in Alexandro Severo Imperat. Lampridius commendat: Tacebantur secreta bellorum, itinerum autem dies publice proponebantur; ita ut Edictum penderet ante menses duos, in quo scriptum esset: Illa die, illa hora ab urbe sum exiturus, ut si Dii voluerint, in prima mansione mansurus: deinde per ordinem mansiones, deinde stativae; deinde ubi annona esset accipienda. Et id quidem eo usque quamdiu ad fines barbaricos veniretur. Iam enim inde tacebatur, et omnes ambulabant, ita ne dispositionem Romanam Barbari scirent. Eleganter Monluc. lib. 3. fol. 160. Les armees ne volent point, et ne vont point en poste. Qui item lib. 4. fol. 239. b. monet, ut quam cautissime receptus (Abzug) sit insituendus: et tum salvâ existimatione haud posse Bombaidas relinqui. Ite~que lib. eod. fol. 270. b. docet, quomodo profectio institui queat, in succurrendo, loco ab hoste obsesso. Ipsa verba, propter elegantiam, et ut auctor ille omnibus eo magis innotescat, adscribam: Mes Compagnons, quand le Roy ouson Li euten ant vous baillera a faire une diligence, pour secourir une place, vons ne devez perdre un seul quart d' heure: car il Vaut beaucoup mitux travailler vostre corps, et vos iambes, iusques au dernier de vostre force, entrer de dans la place, et demeurer en vie, que d' aller a


page 129, image: s129

vostre aise, eftre tue, et n' y entrer point: parce que vous mesmes estes cause de vestre mert, et de la perte de la place. Et comme vous gaignerez une grande reput ation avecques vostre diligence, vous finirez aussi vos iours, et vossre renommee ensemhle allant a vostre eise. Ne vous excusez iam ais sur les soldats, et ne leur faites iamaul' entreprinse difficile, mais tousiours facile. Et sur tout prenez garde, que vous ayez tousiours des provisions, principalem ent du pain et du vin, avecques vous, pour leur donner quelque peu de refrai schissement: car le corps humain n' est pas de fer. Est ant par chemin, tenez. tous iours avec ques eux des propos iayeux, leur donnant tousiours courage, mettez leur audevant legrand honneur, qu' ils gaigneront, et le grand service, qu' ils feront au Roy, et ne faites aucune doute, que les hommes ne fa ssent tousiours plus de chemin, que les chevaux: car apres que les chevaux sont recreus, vous ne pouvez a coups d' esperon leur faire un pas, mais les hommes sunt portez du coeur, ilne leur faut tant de temps, pour se refr asschir, ils mangent en cheminant, et se resiovissent.

III.

Praedatio est, omnium subsidiorum, Hostique necessariorum direptio: quae quidem adversus hostem, sub certo modo exerceri potest, Deuter. 20. vers. d 19. etc. Tholos. d. cap. 10. Althus. cap. 36. fol. 608. ne scilicet cum rerum naturâ bellum nos gessisse videamur: Unde arbores non funt vastandae. Kirchner disputar. Candidator. ord. 10. th. 3. Non tamen praedan dicausâ, facile in hostem est incurrendum, maxime cum victoria adhuc est anceps. Castellan. 2. de offic. Reg. cap. 56. adde Amirato. 17. cap. 9. Richter axiom. histor. 273. Piccart dec. 10. cap. 8. Camerarius;. cap. 29. Cominaeus lib. 8. cap. 6. fol. m. 744. Souvent le butin est cause de la perte, Voyla pour quoy les Capitaines y doivent prendre garde, mesmement lors qu' ils saeavent des garnisons voisines, qui peuvent venir a eux: ilest malaise d' y pourveoir, carl' av arice du soldat est telle, qu' il creve souvent sous les fais, ne voulant prendre aucune raison en payement. Monluc. lib. 1. fol. 53. Ac Miles praedâ onustus, nec ad pugnandum, neque ad fugiendum videtur aptus. Plutarch. Eumene. fol. m. 1166. etc. Disputant autem Iuris nostri interpretes, circa hanc, de praeda bellica distributiohne varie. Ego cum Dn. Henrico Bocero. 1. de bello cap. 17. num. 3. etc. praedam bellicam dico (in signisicatione generali) id quod hosti eripitur; sive mobilis res siet. l. 20. §. 1. de captiv. et postlim. adde Timae. Fabr. disputat. ad Institutio~. 12. th. 9. Hackelmann. illustr. disp. 19. th. 4. andr. Gerhardi, disput at. ad Institut, 4. th. 5. Praedam vero salvâ conscientiâ possideri, docet Morla. Empor. Iar. tit. ult quaest. 6, add. Binder. de bello cap. 3. Cardinal. Tuschum lit. B. conclus. 39. et seqq. At an ea in unum cumulum comportanda, et inde secundum merita distribuenda tractat idem Morla, ibid. num. 6. Sed praeda haud fit capientis, nisi intra praesidia suerit deducta. Alberic. Gentil.


page 130, image: s130

Hispanicae Advocat. 1. cap. 2. et seq. Addam hîc, quae Cl. Dn. Cluten. diatrib. novo Instinianear. 18. th. 1. de praedâ habet. Res immobiles, ut agri ex hostibus capti publicantur, et fisco seu Principi, qui bellum indixit, applicantur. l. St captivus 20. §. verum est. 1. ff. de captiv. et postlim. revers. l. in agris. 16. ff. de acquir. rer. Domin. l. Lucius. 11. ff. de evictionib. l. item si verber atum. 15. §. Item si forte. 2. ff. de Rei vindicat. l. is qui. 13. ff. ad l. Iul. peculat. l. divus 31. ff. de Iur. Fisci. Et sane res immobiles, haut ita sunt in praeda, ut singulis cedere queant. Agri etenim non a singulis, sed ab universis tantum occuparipossunt, eoque merito Rei publicae, qut Principi cedunt, cuius auspiciis Universi militant, quique adeo per illos, ut administros, possessionem occupare censetur. Donellus 4. Comm. 21. Et constat praedam a Quaestoribus urbanis vendi, pecuniamque in Aerarium redigi, solitam. Agellius Noct. Attic. lib. 7. cap. 4. et lib. 13. cap. 24. Hinc a Senatu Romano Volscorum legatis oppida repetentibus, responsum refert Dionysius Halicarnass. Rom. antiquit. lib. 8. pag. 259. inter cetera: Postulatis iniqua, et quae fieri non possunt. Si enim nobis oppida dedissetis, postea paenitentiâ ducti, nunc ea repetiretis, certe iniuria vobis fieret, nisi ea reciperetis. Si vero Iure belli illis spoliati fuistis, cum nullum amplius in ea dominum habeatis: iniuriam facitis, qui res alienas appetatis. Nos enim iustissimas possessiones ducimus, quas armis victores quaesiimus, nec legem istam nos primi constituimus, nec eam hominum potius, quam Deorum existimamus; sed quum omnes, tam Graecos, quam Barbaros hâc uti sciamus, nihil molliter vobis remittemus, nec rebus bello quaesitis cedemus. Magnum enim esset vitium, si quis res virtute et fortitudine partas, per ignaviam, et stultitiam amitteret. Haec ille. Idem gentium Ius iam ante ursit Iephthe. Iudic. cap. 11. Res vero mobiles fiunt Militum, sive singulorum capientium. P. Gregor. Tholosan. Syntagm. Iur. univers. lib. 20. cap. 4. n. 5. Cuiac. 19. observ. 7. Goeddeus. ad L. Itinere. 3. §. 1. num. 10. ff. de V. S. Connan. 3. Comm. 3. Vacon. a Vacuna 2. declarat. 35. Sed de his rebus idem quod de immobilibus. ex d. l. is, qui praedam. 13. iunct. l. 1. ff. ad leg. Iul. peculat. l pen. §. Simili. 1. C. de donat. dicendum videtur. Nihil itaque relinquitur, quod occupatione nostrum fiat, contra ea, quae in tr. de rer. divis. habet Iustinianeus. Sed pertinet hûc, quod quidam apud Dionys. Halicarnass. lib. 7. pag. 284. Scitis praedam ex hostibus captam, nostraque virtute paratam, ad Rem publicam legis iussu pertinere, et non modo nullum privatum hominem; Sed ne ipsum quidem Imperatorem in istam Ius habere: sed Quaestoris esse, hanc acceptam vendere, et pecuniam hinc redactam, in aerarium ferre. Hanc legem ab Urbe condidâ nullus non solum violavit; sed ne reprehendit quidem, ut male latam. Rursus lib. 4. pag. 120. Romani igitur


page 131, image: s131

modis iustissimis servos sibi parabant: aut enim ementes a Republica eos, qui ex praeda sub hastâ vendebantur, ut Imperatore permittente militibus, ut unâ cum reliquâ praedâ captivos etiam haberent, quos cepissent, aut ementes ab aliis, qui eodem modo eos sibi comparâssent, servos possidebant. Itidem apud Livium decad. 3. lib. 10. Scipio ad Masinissam: Syphax, ait, populi Romani auspiciis victus, captusque est: itaque Ipse, Co~iunx, Regnum, ager, oppida, homines, qui incolunt, quicquid denique Syphacis fuit, praeda Populi Romani est. Simili modo, dec ad. 4. lib. 7. Aemilius ad milites Phocaeam invadentes: Captas, non deditas ur bes diripi: et in his tamen arbitrium esse Imperatoris, non militum. Cato Censor. in Hispania nil ex praeda opima sibi applicavit: non quod illud sibi non liceret; sed quia etiam cum praestantissimis virtutis certamen instituere volebat. Plutarch. in vitâ fol. 668. Principio apud Romanos lex illa viguit, cuius meminit Halicarnasseus, dict. lib. 8. sed ab ea paulatim usu recessum, ut Imperatori permitteretur, non tantum dividere praedam iam redactam ex hostibus, sed et diripienda exponere ac concedere, cuncta Militibus praedae, ubi respostulare videretur. Hinc Livius decad. 1. lib. 5. Camillo invidiam concitatam memorat, quod non omnem Militi praedam permisisset, sed publicando, sactandoque ad nihilum redegisset. Hûc facit. §. Servi. 3 Ibi, Imperatores captivos vendere etc. Institut. de Iur. Personar. Fieri tamen non pterat, quin vel in expeditionibus atque expugnationibus multa quoque diriperentur a Militibus, quae etipsi conniventibus Ducibus belli, quin sibi servârint, haud dubium est. Nec impediendum quominus Milites praedentur, Car ce sont gens d' armes, illeur convient viure ainsi, qu' ils ont accoustume. Froissart. 1. cap. 234. Acquisita item in bello, sunt communicanda inter socios omnium bonorum Comilitones. Tuschuslit. B. conclus. 40. Ut et occupata per hostes, bello vel aliter, si recuperentur ab hostibus, per amicos et confoederatos, Dominis restitui debet. Tuschus dict. lit. conclus. 42. Ac de praeda etiam supra aliquid dixi. cap. 5. n. 9. In Lusitanico bello Albanus, omnem, quam transierat regionem, ab illis incommodis, quae bellum comitantur, immunem conservavit: neque enim vel occîdit, et expilavit incolas, vel oppida et vicos devastavit; imo magno studio cavit, ne segetes immaturae conculcarentur. Conestagius lib. 5 fol. 290. voluit enim stabile Imperium eo in loco Regisuo parare. Et etiam victoria ea demum vera et absoluta est, si etiam animo sint victi, qui superantur Montaigne. 1. deslessais. cap. 30. fol. m. 178. Sic et in iam modo dictâ Lusitanicâ expeditione, Ferdinandus Toletanus, cum victoriam penes se esse videret, veritus ne Milites ardore pugnae incitati, plus damni (Civitati primariae Regni) quam ille vellet, inferrent: deditâ illos detinuit, iubendo


page 132, image: s132

acclamari militibus illa verba, quibus ut sibi ab insidiis caveant, adm onentur: et fingendo etiam fieri posse, ut numerus aliquis hosium adhuc nteger superesset. Et tamen Milites invito Albano signis relictis, promiscue in suburbia, quae ipsâ urbe maiora, nobiliora et pulchriora sunt, et magnitudine multas Civitates mediocres superant, praedabundi irruperunt. Quamvis itaque interiorurbis Lisybonae pars salva, et illaesa permanserit: tamen suburbia cum agro subiecto spoliata fuerunt, et nonnullae etiam domus urbanae, tamquam ad Dominos perduellionis reos spectantes, cesserunt praedae militum: quibus obsisti non potuit. quia putabant sufficere, quod ab urbe abstinerent. Et ita in prae da asportanda triduum fuit consumkptum. Ibidem quoque diversitas nationum, quae praedebantur, in causa erat, cur maior ratio haberetur et pudoris mulierum, et rerum sacrarum, quam alias factum fuisset. Hispani enim alibi incontinentissimi: hîc se continetes gesserunt; ne forte suo exemplo Italos et Germanos, in Hispaniâ versantes, ad peiora incitarent. Conestag lib. 7.

IV.

Occidere plerique milites solent, qui resistunt, in loco non forti. Ita in Lusitanico bello Iacobus Menesius confugit in parvam quandam arcem; quamvis autem illa non ita munita esse videretur, ut diu tanti exercitus impetum sustinere posset; tamen cum Dux per tubicinem praesidiarios ad deditionem invitasset, miseri illi tantum siibipsis confidebant, ut, iure belli et gentium violato, illum sclopetorum ictibus impetere non dubitarent, et ad defensionem se accingentes, sibi mori constitutum esse dicerent. Statim igitur in arcem directa fuerunt tormenta; cumque paucis ictibus magna muri inferioris pars aperta esset, sero errore suo agnito, de deditione cogitare caeperunt. Et cum viderent tormentorum fulmina non cessare, et ingentem muri partem prostratam iacere, desperatâ veniâ, nullaque omnino conventione aut pacto interposito, portas aperuerunt, per quas nemine resistente, hostes statim irruperunt. Ibi Menesius ille inventus fuit; qui, cum pro solita Lusitanorum confidentiâ, se non admodum graviter peccasse, existimaret, petiit per internuntium ab Antonio de Castro, qui Albanum comitabatur, ut pro eo officio, quod nobiles alii aliis debent, sibi ab Albano veniam, et simul navim impetraret, quâ ad Antonium veheretur. Verum Albanus statim, ut Menesium in porestate habuit, capite plecti iussit, et suspendi Henricum Pereiram, arcis praefectum, ac nonnullos alios ex praecipuis, ut hoc exemplo metus incuteretur ceteris, qui de defensione cogitarent. Conestagius lib. 6. fol. 328. De illis, qui durante bello captivi fiunt, an occcidi possint; num vero debeant servari? quaestionis est. In acie dum resistunt, qui hostes sunt, occidi iure belli posse, nemo


page 133, image: s133

dubitavit; sed cum inferiores vi et armis captivi fiunt, occidi non posse censetur. Certe humanitatis est servari. Valetque illud hîc Senecae, in Troad. ubi Pyrrhus: lex nulla capto parcit, aut poenam impedit, cui respondet Agamemnon:

Quod non vetat Lex, hoc vetat fieri pudor.

At captivi, fidem datam servare quoque tenentur, quam de derunt, et si ad lu/tron afferendum dimissi fuerint, si ferre nequeant, qut domo habere, redire ad hostem debent, et exspectare voluntatem eius. Quod si fidem dederint de praestando aliquo contra Ius publicum aut militare, praestare fidem non tenentur. In Anglicanis bellis, contra Gallos, saepe captivi eâ conditione acceptabantur, ut custodiae se sisterent, etiamsi ab amicis suis, ex capientium manu post eriperentur, recoux ou non recoux. Froissart. tom. 1. cap. 163. Sane captivi olim servi siebant, l. 5. de stat. hom. etiam Reges. Coras. ad d. l. 5. verb. ab hostibus capiumur. Sed communiter Doctores tradunt; hodie inter Christianos, captos ex hostibus, de consuetudine, capientium servos non fieri. Bartol. in l. bostes de postlimin. Angelus, in §. item ea. num. 2. et 3. de rer diutsion. contra Dn. Borer. cap. 17. num 5. vid. Gentil. 2. cap. 15. et seq. ac ibid. cap. 17. Tholoss. d. cap 10. Morla tamen putat; Subditos rebelles adhuc hodiae in servitutem rapi. in empor. Iur. tit. ultim. quest. 5. Quamvis mulieres eximat Dn. Wolffius. tract. de feminar. privileg. num. 34. De Iure vero belli, et praesertim de captivis, pluribus agit. P. Faber. 2. semestr. cap. 3. et 4. Ita autem victis parcendum esse, dicit Anton. Perez aphorism. fol. 98. ne eorum clementiam quandoque implorare cogamur. Et tamen non adprobare queo, ut in Christianorum mutuis bellis, captivi occidantur: nam ut eleganter scribit Botero, de detti. fol. 8. vinca chi si sia nelle guerre tra fideli, sempre perde la chiesa, ela republica. Sicque et Thuanus lib. 56. fol. m. 1125. reprehendit protestantium ministros, qui in obsidione Rupellae; ac etiam Theologos Parisienses: qui rempore Liguae, hostibus parcere, contra pietatem esse, pronuntiârunt. Sic et in bellis, quae in Galliâ ab Anglis fuerunt gesta, non solum clementer et amicissime tractati fuerunt captivi; sed et tollerabili lytro dimissi sunt utrinque. Froissart. cap. 166. et 272. Qui idem, cap. 21. de contraria Germanorum codnsuetudine attestatur: quod nempe car cerum tetrorum foetore, adegerint, quos bello ceperunt. ad satis magnam pecuniae summam exsolvendam: Ils ne les meirent point en prison, en fers, ny en ceps; ainsi que les Allemans fontleurs prisonniers (quand ils en tiennent) pour en attraire plus grande finance. Maudits soient ils. Ac c. 306. Idemque quod Germani, Hispanos in usu habere scribit: la amenerent tous leurs prisonniers en un fort chastel, liez trestous de chaines de fer, selon leur usage. Can autre courtoisie ne savent les Espagnols faire. Ils sont


page 134, image: s134

semblables aux Allemans. Inpraelio, quod prope Caletum, Angli cum Gallis commiserunt, ex parte Gallorum Eustachius de Rabaumont, ipsum Angliae Regem prostravit; et demum captus, serto ex margaritis contexto a Rege donatus, liberque abire iussus fuit. Froissart. 1. cap. 51. et seq. Assentit, sed rigidus alias Miles, Blaise du Monluc. comm. lib. 4. fol. 222. h. Aussipeut on dire, que iamais prisonnier n'est sorty de mes mains, ou delieu ous' eusse puissance. qui sut mal content de moy, cela est indigne de les escorcher iusques aux os: quand ce sont personnes d' honneur, qui portent les armes, mesmement quand c' est une guerre de Prince a Prince, c' est plusto st un esbat, qu' une inimitie. Sic et iam olim Ptolomaeus, Demetrio captos remisit amicos: hoc addens, bellum non esse inter necinum inter eos; sed tantum pro Imperio et gloria. Plutarch. Demetr. fol. 598. Reges capti an occidi possint? disputatum, cum Sueviae Dux Co~radinus, una cum Alberto Austriae Duce, Neapoli in foro, quem mercatum vocant, capitali supplicio affecti fuerunt. Ubi adhuc Sacellum, in star Insulae positum est, in illiusque medio, eum locum, qui cruorem hausit, ad hodiernum usque diem madere, aiunt. Itinerar. trium nobilissim Germaniae adolescentum. Colon. Anno 1602. impressum. fol. 180. vide quae dixi supra cap. 5. num. 8 et lib. 1. polit. cap. 11. num. 29. Et certe ipsa captura, tacitum quasi pactum esse videtur, de vitâ non adimendâ. Non Rex codntra Regem, ut subditus delinquit; nec ideo eâdem ratione puniri potest. Anno Christi 1356. in Praelio Pictaviensi, ab Anglis captus fuit Iohannes GAllo Franciae Rex, quem primogenitus Angliae Regis, honorificentissime excepit, nec aliter ut hospitem amicissimum tractavit. Froissart tom. 1. cap. 165. Le Prince de Galles s' enclina tout bas contre le Roy, et le resiovit (Si comme-bien le savoit faire) et fit la apperter le Vin, et les espices: et en donna luymesine au Roy, en signe de grande amour. Idem cap. 168. Et servit tousiours le Prince au devant de la table du Roy, et par toutes les autres tables aussi humblement comme il pouvoit; n' oncques ne se vouloit seoir a la table du Roy, pour priere que le Roy en fist: ains disoit, qu' il n' estoit encore mie assez suffisant, qu' il luy appertenist de soy seoir a la table de sigrand Prince, et de si vaillant homme, que le corps du Roy estoit: et luy disoit bien, Cher Sire, ne vueillez mie faire simple chere: pourtant si Dieu n' a voulu huy contentir vostre vouloir, car certainement Menseigneur Mon Pere vous fera tout honneur et amitie, le plus q' ilpourra: et s' accordera a vous si raisonnablement, que vous demourrez bons amis ensemble a tousiours: et m' est advis, que vous avez grande raison de vous eliesser: combien que la iournee soit tourne â vostre gre; car vous avez au iour d' huy conquis le haut nom de provesse: et avez passe aviour d' huy tous les mieux-faisans de vostre coste. Ie ne le di mie, Cher Sire pour vous lover; car tous ceux de


page 135, image: s135

nostre partie, qui ont veu les uns et les autres, se sont par pleine conscience, a ce ac cordes: et vous en donnent le pris chappelet. Nec aliter etiam quam ut amicus in Anglia receptus fuit. dict. tom. cap. 173. Sed tamen satis durae conditiones ei oblatae fuerunt. Girard. lib. 15. fol. m. 244. Innui iam modo captum quemque, praestito lytro dimitti. Et hodie usu fere receptum est, ut captivus, lytri loco tot solvat, quot menstruum stipendium meret. Et etiam quaeri potest an ne belli Duces, necessario teneantur captivos suâ pecuniâ redimere? vide Heigium part. 2. quaest. 32. num. 5. etc. Addo et hoc: ex quo iustum bellum est, iusta captivitas, iustam etiam esle pactionem. Attamen omnino huiusmodi pacta, debent esse conformia regulis, ex gentium Iure depromptis. Eaque omnia valida esse, absurdum videri possit: quod hostis a captivo nihil non extorqueat, et captivus spe et amore libertatis, nihil non promittat, adeoque semper ex praesumpto metu, conventiones huiusmodi initae intelligantur. Ex quo excusari forsan posset Franciscus I. Rex Galliae, quod non paruerit conditionibus durioribus, (ita Galli conqueruntur) quam olim alii Galliae Reges, a Saracenis vel Anglis capti. Bellay en l' Epistre de l' antiquite des Gaudes etc. d fol. 99. usque ad fin. illius Epistolae. et lib. 3. histor. fol. 222. vid. Girard. 2. fol. 326. Sed inquies, in carcere se sistere debebat. At vero et hoc fortassis sapit iniquitatem, magnos Principes perpetuo carceri mancipare, et huiusmodi extortis promissionibus Imperii fines propagare. Equidem Romani huiusmodi occasiones, avide arripuerunt, sed eos imitari hîc fortassis non fas, Principibus praesertim Christianis. Bacchov. ad Treutler. part. 1. fol. 230. et seq. Rex tum Scotiae ab Anglo captus, Regum suum Feudi nomine promisit recognoscere ab Anglis: aut solvere 500000. nobiles coronatos: Schiffnobel. Froissart. tom. 1. cap. 174. Vicissim Maioricae Rex 100000 Francis sese liberavit. Froissart. cap. 299. Valeriano quoque, a Sapore Persarum rege capto, maleque habito: Sapor a Vincinis Regibus eo nomine inculpatus fuit. Trebell. Pollio. in Valer. Patre. Victus est a Sapore Rege Persarum, dum ductu cuiusdam sui Ducis, cui summam omnium bellicarum rerum agendarum commiserat, seu fraude, seu adversâ fortunâ, in ea esset loca deductus, ubi nec Vigor nec disciplina Militaris, quin caperetur, quidquam valere potuit. Captus igitur, in ditionem Saporis pervenit, quem quum gloriosae victoriaesuccessu minus honorifice, quam deceret, superbo et elato animo detineret, atque cum Romanorum Rege, ut vile et abiecto mancipio loqueretur, literas ab amicis Regibus, qui et ei contra Valerianum faverant, plerasque missas accepit, quarum seriem idem Pollio refert. Sapori Rex Regum Belsolus. Si scirem posse aliquando Romanos penitus vinci, gauderem tibi de victoriâ, quam praefers. Sed


page 136, image: s136

quia vel fatovel virtute gens illa plurimum potest, vide ne quod senem Imperatorem cepisti, et id quidem fraude, male tibi cedat, posterisque tuis. Cogita quantas gentes Romani ex hostibus suas fecerint, a quibus saepe victi sunt. Audivimus certe, quod Galli eos vicerint, et ingentem illam Civitatem incenderint. Certe Galli Romanis serviunt. Quid Afri? eos nonne vicerunt? Certe serviunt Romanis. De longioribus exemplis, et fortasse ignotioribus nihil dico. Mithridates Ponticus totam Asiam tennit: certe victus est, certe Asia Romanorum est. Si meum consilium requiris, utere occasione pacis, et Valerianum suis redde. Ego gratulor felicitati tuae; si tamen illâ uti scias. Balerus Rex Cardusiorum sic scripsit: Remissa mihi auxilia integra et incolumia gratanter accepi; sed captum Valerianum Principem Principum, non satis gratulor: magis gratuler si reddetur. Romani enim graviores tunc sunt, quando vincuntur. Age igitur, ut prudentem decet; nec fortunate inflet, quae multos decepit. Valeriantis et filium Imperatorem habet, et nepotem Caesarem: et quid? habet et omnem orbem illum Romanum, qui contrate totus insurget Redde igitur Valerianum, et fac cum Romanis pacem, nobis etiam ob gentes Ponticas profuturam. Artabasdes Rex Armeniorum, talem ad Saporem epistolam misit: In partem gloriae venio: sed vereor, ne non tam viceris, quam bella severis. Valerianum et filius repetet, et nepos, et Duces Roani, et omnis Gallia, et omnis Africa, et omnis Hispania, et omnis Italia, et omnes gentes, quae sunt in Illyrico, atque in Oriente, et in Ponto, quae cum Romanis consentiunt, aut Romanorum sunt. Unum ergo senem cepisti, et omnes gentes orbis terrarum infestissimas tibi secisti: fortassis et nobis, qui auxilia misimus, qui vicini sumus, qui semper vobis inter vos pugnantibus laboramus. In aevum omne praedicabtur humanitas Alexandri Magni, quam exhibuit filiabus Darii, Pottoque Regi, capitivis. Plutarchus. Alexandr. fol. m. 159. 701. et 202. Mos est Anglorum, post proelium plebi parcere, et vim irae in Optimates solum evomere, tamquam belliauctores. Cominaeus lib. 3. cap. 6. fol. m. 218. Numquam Turcae eos iugulant quos in mari, five in continenti capinnt; sed vendunt. Formosa et iuvencula mulier octoginta aut centum ducatis, vetula triginta aut quadraginta aut quinquaginta ducatis aestimabitur. Vir autem robustus et quadratus sexaginta. Bello~. 2. observ. cap. 10. Sic et Piratae hominibus insidiantur, non modo ob eorum facultates; sed etiam ut ipsos redigant in servitutem: nam singula mancipia quinquagenis ducatis aureis aestimare solent. Idem. lib. 1. cap. 37. Qui et lib. 3. cap. 29. de Turcicorum mancipiorum conditione, ita scribit: Tametsi Christianus captivus, Turcae, qui eum redemit, serviens, suae religioni renuntiet, et Turca fiat; non propterea libertatem


page 137, image: s137

adipiscentur: nam cum sit mancipium, illi exsequenda sunt heri sui mandata. Mitiorem quidem servitutem ab hero impetrare forte poterit, et servitutis tempus brevius. Turcicorum mancipiorum cum famulorum Europaeorum fortuna fere comparari potest: felicitatis enim suorum dominorum participes fiunt: si herum nanciscantur probum virum, a quo diligantur, eandem cum ipso habent tractationem. Potest autem mancipium cogere suum herum, ad duarum rerum optionem; vel ut illi redemptionis pretium indicet, vel ut certum servitutis tempus praescribat. Licet enim mancipio, Cadi, hoc est, Iudicem convenire: Volo ut meus Herus alterime vendat, nisi redemptionis pretium mihi indicare, vel servitutis tempus praefinire velit. Iudex mancipio Ius dare, et eius herum evocare cogitur: tum mancipium, Quantum (inquit) tibi numerari vis pro meâ rede mptione, aut quot annis vis tibi inserviam? Herus liberam optionem ipsimet dabit. Si mancipium caret ingenio, nec sua industriâ tantum pecuniae acquirere posse confidit, quae ad persolvendum lu/tron sufficat; sed labores facilius perferre sperat; servitutis tempus deliget. Herus vero de nûm duodenûm, vel quindecim annorum tempus illi praescribet, einsque pactionis syngrapham dabit: absoluto eo tempore, liber domum abire poterit. At si mancipium aliquam artem callet, pecuniae pretium deliget, et eius persolvendae tempus ab hero expetet, quam ex pacto persolvet: nam disigenter laborabit pretiumque suo hero numerabit quolibet mense vel trimestri. Nonnullos vidimus, qui brevi tempore sese redemerant, nempe biennio vel sexennio. Mancipiorum vero, quae in pitatarum manus incidunt, atque ad triremes condemnati sunt, misera est conditio; vix ullam enim sese redimendi spem, nisi admodum seram, concipere possunt: Piratae enim remigibus, cum opus habeant, captivos apud se retinent, nec navi egredi illis permittunt, Qui similiter in satraparum potestatem incidunt, exiguam redemptionis spem habent: quoniam Cadi nullam, eos cogendi, habet potestatem. Itaque talium satraparum mancipiis, nullum aliud relictum remedium est, quam ut fortunam suam patienter ferant. Ita et ille idem Bellonus lib. 2. cap. ult. scribit: Qui opificium aliquod caller, meliore semper apud Turcas est conditione, quam illius ignarus. Hinc fit, ut e captivis alii aliis sese facilius e fervitute liberent. Nam qui opifices sunt, brevi redemptionis pretium adquirere possunt: qui vero nihil callent, duram servitutem servite coguntur, quia eorum Domini vel ad arandum ipsos compellunt, vel ad greges curandos ablegant. Ipsimet Ianissari maximâ ex parte aliquod opificium exercere norunt: nam dum in Androne adhunc pueri adservantur, aliquam artem edocentur. In summa, cum artes sint servilis conditionis hominum alumnae; nihil istic prodest, nobili stemmate


page 138, image: s138

progenitum se profiteri. Porro autem illi qui in bello capiuntur, non propterea ignavi sunt habendi. Fortium quidem virorum videtur, in proeliis aut vincere aut mori: qui enim capiuntur, vix interdum effugiunt ignaviae, aut certe filoyuxi/as2 notam. Sed tamen Lacedaemonius quidam exiis, qui ab Atheniensibus capti sunt in Pylo, urbane a se ignaviae notam amolitus dicitur. Cum enim Atheniensis quidam ei per ludibrium dixisset: Ex vestris videlicet optimi ac fortissimi quique ceciderunt: Magni, inquit, faciendus esset fusus, si viros fortes dignoscere ac discernere ab ignavis posset. Fusum autem Lacedaemoniorum more, vocabat sagittam: et significabat, non fortissimos quosque mortuos esse, sed eos, qui casu sagittis icti fuissent. Muretus 14. var. cap. 18. Sane Philopoemen, qui captos non fortes esse censebat, Plutarchus in vit â fol m. 719. ipse post itidem captus fuit. Romani certe post proelium Cannense, in maximâ civium ad arma portanda idoneorum paucitate; maluerunt tamen captos occidi vel extra Italiam vendi, quam redimere eosdem pretio haud magno: quod ipsorum magnanimitati attribuit Plutarchus, quodque eos tali poenâ putaverint dignos. in vit â Marcelli. fol m. 501 etc. Etiam Statira, Mithridatis Soror maluit obire mortem, quam Romanorum esse captiva. Plutarch. in Lucull. Quidam magni nominis captivos setvant, eosque humanissime tractant; ut postea eorum operâ ipsi utantur. Ita Petrus Navarrus in praelio Ravenatensi, legioni peditum praefectus, captusque; Gallis demum utilem operam navavit. Iovius in Elog. Bellay lib. 1. fol. 26. Marchio Guastius, Andream Doriam, eâ dem occasione, Imperatori Carolo V. conciliavit. Bellay lib. 3. fol. 262. Quin et captivos, ac praesertim qui casu in hostis veniunt potestatem, non inhumaniter tractare, ex hostibus reddidit amicos, etiam integras nationes. Anno Christi 13 8. Belägert ein Hertzoge von Osterreich die Statt Solothorn gar streng ben zehen Wochen. Die vrsach was/dz die Solothorner Keyser Ludwigen anhiengendt wider Fridericum von Ostereich / der mit gewalt König sein wolt. Der Hertzog hatt ein Prncken ob der Statt ober die Aar gemachet / als aber das wasser durch vngewitter gar groß vnd vngestümb ward / wolt der Hertzog die Prucken mit Leuten verwahren/belästigen vnnd behalten: aber das wasser stieß die Prucken mit den Leuthen hinweg / ertränckt viel Knecht. Die von Solothorn s???lbst hulffend allen denen auß dem wasser / die sie gelenden möchtend/ vnd schickrend sie dem Hertzogen wider. Durch solche freundtliche Wolthat / ward der Fürst zum Frtden erweichet / reidt selbst gen Bern/ vnnd ward der Krieg gericht. Stumpfius lib. 7. cap. 26. Alii vel ad terrorem, vel ex iure talionis capiunt ex hostibus nullos, omnesque occidere solent. Anno Christi 1523. Iohannes de Medicis (unus ex Ducibus Caroli V.)


page 139, image: s139

contra fidem datam, Helvetios nonnullos occîdit: qui, ut suos vindicarent, omnes etiam Hispanos, Caesarianosque alios occiderunt. Eaque de re sequentia habet Bellaius, lib. 2. fol. 178. etc. Durant trois septmaines, aucun des ennemis ne tomba entre les mains des Suisses, qui il ne fust massacre, et s' ils amenoit quelques prisonniers, en nostre camp, il leur estoit permis de les tuer. Si nous eussions continue cetrain, il est apparant que la fin de la guerre eust este a nostre prouffit: car naturellemptn l' Espagnol craint plus lamort qu' autrenation, et laguerre par avaerice, que pour autre occasion: et ou il cognoist, qu' ily a plus de perte, que de gain, peu ou point, il ne se haz ardera, ie parle de la plus grande part, et non de touts. Et qu' il uray, durant le dit temps de la maxvaise guerre (hodie vocant kein Quartier geben.) peu d' Espagnols se hazardoient de se ietter en campaignie: tellement que nous commencions d' estre en plus grand repos, que par devant. Mais les Espagnols ne cesserent de pratiquer, iusques a ce que la bonne guerre fust accorde. Occiduntur etiam quandoque captivi, qui durante pace, nec praeviâ diffidatione, more latronum alios invadunt. vid. supra cap. 5. num. 4. Talemque sortem subierunt Galli, qui pro Antonio notho, Lusitanici Regni usurpatore, cum Hispanis ad Terceram infelici praelio navali sunt congressi. De quo ita Conestagius lib. 9. fol. 475. Kalendis Augusti descendit in terram Franciscus Bovadiglia cum quatuor signis peditum, qui omnes captivos, in medium acceptos, deduxit in forum Villae Francae, et ibi iussit eos conscendere in tabulatum quoddam, e ligno ad alitutudinem staturae virilis exstructum: et deinde clarâ voce lecta fuit sententia, a Marchione (S. Crucis) contra illos pronuntiata; in quâ ostendebat, contra pacem, quae esset inter Reges Hispaniae et Galliae, eamq: iuramento confirmatam, exiisse e Gallia Classem cum multis miltibus voluntariis, in gratiam Antonii Prioris Cratensis, (qui se Lusitaniae Regeni ferebat) et animo intercipiendi naves Regis Hispaniae, quae ex Indiis et mundo novo exspectabantur, et Insulas Regiae Maiestatis diripiendi: ut etiam re ipsâ Insulam S. Michaelis diripuissent. Deinde Classem Gallicam, initâ cum Regiae Maiestatis Classe pugnâ victam et fugatam: cumque in praelio capti essent viginti octo ex primariâ, et quinquaginta duo ex inferiori nobilitate, multique nautae et milites gregarii; se declarare illos captivos hostes pacis et boni publici, et perturbatores commerciorum, et protectores rebellium subditorum R M. et tamquam tales, et tamquam manifestos Piratas, velle se eos a Pfaefecto rerum capitalium iustis poenis, ad exemplum aliis proponendum, ac supremo supplicio affici: ita ut nobiles capite plecterentur, at reliqui annum aetatis decimum septimum excedentes, laqueo suspensi strangularentur: et hoc requirere tum pie tatem, tum utriusqu


page 140, image: s140

Regis utilitatem. Haec sententia quidem crudelissima visa est omnibus, qui eam pronuntiare audierunt, et inprimis militibus Hispanis; seu quod vererentur, ne sibi aliquando idem accideret, et aegre ferrent iactiram pecuniae, quam multi ex tot captivorum redemptione sese collecturos sperabant: seu quod bono studio ducerentur. Ita ut nonnulli e militibus satis libere dicebant, sententiam fundamentis parum solidis esse superstructam. Sed minus adhûc poterit excusari crudelitas Syracusanorum, qui Athenienses in Sicilia victos, si qui praeciput, et muneri alicui militari praefecti fuerunt, occiderunt; reliquos in captivitate ita tractaverunt: ut siti fameque diu macerati, tandem misere interierunt. Plutarch. in Nicia ad fin. At vel hoc solo Carthaginenses meruerint, a Romanis vinci, ac omni Imperio spoliari; quod Attilium Regulum, virum optimum, ita, ut Agellius, lib. 6. cap. 4. ex Tuberone refert, interfecerunt. In atras, inquit, et profundas tenebras eum claudebant; ac diu post, ubi erat visus Sol ardentissimus, repente educebant, et adversus ictus Solis oppositum contine bant, atque intendere in caelum oculos cogebant; palpebras quoque eius, ne connivere posset, sursum ac deorsum diductas insuebant. Tuditanus autem somno diu prohibitum atque ita vitâ privatum, memoriae mandat: idque ubi Romae cognitum est, nobilissimos Poenorum captivos liberis Reguli a Senatu deditos, et ab iis in armario muricibus praefixo destitutos, eademque insomniâ cruciatos interiisse.

V.

Ceterum, iam supra dixi, id quod capitur hostibus devictis, id omne, sive mobile, sive immobile fuerit, in ius et potestatem Principis venire. c. dicat aliquis 23. quaest. 5. Nam id tantum, quod milites ex hostibus capiunt, fit singulorum. l. 5. in fin. de ac quir. rer. domin. §. item ea instit. d. tit. Donell. 4. comm. 21. Ut et, quae primo a nobis profectae sunt, ex hostium potestate si recuperentur: et praedia sive agri fuerint, ad priores Dominos dominia rerum redeunt. l. 16. l. 19. et seq. de posilim. §. si ab hostibus. Inst. quib. mod. ius Patr. potest. solv. l. 36. dereligios. l. 7. in princ. de acquir. rer. dominio. Res privatas mobiles recuperatas in praedâ esse, non postliminio redire, sentit Cuiacius 19. observ. cap. 7. et iam dixi supra cap. 5. num. 9. Hoc quidem esse videtur duriusculum. Vide P. Fabrum. 2. semestr. cap. 3. fol. 35. Dn. D. Bocerum. 1. de bello cap. 17. ad fin. Morlad. tit. quaest. 6. num. 7. Lyclama. 3. cap. 8. Covarr. cap. peccatum. §. 11. in fin. Si enim servus postliminio redit, cur non res aliae mobiles? et ratio belli recuperatorii postulat hoc ipsum. vid tamen. l. 28. et 30. de captiv. et postlimin. reversis. Sed et in contrarium sunt rationes, et in bello multa iniqua tolerantur approbanturque. Porro apud populum socium, postliminii Ius esse dicit ICtus, in l. 5. in princ. et l. 19. §. 3. de captiv. Sed anne


page 141, image: s141

apud amicum utrique parti communem? ita dicit Alberic. Gentil. in Hispan. Advocat. lib. 1. cap. 1. An autem caedamus vel capiamus iuste eos, qui ad militiam hostium nostrorum proficiscuntur? vid. Gentil. d. lib. 1. cap. 9 Ita puto. Adde Cominaeum fol. m. 395. cap. 5 lib. 6. ubi similem habet casum.

VI.

Antequam ad obsidionem per veniamus; dicendum aliquid est, de insidiosâ et callidâ arcis vel urbis alicuius occupatione. Sane eiusmodi exempla passim in historia Gallicanâ occurrunt, ubi Catholicorum et Protestantium bella, sub Carolo IX et Henrico III. descripta continentur. Et pertinet hûc proverbium Gallicanum: Gens suprins, sont demy morts. Qui imprudentes sunt oppressi, iam sunt pro dimidia parte occisi: sane cum obsidentes solvunt obsidionem, haud temere illos subsequi debent obsessi: nam fieri potest, ut incidant in insidias collocatas, eaeque ipsam capiant urbem: Ut accidit Francis in bellis Anglicanis. Froissart. 1. cap. 113. Interdum milites sub mercatorum, eorumque personâ, qui vendunt ligna, vel annonam, intercipiunt arcem: eâque ratione praeteritis annis capta fuit in Brabantiâ Breda, et olim in Scotiâ Haidenburg, arx inprimis fortis. Froissart. tom. 1. cap. 56. Ac etiam Anno Christi 1383. in Flandria Audenarde. Girard. tom. 2. lib. 17. fol. 368. Insuper, si per proditionem, et perfidiam unius atque alterius, qui oppidum vel arcem tenet, ea capi posse speratur; providendum omnino est, ne qui prodere suos promisit, prodat et decipiat etiam hostes; double intelligence, vel contre-ruse vulgo vocant. Quemadmodum accidit in iam dictis bellis Caleti. Froissart. 150. et seq. Anno Christi 1268. Et quandoque etian duplex, quam vocant, intelligentia decip a tertiâ aliquâ solet. Ideoque recte Monlucius. lib. 1. fol. 59. b. monet: Croyez Messieurs, qui faites des entreprises, que vous devez songer tout, et peser tont; iusques a la moindre per te particularite: car si vous estes fin, vostre ennemy le peut estre aut ant que vous. A fin (dit on) fin et demy. Rudolphus, qui postea ad Imperatoriam pervenit dignitatem, tum belli Dux, a Tiguirinis conduct us, tali stratagemate occupavit munitissimam rupem, Ytliberg dictam. Der von Regenspurg (Dominus illius loci) reit gemeinlich mie zwölff pferden alle weiß/ darzu war Er vnnd seine Diener weiß bekleidet/ hat auch erliche weiße Hundt oder Wind mit ihm lauffen etc. aufs solche Manier rüster sich auch Graff Rudolph von Habspurg. Vnd als eines tags bemelter von Regenspurg ab dem Schloß geritten war/des sie küdtschafft hattendt/für Graff Rudolph mit den zwölff weissen Pferden und Hunden/weiß bekleidet/ den feinden gantz gl eich/an den berg gegen dem Schloß/ dem eyltend erlich andere Züricher (zum schimpss listiglich geordnet) empsig nach/vor denen floh er hin / als ob sie ihn iagtendt. Wie


page 142, image: s142

bald die im Schloß solches sahendt-öffneten sie die Porten/jhren verwendten Herren/von der flucht zuempfahen: aber dz Thor ward jhnen eingenomen/ vnnd die nacheylen den züricher auch eingelassen/ die Einreohner entleiber/vnd die Vöske zerstöret. Stumpff. lib. 6. cap. 22. Im 1448 Jahr vmb S. Lux tag im October, kamend gen Rheinfelden/vber die Prucken in bilgrams weis etliche vom Ostereichischen Adel. Oise verwendte bilgere gebendt auff der prucken den zoll/dieweil kamendt etliche Schiff den Rhein ab/sam fürten sie Holtz/ darunter lagendt viel geharnifter Lenten verborgen. Als bald sie ans Landt kamendt/wurdent die wächter der thoren von den bilgern erflochen. Es was Feyrtag vnd jederman in der Kirchen / darmit ward die Statt eimgenomen / erliche erstochen / groß gut dannen geführt. Stumph. lib. 12. cap. 12. in fin. Pro cautione hîc suggerunt parti, ut numquam careant moenia et turres excubiis. Monluc. lib. 2. fol. 107. b. Voicy Capitaines, combien il importe de se prendre garde a ne laisser iamais la muraille vuide de sentinelles; ou pour le moins en poser tousiours sur quelque tour ou portail, me smement sur la poincte du iour: car c' est lors que les exsecutions se font, on est las de veiller, et non pas l' ennemy de vous guetter.

VII.

Obsidio, est hostis et locorum hostilium obsessio: cui iungenda defensio, locorum a nostris inimicis oppugnatorum. Ac stratagemata, tam obsidentium, quam obsessorum, congessit Adam Conzen. lib. 10. politic. cap. 46. et seq. Obsidiones autem temere susciprendae non sunt: magnorum enim exercituum coemit eria, militari proverbio indigitantur. Et Francisci Guisii Ducis apophthegma fuit: che un Capitano intento a grande impresa, non si devefacilmente impegnar in assedii di cita, edi piazze forti. vid. Botero de derti fol. 47. adde Marnix. 8. resolut. 21. Verum circa obsidiones quaenam, tam exparte obsidentium, quam ex parte obsidendorum et obsessorum sint observanda? vid. Danae. polit. lib. 7. cap. 4. Ranzov. in cominentar. bellicis, et alios rei militaris, Archigectonicaeque bellicae scriptores, in multifariis linguis ubivis obvios, hacque de re dispicere, pertinet ad artem singularem strathgikh\n seu polemicam dictam. Hoennon. 7. thes. 65. Et pro hoc axiomate venditatur; urbem quae ad eruptionem unâ vice tria milia armatorum emittere potest, frustra obsideri. Facius axiomat. 78. De eruptionibus vide Cominae. 2. cap. 11. Olim obsidiones ita instituebantur, ut muro circumdarent astra, urbemque obsessam. Ioseph. tom. 2. fol. m. 239. b. Imbellis turba non ibi recipienda. Amirato 20. cap. 3. Sed anne eicienda? aut eiecta ab obsidente recipienda? Humanitatem utrobique approbarem, ac dixi supra cap. 5. num. 8. vid. etiam les Epistr. d'Estienne Pasquier. 1. fol. 25. b, etc Ubi de la police, que tint le seu Duc de Guise, dans la Ville de Mets,


page 143, image: s143

contre la siege de l' Empereur. Aliquot hîc suboriuntur politicae quaestiones. An Urbe principali seu metropolitanâ occupata; ceterae quoque captae censeantur? vid. Marnix. section. 8. resolut. 7. An puniendus sit, qui castrum non munitum dum defendit, toti exercitui moram imponit? vide Montaigne. 1. des essais cap. 14. Marnix, section. 8. resolution. 20. ac etiam attigi supra.

VIII.

Sed nunc hoc loco inserere placuit discursum, per saturam quasi, quae ad obsidiones spectant, nonnulla proponentem: ante multos annos a me vernaculâ nostrâ linguâ conscriptum. Obwohl selbiger / so deß Kriegswesens nicht ersahren / schwerlich etwas mit grundt davon schreiben kan / so ist jedoch beneben zumahldieses gewiß/ dz die Wissenschafft alter vnd newer Exempel / auch vber die massen viel dienet. Die experientz braucht lange weil / wen~ man jhro nicht mit etitchen praeceptis, so ebenmässig auß der Experientz gezogem / zu Hülff komet. Doch seind die newe Inventiones vnd gar zu künstliche machinae in keinen weg zu loben; weil sie gewonlich wenig außrichten/vnd zu nicht werden/wie Guicciardinus zu End deß eylsstem buchs erwehnet. Ehe Carolus, König in Franckreich/vnnd der Achte dieses Namens / in Italiam gezogen / ware nicht alle in die manier zu kriegen viel anderft / dann man sie hernach angestelt: Sondern man Köndte auch fürnemblich die Stätt gegen einer belägerung leichtlich auffhalten. Mehr / weil man nicht wußte solche einzunemen / dan~ dz man selbige besser den~ heutigs tags defendiren kondte. So bald man aber das große Geschütz etwas bessers tractieren, vnd damit die vöstungen zu beschiessen/gelehrnet/semd auch sehr veste Stätt mit ringer mühe eingenommen worden. Gestalisame von diesem allem oberwehnter Guicciardinus lib. 15. außsührlich handlet. Anheüto ist die Kunst einen platz auzuspringem/oder zurerthädigen sehr hoch gelangt. Vnnd sicht man darauß / waß die kunstvermag / auch wie der Stärcke mit kunst zuhelffen. Claude Flamand, ein berühmter Ingenieur, haltet in seinem / von diesem handel/ außgefertigtem Frantzösischen tractat darfür/dzsünffhun dert Persohnen/ so alle norhturfft an der Handt/ in acht Tagen mit holtz vnd Erdem ein solch Fort machem/dz zehentausendt Soldaten solches wohl sechs Monat bela~gern / vnnd zuvor nicht ein ne~men sollen. Wie wenig vnsere Voreltern/bredes zu belägern/rnnd einen Platz zu defendiren gewußt / geben die kostbare Mauren vnd Thürn der Alten/ auch fürnemlste Stätt/ so alter Kriegs reguln zuwider gebawet/ uberflüssig zu erkennen. Und bezeuget die erfahrung /daß sonderlich die grosse Quaderstuckderen man sich etwan bedienet/und vosäglichen koskem darauff gewendet/wan~ sie von den grossen Stucken zerschmettert/den belägerten selbst mercklichem Schaden thun / und die umbstehenden


page 144, image: s144

beschädigen/ auch bald ein loch in die Mawren machen: Da hingegen die gebachene / oder andere kleine wohl zusamen gemanrte stein/ als bey welchem derogleichen nicht zu befahren / viel besser seind. Wie vor zeiten Demetrius, weil Er vielvöste Stätt eingenommen / mit gewalt vnd kunst erobert / Poliorcetes zugenant worden. Plutarchus in vita fol. 595. Also hat vnserer zeit in künstlichembelägern/der Printz von Parma fast den ruhm vor andern erlangt.

Es wirdt in gemein darfür gehaltem / daß in Anno 1569. die protesti-rende viel besser gethan / wan~ sie vor Politiers gleich zu anfang der belägerung alle orth/da man der Statt (die sonst mit hohen Bergen vmbgebem) in der ehne zukommen können/mit Gräben vnd vffgeworffner Erden wol versehen/vnd zu jedem ein genugsame an zahl Fußvolck verordnet hetten: welche mit Hülff dero Reitter / so jedesmahls wacht gehalten / leichtlich verhütet/daß kein Mench ein: oder auß der Statt kommen/ vnd deß Königs Brudern/sodamahlen zu Feld lage / jhren zustandt ausagen / oder von selbigem den belägerten was enden: zumahl durch dieses Mittel alle entsatzung / so den belägerten nicht wenig zu statten kommen/ leichtlich geschlagen vnd zertrennet werden mögen. Also haben etwan die alte Griechen/Macedonier vnd andere Kriegerische Völcker mehr/auch die Römer selbsten im brauch gehabt / all vnd jede Stätt/ so sie belägert/mit iessen vnd weiten gräben / auch der massen mit wolgemachten schantzen zu vmbgeben / daß vermittelst deren/alle die jenige / so auß oder in das belägerte orth zukemmen vermeinten/ vnschwer verhindert wurden. Es ist auch mehrmablen geschehen/ daß man ein zimbliche anzahl in dergleichem verschloßnenlägern gelassen/vnd vnder diß nichts desto weniger mit dem grössern beer/an andern orthen was namhaffts vereicht/ vnnd dergestalt ist von Gothofredo Bullioneo die Statt Antiochia, Paul Aemil. unnd lang zuvor von Iulio Caesare die Statt Alexia, Plutarchus in vitâ fol. mihi 244. belägerr worden. König Alphonsus von Arragon, so mit seiner Mannheit vnd verstandt das Königreich Neapolis vnder sich gebracht/ dabeneben aber der alten Kriegskunst nicht wenig nachgefolget/ auch deßwegen mit grossem Kosten viel Griechische Auctores in das Latein bringen lassen: Alß er die Statt Aversam ein bekom~en/doch das Schloß/ (welches nicht allein an jhme selbsten vnvberwindtlich / son dern auch mit allerhandt Vorrath / nach nottburfft versehen gewesen) jhme noch vorgestandem: hat er selbiges seinem Obersten Raimundo Bovillio, nachfolgender massen zubelägern / unnd nemblich ausserhalb der Statt/zimlich wett von dem belägerten Schloß/und so ferr daß man mit handtrohren dahin nicht reichen köndem / einen dicken wahl auffzuwerffen/ zumahl ein graben / so zehen schuch breit unnd zwölff tieff / machen / auch diesen


page 145, image: s145

wahl mit vielen Thürnen zubewahren / befolhen. Etwas weit davon ist noch ein stärcker vnd höher Pollwerck mit ebenmessigen Thürnen vnd einem Graben/so dreyssig Schuch hoch/vnd eben so weit/gemacht worden: damit nicht etwan der Feind hindurch brechen die Belägerung zertrennen / vnnd Proviant oder Hilff hinein bringen möchte. Durch welches Mittel nicht allein Renatus von Aniou, der Alphonsum vertrieben/ vnd sich zum König machen wollen / an Entsatzung dieses schloß / daran jhme gantz viel gelegen wahre/verzweiffelt; Son dern auch die darinnen nach sieben Monaten sich auffgeding / ergeben. Bartholomaeus Facius, Historiar. lib. 6. in fin. Vnd dieses hat benender Alphonsus nicht weniger in andern mehr orthen / wie bey ertst gesagtem Facio zu sehen/ins Werck gericht Eduardus König auß Engelland/hat Anno 1346. den Frantzosen die wolbewehrte / auch mit Volck vnnd andrer Munition guter massen versehene Statt Calais, eben auff diese weiß abgetrungen; dan~ weil er sein Volck in Stürmen vnd Scharmützeln / deren die Frantzosen gar gihrig wahren / zuverliehren nicht gewillt/ hat er sie mit hunger ihme vnderthänig zu machen / fürgenommen: zu diesem End alle ort/da man den belägerten zu Wasser oder zu Land zukommen mögen / verschliessen / zumahl solch Läger gantz einer Statt gleich/an Gassen/mit schenb vnd günst/bedeckten hütten / Marckt vnd andern gemeinen Plätzen zurichte / ebenmässig allerhand Handwercker vnd Kauffleut auß Engelland vnd Flädern/so daß Läger mit aller notturfft versehen/dahin kom~en lassen. Froilsart tom. 1. cap. 133. Sonsten war erst besagtes Läger an dermassen einem von Natur und Kunst verfichertem orth / daß man ihne nicht allein in keinen weg mit dem Feind zuschlagen zwingen; Sondern noch viel weniger darausser mit gewalt veureiben mögen. Gestaltsame Philippus Valesius, damahl König in Franckerich diese Statt mit hundert tansent Mann zu entledigen / im Anzug gewesen / alß er aber diese Bewandnuß gründlich vernomen hat er vnverrichtersachen wie der heim ziehen müssen. Froissart. cap. 144. et 145. durch diese weiß hat man vorzeit. nossters ohn einigen verlust deß Volcks ein Statt einbetom~en/dabeneben auch dergestalt die munition erspartet werden möchte. Der von Laudrech hat vor Neaples seines Lägers / Tranchees biß an das Meer geführt/vnd gegen dem Land mit grossen Ramparten vnd Wählen befestigt/ auch also mit Leuten versehen/daß deme in Neapolis belägertem gantzen Spannischen Heer kein Entsatzung oder Hüln zukommen/felbiges auch mit stetigem Außfallen nichts erhalten mögen Du Bellay lib. 3. Nicht wezuger hat Prosper Columna wider die Frantzosen / vnnd das Castell zu Meylandt doppelte Gräden gemacht / sein Fußeslck darzwischen gelägert/ unnd den Feinden so wol alle Hilff / als unversehene Außfäll gewehrt/da


page 146, image: s146

doch entzwischen die Sentnige von jnnen vnd aussen versichert wahren. Guicciardin. lib. 14. Bellay. 115. et seq. die Staden im Niderland haben vnder andern schönen alten Inventionibus, die Sie nit vnglücklich ins Werck richten / auch diese widerumb herfür gesucht/vnnd an Schleuß/ Graven/ auch Zuvor Anno 93. Zu Gertruidenberg probieret. Wie bey dem Meterano zusehen.

Der/so belägert/solle sembtliches was auserhalb/so wol nahe als in der weite geschicht/zuerfahren sich befleisen. Anno 1568. ward der Marggraff von Mezieres zu Angoulesme von den Potestiren den belägert/ vnd so hart bedrengt/daß er endlich selbige Statt / vngeacht sie vnder die beste Plätz deß Königreichs gezehlet/aust gewisse geding geranmet. Vnd wird darfür gehalten/ wann er erliche Kundtschaffter außgeschickt / vnnd das die Catholische jhne zuentsetzen allbereit im Anzug / erkundigen lassen/ hat Ernoch länger Stand gehalten.

Doch ist allhie zumercken daß in einem belägerten Platz alles parlamentiren/so ohne deß Generals Bewilligung geschicht/ höchlich/auch dey eusserstenleib vnd lebens straff zuverbieten ist. Sonderlich aber ist in Burgerlichen Kriegen dieses gar schädlich/weil durch solche Conversation die von innen / mit denen so ausserhalb / zu nachtheil deß gemeinem Wesens bald eins werden könden. In gemein ist dey Kriegsleussen hoch vnnd viel daran gelegen / was mans für ein geschrey vnder das gemeine Volck kommen lasse. Dahero auch das gemeine sprichwort entstanden: Famâ bella stare Freherus d. fama lib. 2. cap. 1. der vrsach Livius lib. 27. schreibet: Fama bellum conficit, et parva momenta in spem, metumve impellunt animos. Und eben selbiger Auctor lib. 5. Qui quid mali nuntiaverit, saepius haberi pro Principe seditionis, quam pro auctore sermonis. Also daß ein Kriegs Oberster ein grosse Vernunfft / besonders inbelägerungen brauchen muß/was / oder mit was manier etwas vnder die Soldaten zubringen / welches Freherusan gedachtem ort mit mehrerm außsührt. Derohalb hat Valerius Publicola nicht rathsamberachtet/daß man deß Tarquinii Superbi legaten offentlich anhören solte / weil er Tarquinius durch solche sein verlohren Königreich wider zuerlangen/ gar leidenliche Conditiones anerbieten ließ; angesehen / Er Valerius nicht ohne orsach besorgen thet / es möchte das arm vnd gemeine Volck villeichren hierdurch bewegt werden / daß sie lieber jhren alten Tyrannen / dann einen newen Krieg haben wolten. Plutarchus in Publicola, mihi fol. 186.

In ober auß einem belagerten Platz/Brieff oder Botrschafft zubringen / ist offters sehr schwerlich. Also daß nit allein vor etlich Iahren zu Leyden im Niderland / sondern auch in den Palästinischen Kriegen in


page 147, image: s147

der Belägerung Jerusalem/hierzu lauben gebraucht worden/wie Paulus Aemilius erwehnet. Auch haben die belägerte wol vorzusehen/ob die brieff so sie empfahen / nicht falsch seyen. Innmassen in Belägerung der Vestung S. Disier beschehen / da der Herr von Granvelle ein verborgen Alphabet, dessen sich der Hertzog von Guise gebraucht/auffgefangen/vnd demnach ein schreiben an die Belägerten/ sich dem Keyser zuergeben/ außgefertigt / auch einem Trommeter auß der Statt / so etliche Gefangene außwechslen wollen / heimlich zuschreiben lassen. Bellay. lib. 10. fol. 110.

Ausserhalb der Festung ist alles an Häuser/ Wäld / Bäumen vnd dergleichen/so dem Feind zu Nutz kommen/selbige beschützen/verdecken/ oder denen darinn verhinderlich sein kan/(auffs wenigst a la portee d' un Canon, vnnd so weit ein grosses Stuck reichet) hinweg zuthun vnnd zuschleiffen.

Anno 1569. heben die Protestirenden Lusignan, welches vnder die festesten ort deß Franckreichs gezahlt / auch zuvor niemahl / daß man wüßte/mit Gewalt eingenommen worden / belägert: vnnd ihr Geschütz nahe der Festung auff einem Berg / so mit dickem Gchöltz vberwachsen/ plantirt oder gepflantzet: durch welche gelegenheit die Protesi rende versichert/auff die Belägerren mit grossen Stucken / wie nicht weniger mit Handrohren / (da die Soldaten vor dem Lanb nit möchten ersehen werden) ohne vnterlaß Loß gebrannt. Seind also die darinnen mit jhrem schaden jnnen worden / was für grossen Fehler sie begangen / in dem sie rings vinb die Festung nicht gnug Liecht vnd eben gemacht haben: Angesehen/fürnemblich zwey ding seind/so deme/der belägert / nutzen; ein höhe vnd ein decke. Vber das kön~en die Belägerten die abgehawene Bäum in viel weg nutzlich gebrauchen: sonderlich mit reißbüscheln / geschwind die breches repariren. Dannenhero auch zugleicher weiß ein Vorstatt die nicht zu defendiren/allerdings ra sirt vnd verderbt werden soll; dann so der Feind entweder gantz oder halb zerbrochene Häuser einbekommen mag/kan erjhme solche leichtlich vnd dermassen nutz machen / daß er nit allein die in der Statt darauß mercklich beschädigen / sondern auch vor jhrem schiessen sicher ist/er kan sich dero für Schantzkörb bedienen/vnnd durch selbiger Mittel am liechten Tag das Geschütz pflantzen. Vnd obwol ossters ein Oberster durch der Burger schreyen vnnd klagen hieran verhindert wird; Jedoch ist nicht allweg dieses vnzeitige Mitleiden/sonder oielmehr die gemeine sicherheit/anzusehen. Es seind auch die Hohlweg dey der Statt außzusüllen.

Vor der Belägerung soll man zeitlich alles vnnütz Gesindt / so die Frantzosen bonuch es inutiles nennen/auch alle Pferd/Maulihier/Esel etc.


page 148, image: s148

deren man nicht bedürffig/gäntzlich abschaffen; dann selbige/vber daß sie die Victualia vnnd Futter / denn mehr dienlichen entziehen/auch allerhand infectiones verorsachen. Ja/es werden offtmal alle Personen/deren man zur defension nit benöhtigt / ohne Barmhertzigkeit mit gewalt auß getrieben/vnd dem Feind zu seiner discretion vberlassen. Zu Sancerren in Franckreich/hat den daselbst eingerißnen sehr schrecklichen Hunger mehrertheils causirt, daß man jederman in der Statt behalten.

Hingegen ist ein grosse Disputation/wie der/ so ein Statt belägert/ mit dergleichen außgestoßnen Lenten handlen soll. Eduardus König in Engelland/als er Calais rings vmb belägert/vnd der Gubernator darinnen eben solches Mittel für dre hand name / hat nicht allein auff siebenzehenhundert außgetriebne Pe~rsohnen ein Morgenessen / sondern noch vber das einem jedwedern zwey Sterlin vmb Gottes willen geben lassen; dahero er auch zweiffels frey auß dieser armen Leut Fürbitt / diese Statt entlich einbekommen. Froissart. 1. cap. 133.

Der Oberst in einer Statt so belägert wird/soll also bald die quartier wol außtheilen/damit ein jeder wisse/wo er streiten solle/ auch einen Spital für die Krancken anstellen.

Ein Gubernator oder Oberste einer belägerten Festung/ soll selbiger auß keiner Vrsach/so jmmer erdacht werden mag/entweichen; dann hierdurch die restiren den also bald verzagen. Anno 1569. haben die Protestiren den in Franckreich die Statt Charite belägert/beschossen / vnnd dermassen gedrangt / daß der Oberst oder Statthalter daselbsten ab sich diesem Ernst entsetzent/dey Nacht heimlich von dannen entwichen/vnd dem Hertzog von Aniou, welcher damal mit einem ansehenlichen Herr/ vor die Catholischen zu Feld lage/die Noth/ darinnen er die Belägerten verlassen/selber anzeigen/vnd vmb enlende Hülff ansuchen wollen. Als aber die Soldaten sich ohn ein Haupt befanden/auch vber das die Burger/so die Statt deß Feinds Landsknechten preiß gegeben zusem wüßten/erschrocken waren: haben sie also bald zu parlamentiren angefangen. Jedoch entzwischen solcher accord abgehandlet/ haben die Frantzosen/so keinen verzug leyden können / an einem vnverwahrten Ort hinein zukommen gelegenheit ersehen / vnnd der Statt vnversehens mächtig worden. Dardurch dann die Protestirenden nicht allein ein grossen Vortheil erlangt sondern es ist auch in gemein darfür gehalten worden/ wan~ der Oberst nicht darauß gewichen/were innerhalb acht Tagen / entweders die Statt von den Protestiren den der Belagerung erlassen/ oder selbige durch die Catholischen mit Gewalt darvon getrieben worden. Anno 1550. im grossen Venedischen Krieg/hat der Herr von Chaumont, deß Königs auß Franckreich Feld Oberster/die Siatt Lignago, so von


page 149, image: s149

Natur gar fest/an zweyen orten mit Gasconiern vnd Spannischen Soldaten belägert / vnd ein fürnemme Basiey zum theil nieder geschossen: vngeacht aber / daß die darinnen folgende Nacht / solche breche auffs fleissigst zu repariren vnterstanden / jedoch ist der Venedisch Proveditore, so den Feind mehr förchten/dann sich auff die seinen verlassen wollen / vnversehens mit erlichen Venedischen Edelleuten in das Schloß entwiechen. Welches da der Hauptman / so in berührter Bastey vber etlich Fußvolck commandirt/ Morgens erfahren / hat er sich auff versicherung Leib vnd Lebens ergeben: vnnd ist das vbrige Fußvolck durch die vmbligende Mariais oder Möß entrunnen; also Lignano bälder den man verhofft mehr auß Zagzeit deß Venedischen Proveditore, dann der andern Vnachtsambkeit verlohren/vnd geplündert worden. Guicciardinus lib. 9. num. 4.

Wann der Oberste/so einen Platz belägert mit Todt abgehet/ oder sonst beschädigt wird/ soll selbiges so viel möglich verhelet/vnd den Soldaten nicht eröffnet werden. Dergestalt hat Cimon, so wegen der Atheni enser die Statt Citium in Cypern / belägert/nicht gewolt/daß man sein Ableiben/den Soldaten kund thun solte. Welches auch beschehen/ also daß er auff die derysig tag nach seinem Todt/welchen weder Freund noch Feind erfahren/seinen vntergebnen commandirt / vnnd sie glücklich widerumb zu Hauß gebracht. Plutarch. in vitâ ad sin. Als auff ein zeit das Capitolium zu Rem von etlichen banniten / vnnd entwichenen Römischen Knechten so Appius Herdonius, ein Sabiner/gesührt/bey Nacht erobert worden: vnd P. Valerius Publicola, damahlen Burgermeister/solches mit Macht stürmete/ auch selber an dem Spitzen / vnter den vortersten streitend/erschlagen ward/hat P. Volumnius, ein fürnemmer Römer/so solches gesehen/alsobald den todten Leib bedeckt / vnnd ist an deß entleibten Stell gesprungen/die Kriegsknecht/so dieses in einem solchen ernst vnd getümmel nicht wahr genommen/ haben ehe vnd dann sie vermerckt/daß sie ohn ein Haupt streitten/ den Sieg erlanget. Livius decad. l. lib. 3. Als Hertzog Carle von Bourbon, Anno 1527. die Statt Rom vnversehens vberfallen/vnd ersteigen lassen / ist er zumahl auß verzweis flung / vnnd dann weil jhn bedunckt/es seyen seine Landsknecht etwas verzager zuvorderst an dem Sturm/ein Leyter in der Hand habend/ getretren; aber etwas ob der Hüfft von einem Hackenschützen getroffen worden davon er alsobald verschieden. Philibert von Chalon, Printz von Uranien sonahe darbey gestanden/hat jhne/so bald er gefallen / mit einem Mantel /damit die Soldaten sich ab dem verlust jhres Haupts/ nicht entsetzren bedecken lassen. Du Bellay lib. 3. des memoir. vid Guicciard. lib. 18. nu. 8. Als der vnvberwindliche Türckische König


page 150, image: s150

Solimannus, Zigeth belckgert / vnd zimlich betagt/ an der rothen Ruhr verschieden. Nun aber Mahumet, einer seiner fürnembsten Baschen gesürcht/ wann dieses lautbahr/möchte zumahl solches den Keyserischen ein Hertz machen/als dey den Türcken vielerley Vnrath causiren: hat derowegen den Medicum, welchereinig vnnd allein dem Solimanno, damahlen er vnd zwar plötzlich verstorben/beygewohnt/für sich gefordert/vnd vor seinem Angesicht erwürgen / dabeneben auch also bald Selimum den rechten Erben auß Graecia beruffen / vnd die Belägerung nichts destoweniger starck continuiren lassen. Vnd weil die Soldaten in Bedenckung/ sie jhren Herrn nun etlich Tag nicht gesehen / vnwürsch vnd zu muntiniren ansingen/hat bemelter Mahumet den gantzen handel etlichem der fürnembsten vnd verrawsten Hauptleuten entdeckt/darauff Solimannum wol balsamirt/ auch nach gewonheit bekleidet/auff ein hohen Thron/in ein dunckel Ort seiner Gezellt/gesetzt/vnd von fernem gezeiget/ wie nicht weniger selbsten dem rosten Cörpel gebührende Ehr erzeiget. Weil also niemand sonsten dem König zu nahe kommen dörffte/ ist dieser Betrug von keinem wahr genom~en worden. Noch ferner/ neben dem die Soldaren gesagter massen bethöret/ auch vber as zum Sturm mehr entzündt oder mühtiger wurden/vnnd die Trehern/so er wegen seines Herren Tod vnd anschawen/vergiessen müste / das gantze Spitel nicht verderbte; gab er/ auff befragen/warumben ersich so trawrig erzeigte/ zur antwort: daß Solimannus, als mit welchem die Sachen nunmehr zimblich wol stunden/auffs höchst/ alle fürnemme Hauptleut/ so Zigeth nicht jnnerhalb zweyer Tagen erobert würde / jämerlich tödten vnd hinrichten zulassen/ geschworen. Natalis Comes. lib. 17. historiar. sui temp. Leunclavius in fin. lib. 12. erzehlt ein gleiche Histori vom Sultan Mahumet Chan, welche vngeacht sie sich in keiner Belägerung oder Kriegs Expedition zugetragen/doch gantz denck wirdig vnd erst gesetzter nicht vngleich ist.

Wie ein Gubernator eines Platz oder Vestung/ auß selbiger nicht freyens willens weichen soll/also ist nicht weniger / da er durch vnglück vngefert beschädigt / oder gar vmb das Leben kompt/ sein Gefahr oder Todt den Soldaten/auff müglichst/zuverhelen. Als Puviaut Anno 1569 die Statt Niort in Franckreich den Catholischen mannlich vorgehalten/vnd auff ein zeit ein grosse breche, welche die Feind in einem Thurn daselbsten gemacht / recognosciren wollen / vnnd eben damahlen ein Schutz/so auff die Siatt geschehen / ein grossen Stein in viel stuck zertrimmerte/ist er Puviaut durch solche zu boden geschlagen/unnd dermassen beschädiget worden daß er dannen herodas recht Aug/ und drey Finger der rechten Faust verlohren / auch darzu zehen Monat kranck liegen müssen. Und werde darfür gehalten/wann er den Soldaten / so eben


page 151, image: s151

damahlen eines Sturms gewartet/vor seiner Beschädigung nicht zugesprochen/oder selbige nicht so fleissig vor jhnen/wie auch den Burgern samethafft/die jhme gantz affectionirt gewesen/were verhelet worden/hetten sie der Catholischen Eyfer nicht widerstehen mögen.

Auff alle mügliche weiß vnd weg/sollen die Belägerten zuverhindern sich befleissen/daß der Feind nicht zu jhnen hinein sehen/was sie vorhaben/erkundigen/oder welche hin vnd wider vber die Gassen gehen/beschädigen könne. Als Anno 1568. der Ritter Ligneres von den Protestirenden zu Chartres hart belägert/vnd die ausserhalb vnnd nahe bey der Mauren/stehende Häuser zuschleiffen/oder einzureissen nicht weil gehabt/dannenhero die Protestirenden selbige mit Hackenschützen besetzten/so ohne vnterlaß/auff die jenige/welche sich auff der Mauren oder andern Orten praesentirten/loß brennen theten, hat offegesagter Ligneres solchem zubegegnen/rings vmb Tücher spannen lassen/vnnd damit seinen Feinden/das/so in der Statt geschahe/zusehen verhindert. Zu Poitiers in folgendem Jahr/haben die Catholischen nicht allein solches Mittel gebraucht: sondern auch auff beyden setten einer Gassen Fässer gestelt/vnd mit brettern bedeckt. Dagegen müssen die jenige/so Anno 1468. Altstatten/bey Appenzell gelegen/belägert/böse Kundschafft gehabt haben/welche zwölfftausent starck das leer vnd verlassen Stättlin/noch biß an den dritten Tag/ehe sie deß Abzugs/der belägerten jnnen worden/vmbringt gehalten. Stumpfius lib. 10. cap. 34. fol. 334.

Nasse Gräben/ob sie schon nicht vbrig tieff/seind sie doch darzu nutz/das jenige/so hindurch watten/hernacher wann sie zur brechen konten/gern schleiffen vnd sich nicht recht wehren könden. Weil auch das Wasser in den Gräben gemeinglich abgraben wird/als ist gar gut vnnd fast von nöthen/wann man gelegenheit eines fliessenden Wassers hat/das selbiges/so viel müglich geschwölt/vnd der Grabe damit tieffer gemacht werde. Dann vber oberzelte incommoditet, auch solches darzu nutz/daß die Stürmende/in dem sie dardurch watten/kein Ordnung halten können. Anno 1569. haben die Catholischen sampt dem Hertzog von Guyse, vnd Graffen von Lude/so zu Poitiers von den Protestirenden feindlich belägert gewesen/uber daß sie sich mit allerhand künstlichen Fewerwercken gefast gemacht/auch ein gute anzahl zimlich lang und breite Bretter zu wegen gerüst/und viel lang spitzig eysen Nägel dardurch geschlagen/auch ein merckliche summ Wolffängel oder Gifsteysen/wie mans in etlich Orten nennt in die Gräben und andere Ort/da man der Statt zukommen mögen/gelegt:beyneben/damit der stürmende Feind sich weniger darvor hüten alle dergleichen ort durch aufsschwellung deß Wassers/begossen und bedeckt. Nicht weniger hat man darfür gehalten/daß


page 152, image: s152

in erst besagter Belägerung einig vnd allein durch folgendes Mittel die Statt erhalten/vnnd namlich ist an den Schleussen mit Schutzbretter vnd starcken Pfälen daß Wasser dermassen geschwellt/vnd auß seinem Canal hindersich getrieben worden/daß er in wenig Tagen/ein grosses ebene Wißfeld/dardurch die Protestirenden einen Sturm (innmassen sie die Maurdaselbsten allbereit gantz nieder geschossen gehabt) anlauffen wollen/allerdings vrplötzlich bedeckt/vnnd einem grossen See gleich sahe/also daß einer/so dardurch gewolt/biß an die Gürtel watten müßte. Als nun die Protestirenden gesehen / daß ihr Sach den Krebsgang gewinnen wollen/jhnen auch die Catholischen auffrupfsten/daß jhres Obersten bersten deß Ammirals Gewalt/auff diesem kleinen Meer zu spott worden: haben sie erliche Stuck Geschütz auff die Schutzbretter vnnd Pfäl gericht durch langes schiessen vmbgeworffen/vnnd das Feld allgemach trucken gemacht. Aber die in der Statt haben in höchster Eyl hinder den Pfälen/darzu sie dann ein steinin Bruck nicht wenig befürdert (in bedeckung man allein ein Schwibbogen zumauren/oder sonsten mit allerhand materi verstopffen dörffen) ein grosse vnd dicke Maur gemacht; auch vber das grosse Pallen oder Seck mit Wollen außgefüllt/vnd hart aneinander gebunden/damit dem Geschütz sein Wirckung zuverhüten/dardurch sie dann angedeutes Wasser stetigs behalten.

Vber ein Moras kan man etwan kommen/wann man Flechten oder Hurten darein wirfft. So thut man auch eyserne Solen für die Wolffsängel gebrauchen: wie zu Sancerren beschehen.

In den höchsten Thürnen der belägerten Statt/werden Wachten vnd Auß päher bestelt/die/so offt sie mercken/daß der Feind ein impressa vorhanden/oder sich zum Sturm vnnd Anlauff rüsten wöllen/Sturm schlagen/als zu Poitiers Anno 69. geschehen.

Verrätherey oder Verstandt mit dem Feind/wird in einem belägerten Platz auff vielerley weiß verhüter: sonderlich wann man die Wacht offt verändert/solche durch das Loß außtheilet/vnd die Sentinellen auß allen Compagnien ersetzet/damit die/so in der conspiration, nit zusammen kommen mögen. In der Belägerung Poitiers, hat der Hertzog von Guyse, als Gubernator darinn/alle Schlagvhren anhalten lassen/auff daß nicht durch ein Verrähterey dem Feind ein gewisse stund etwas zu exsequieren/assignirt oder bestimbt würde. Was auch die Klocken diß orts nutzen/bezeuget Stumpfius lib. 2. cap. penult. in fin. da er die Vrsach anzeiger/warumb zu Basel es stetig vmb ein stund zu frü schlagen thue. Sonsten wird durch heimlichen Verstand nicht bald ein Festung eingenommen/wann der Gubernator seiner Schantz auch nur etwas wenigs warnimpt. La pluspart des entreprinses fondees sur


page 153, image: s153

intelligence que l' un pretend en des Villes, s'evanovissent sans effect, quand les places sont de quelque importance, et que ceux a qui elles apartienent ont tant soit peu l' oeil au bois. La Noiie ad Guicciardin. lib. 11. fol. m. 28. b.

Ebenmässig wird in dem Außfallen grosse Vorsichtigkeit gebraucht/besonders zu Winter oder Regenszeit/wann der Belägerer Wachten durch kält vnd nässe ermattet. En une Siege d'hiver se presentent les belles occasions de faire les saillies, quand les Soldats d'une tranchee par les longues nuicts, le froid et les pluyes sont demy mattez. Idem La Noiie lib. 12. fol. 74. Manchmahl werden auch die/so belägert/herauß gelockt/vnnd durch ein oder zween Hinderhalt angefallen. Innmassen in der Belägerung der Statt Pavie, Anno 1524. von dem fürnemmen Frantzösischen Kriegsobersten / Iohann de Medicis, gar denck würdig beschehen. Bellay. lib. 2. fol. 209. Nicht weniger pflegt man die so Außfallen/in der Statt mit Geschütz an bequemen örthern gestelt/dergestalt zu favorisiren/daß wenn sie sich widerumb der Statt zu retiriren / vnd die Feind jhnen zu weit nacheylen/selbige von der Statt Geschütz in gefahr kommen/vnd sehr beschädigt werden.

Wann man ein Vorstatt oder Pollwerck verlassen will/soll selbiges bey Nacht geschehen/auch brennente Lunden hin vnd wider auffgesteckt werden/wie in Anno 1521. in der Belägerung Parme beschehen. Bellay. lib. 2. fol. 99. et seq.

Wann man ein Stattentsetzen oder speisen will/wird mehrmahlen etlichen Neutern Pulver vnd andere Provision, so viel fie mit führen können auffgegeben/solce vnter dem Scharmützieren allein in die gräben zuwerffen/weil gemeinglich vmb die Thor/von dem Belägerer starckt Wacht gehalten wird/damit nichts hinein kommen möge. Dergestalt ist Anno 1512. Terovenne gespeiset worden. Bellay. lib. 1. fol. 11. So werden auch Bawren mit Mehl vnd Pulver wol beladen/zu zeiten mit den Soldaten geschickt/welche/vnter deme man Scharmützteret/in die Statt kommen. Also ist Anno 1537. Peronne zu succurrirt worden. Bellay. lib. 8. fol. 797. Ob wol man in einem belägerten Platz/mehr Brots dann Gelts vonnöthen hat. Aux villes assieges et battues on s' altere ordinairement plus pour les viures que pour l'argent: Jedoch wird auch manchmahl durch ein sonder stratagema Gelt in ein belägerte Statt gebracht: Gestaltsamen in Anno 1524. in der Belägerung Pavie beschehen/da die Teutschen Landsknecht bezahlt sein/oder die Satt dem Frantzosen auffgeben wollen; derowegen der Vice Re ihrer zween/denen er wol trawen dörffen/bestellet/welche zwey Pferd mit Lägeln voll Wein beladen (darinnen doch etlich tausendet Kronen verborgen gewest) in das Frantzösische Läger gesandt. Diese haben so nahe bey der Statt/als


page 154, image: s154

jhnen jmmer müglich/jhren Wein feil gethan; da die Belägerten/welche zuvor alles verständigt/einen Lermen gemacht/vnd entzwischen dise vermeinte Marckatender jhre Lägel verbrochen/vnd der Stattzugeloffen. Solches hat der Gubernator Antonius Leva meisterlich herauß streichen können/vnnd die Landsknecht beredet/daß jhre völlige Bezahlung in dem Keyserlichen Läger enthalten/vnd allein/wegen der Feind/nicht hinein gebracht werden möge. Bellaius lib. 2. fol. 194.

Einer so belägert soll stätig vnd mit allem fleiß den Platz/vor welchem er sich auffhelt / recognosciren lassen / daher die Frantzosen ein Sprichwort haben: Place bien recognuo, est demy prise. Das Läger vor einer Statt soll an einem gesunden Orth sein / welches als Lautrech Anno 1528. vor Neapolis nicht in acht genommen / hat er sich vnnd seine vndergebene vmb das Leben gebracht. Bellaius. lib. 3. fol. 259. 267. 270. et 275. hierinnen haben auch die Florentiner/inn Belägerung der Statt Pise gefelet / Guicciardin. lib. 4. Dahero nachmahlen jhrem Obersten Paulo Vitellio den Kopff abschlagen lassen.

Wann der Feind ein belägerte Statt aufffordert/soll man hertzhafft/ doch nicht hochmütig antworten. Anno 1521. in der Belägerung Mesieres hat der Ritter Bayard, welchen die Frantzosen/le bon Chevalier sans peur, et sans reproche, nennen/dem Trommeter/so der Graff von Naßaw zu jm geschickt/geantwort: que devant que l'ovir parler de sortir hors de la Ville, de laquelle il avoit la charge, il esperoit faire un pont des corps morts de ses ennemys, par dessus la quel il pourroit sortir. Bellay. lib. 1. fol. 70. Anno 1537. In der Belägerung Peronne, haben die Frantzosen eben einem Graffen von Naßaw zur antwort widerfahren lassen: qu'ils avoient delibere de si bien garder la ville qu' on n'y entreroit, si non par dessus leurs ventres, mais que plustost il esperoit en sortir par dessus ceux de ennemis. Bellay. lib. 8. fol. 794.

In selbiger Belägerung haben die Keyscrische Fewr in die Statt geworffen/vnd wan~ die Häuser/so guten theils von Holtz/aufangen zu brennen/alsobald das Geschütz dahin gericht/damit man nit leschen können. Bellay. dict. loc. fol. 796.

Statt vnd Schlösser vndergraben/ist ein alter Fund/so lange Zeit in Vbung gewesen/auch in den Engellischen Kriegen in Franckreich gebraucht worden. Froissart. 1. cap. 112. it em cap. 209. 289. Rudolphus I. als er bald anfangs seines Keyserthumbs allenthalben im Reich viel Raubschlösser vmbgeworffen/auch in Helvetien etliche zerstöret/hat vnder andern Weissenburg (nicht weit von Schaffhausen) belägert vnnd vndergraben/zu leist mit Fewr niderbren~en vnd verfällen lassen. Stumpf. lib. 4. cap. 51. Marcus Fulvius Consul, damahl er Ambracciam, in Graecia,


page 155, image: s155

belägert/vn~mit offnem gewalt nichts außzurichten gewüßt/hat er solche zu vndergrabem angefangen: welches aber die Belägerten/als sie eine mahls einen grossen auffgeschütten hauffen Erden/so auß der Mine nach vnd nach geführt worden/ersehen/gemerckt/dagegen ein tieffen Graben geführt/der Feind cuniculum eröffnet/vnd mit selbigen darinn Scharmütziert. Livius decad. 4. lib. 8. So haben auch lang zuvor die Römer Veios, ein Statt in Toscana gelegen/vndergraben/vnd seind dergestalt in die Statt kommen Livius. de cad. 1. lib. 5. doch hat man vor erfindung deß Büchsen Pulvers mehrertheils die Minen mit Heltz vnderstützt/selbiges hernach angezünd/vnd damit ein Thurn oder Mauren eingeworffen. Vnd ist Petrus Navarrus der erst gewesen/so die Minen mit Pulver außgefült/vnd hernach spilen lassen. Guicciardinus lib. 6. fol. m. 208 b. Sonsten wird deß vndergraben wahr genommen/wann man die ohren hart auff den Boden legt/auch Trommen vnd Baucken/wie nicht weniger Becket vnd ehrine Kessel voller Wasser/hin vnd wider setzet. Vn~ an dero bewegung das Oet deme der Feind mit Minieren zusetzet/erspehet; kan also folgends dieser gefahr zeitlich Rath geschafft werden/wie zu Brixen geschehen/Iovius lib. 16. histor. fol. 327. da er also schreibet: Acti subinde cuniculi variis in locis, quibus intromisso pulvere fundamenta murorum everterent, vel subterfossis moenibus, per occultissimos specus in privata urbis aedificia penetrarent: atque inde sensim coactâ militum manu, urbem inopinantibus hostibus occuparent. Sed Trivultius diversâ ac notâ omnibus ratione moenium partem ad longitudinem pedum ducentorum succisis radicibus, longâ tibicinum serie fulcire, suppositisque ignibus accendere, singulari studio contendebat. Fossores enim perpetuâ concameratione amplioris cuniculi, qui ad moenium longitudinem secundum fundamenta proferebatur; dum opus perficerent, occultabantur. Ii murum paulo supra radices malleis vectibusque perfringebant, subtractisque sensim lapidibus, tigna bipedalia, crassitudine humani cruris, modico parique intervallo inter se abiuncta supponebant, atque ita continuato opere, totus murus perpetuis tignorum ordinibus innixus suspendebatur. Ea mox intervalla, aridis virgultis ad concipiendam flammam, pice atque oleo praeparatis, tormentarioque pulvere conspersis implebant, quibus postea ad Ducis signum uno temporis momento succensis, quum eodem igne tibicines, ac tigna supposita consumerentur, necessario eae moenium partes repentinâ atque ingenti ruinâ corruerent. Quumque milites facete contumeliis inter se contenderent: Navarrinus miles, ut linguam, iactantiamque Hispanorum, iniectâ cuniculis suspicione reprimeret, hispanice loquutus; Commilitones, inquit, qui extremis etiam rebus vestris iam


page 156, image: s156

secure iocamini, cavete ne a vobis contumeliarum rationem exposcamus, quum gallina pede scalpere ac fodere humum aliquando desierit. Quae verba acuti et perspicaces Hispanici, qui in muro erant, sanis auribus acceperunt, eaque altius interpretati, Navarrum pro Gallina specus cuniculosque moliri, quod peculiare eius hominis artificium foret, ab suae gentis milite perlusum caute sibi significari iudicârunt. Nec mora, ea respluribus simul Signiferis ac Ceturionibus communicatur, ad Ducemque primarium concurritur. Ille qui propter loci, moeniumque naturam, atque eius hostis ingenium, qui in his artibus maxime inniti consuevisset; haec eadem multum antea accidere sibi posse cogitarat: per eam Urbis partem, quae proxima castris, et subiecta periculo videretur, diligentissimos homines circum mittit, qui cuncta explorent, privatas domos, templa, coenobia ingrediantur scientissimeque perquirant, an aliqua cuniculorum vestigia reperiri possint. In id quum omnium militum animi summo studio intenti essent; alii passim omnibus silentibus strati, ut terrae motum notarent, aurem solo applicabant: alii tympana militaria solo deposita, si concussis leviter membranis, vel tenuissime personarent, contemplabantur: alii capacissimas pelves, vasaque aenea omnis generis aquâ repleta, si tremulis motibus agitarentur, intentissimâ curâ omnibus locis observabant: quibus argumentis subterranei operis motiones necessario deprehenderentur. Nec multo post certo in loco animadversum est, terrae superficiem manifeste commoveri. Quam ob rem singulari omnium laetitiâ, contrarium illi cuniculum instituerunt. Erant multi in Urbe milites horum operum peritissimi, qui artem superioribus temporibus, Praeceptore Navarro, didicerant; pluresque Germani, quibus omne genus cuniculorum notissimum erat, propter Argentarias secturas, que apud eos ad Hercyniae regionem sunt frequentes. Ex his nonnulli etiam inter Gallorum praesidia, Bononiae fuerant, et se Navarri artibus, contrariis cuniculis feliciter occurrisse meminerant. Quibus de causis continuato labore, ac pluribus simul perductis cuniculis, facile per obliquos meatus ad hostium opera pervenerunt. So bald auch ein Mine eröffner vnd Lufft bekompt/seind die Belägerten mehrertheils auß der Gefahr/wie die Hungern zu Ofen da sie alldort von den Teutschen belägert/erfahren haben. Tentavêre demum Austriani Duces, effossionibus atque cuniculis murum subruere, inditoque ac demum succenso intus tormentario pulvere, adapertisque moenibus subitarium in Urbem aditum parare: quod plerique adessent milites e Rhaetia, Argentariis fodinis assueti, Bohemique praesertim insecturis metallorum operam navantes: sed Budenses deprehensis hostium consiliis, atque operum initiis, nota atque instituta


page 157, image: s157

ratione, dum fossas introruss ex obliquo pertraherent, certaque erupturis incendiis spiramenta relinquerent, diligenter atque feliciter occurrebant. Iovius lib. 39. fol. m. 443. Dannenhero in wolversehenen Vestungen hin vnd wider tieffe Löcher/wie außgemaurte Galgbrunnen/so man Contramines nennt/gemacht werden Hingegen/vnnd damit das minieren von den Belägerten nit wahrgenomen werde/pflegt man gemeinglich an selbiges Ort/da man vniergrabt/ a coup perdu, oder vergebens zuschiessen. Man hat auch exempla daß durch ein Mine ein lange Maur/oder Bollwerck in die Lufft gehebt ward/also daß die Belägerer in die Statt sehen können/vnnd nichts desto weniger selbiges/so der gestalt bewegt/widerumb in sein vorige Stell fallet/als wenn es gleichsam nie zerschüttet worden/wie zu Bononien. Guicciardinus lib 10. fol. 383. Iovius in vitâ Leon Decimi lib. 2. fol. 38. in gleichem zu Meyland/in Auno 1523. beschehen. Bellay. lib. 2. fol. 175.

Das beschiessen anlangend/ist in allweg in acht zuhaben/daß ein angefangene batterie nicht vnterlassen/sondern damit die Belägerren zu rempariren nicht weil haben/streng vnd aequo passu biß zum Sturm continuirt werde. Batteries et mines, qui procedent lentiment, enfinne sont que mines esventees. La Nove ad Guicciardin. lib. 14. fol. 131. Man soll auch an vnterschiedlichen orten ein Platz beschiessen/damit die Belägerten jrr gemacht/vnd nicht gnugsamb rempariren kön~en. Manchmahl wird auch gezweiffelt/ob ein Platz an dem stärcksten oder schwächsten Ort zubeschiessen. Wovon Conestagius lib. 6. fol. 337. also schreibet: Arx S. Iuliani tormentis crassioribus diverberata: et, initio controversia inter architectos et magistros tormentorum, de loco, in quo ea disponenda essent, nata fuit. Quidam dicebant dirigenda esse tormenta contra partem arcis, munitam illam quidem; sed quâ militi ascensus satis facilius futurus esse videbatur. Alii partem infirmiorem concuti volebant, quantumvis illac ascensus esset paulo incommodior: dicebant enim parte superiori murorum deiecta, totum locum, in quo praesidiarii, acie instructâ hostem exspectabant ictibus tormentorum obnoxium fore. Albanus itaque ut has discrepantes sententias ad concordiam redigeret, ipse, faciem loci contemplaturus accessit, murumque infirmiorem, sed qua ascensus difficilis erat, diverberari iussit. Doch soll man nit bald sich vnterftehen/ein fliessend Wasser abzugraben/vnd die Maur so der Orten fast gewohnlich zum schwächsten/zum Sturm zubeschiessen: vnangesehen solches Wasser durch Regenwetter bald anlauffet/vnd alles so mit grossem kosten gebawet worden/zu boden reisset. Wie Francisco. I. in Belägerung der Statt Pavie, widersahren. Guicciardin. lib. 15. fol. 190. b. Bellay. lib. 2. fol. 191.


page 158, image: s158

Zu zeiten/vnd sonderlich in dem general stürmen (assaut Colonel) steller man auch die Reuter in ein Schlachtordnung/vnd zwar zur seiten deß Fußvolcks: nit allein daßselbiges durch jhre gegenwarth vnnd gewaltiges zusprechen erkecket; sondern auch damit den Außfällen möchte begegnet werden. Ebenmässig werden andere Reutter verordnet/so das Feld bewahren/vnd die/so auß einer Statt/wann sie eingenommen wird/entfliehen wolten/zu boden hawen. Wann die Reuter oder Kürisser stürmen/thun sie ihre Stiffel/Sporn/vnd schwerste stuck jhrer Rüstung hinweg legen. Sturm soll an vielen orten/vnd nicht ehe geschehen/man hab dann zuvor alle defenses, vnd Seitenwehr abgeschossen vnnd zu nicht gemacht: also daß man allein mit dem vordersten zu streiten hab. Dannenhero man auch gewohnlich zur zeit deß Sturms/an einem andern ort das Heil mit Leitern versucht/dann hierdurch werden die Belägerten aufss wenigst erschreckt / oder in viel ort sich zuvertheilen/getrungen. Welches/ wann sonderlich die Statt nicht wol besetzt/grossen schaden caussirt. In der Statt sollen etlich Reuter/in wehrendem stürmen/in der gantzen Statt hin vn~ wider Reiten/vnd die/so etwan der brechen entweichen wolten/forttreiben: auch allen tumult unnd Vnrath/so sich erheben möchte/stillen; wie nicht weniger/da es von nöthen/oder man jhrer betörffen würde/retten/vnd in summa, alles wahrnemmen vnd verbessern sollen. Wie in der Belägerung Brixen beschehen/wovon Iovius, lib. 18. fol. 394. also schreibet: Magno eis subsidio erant equites ferme centum, qui per pomoerii spatium, irrequieto cursu moenia introrsum circuibant, notabantque, quâ in parte maxime laboraretur: ac statim in forum, ut trecenti veterani in statione ad subitos casus collcati erant, decurrebant: totque veteranos, quot periculi magnitudo deposcebat, ne, pedestri cursu exanimati, pervenirent, suis in equis consessores accipiebant, et ad locum iniqui certaminis revertebantur. Ipsi nonnumquam, quum repentinum urgentis proelii discrimen praesentanea subsidia flagitaret, ex equis desiliebant, et in pugnae locum progrediebantur. Auch soll allweg wann man stürmet/auff den fürnembsten Plätzen der Statt ein gute anzahl Soldaten/vnd in allen Gassen Wachten gestelt werden. So wird auch gemeinlich die breche von innen remparirt/dabey ein flanquirter Grab vnd auffgeworffene höhe gemacht/darhinder die Schützen/mit Fässern vnnd Schantzkörben verdeckt losirt werden. Welches in der Belägerung Pavie, die Keyserischen wol in acht genommen. Bellay lib. 2. fol. 190. Il fut fait breche, mais non raisonnable, toutes fois fut ordonne de donner un assaut, pour tenter l'opinton de ceux de dedans: auquel assaut nos gens, ayans donne iusques au hautl de la breche, penserent la Ville gaigne, mais autrement en advint:


page 159, image: s159

car ils trouverent par dedans de larges et profondes tranchees bien flanquees, et les maisons estans pres desdites tranchees, persees bien a propos, et pourveves d' arquebouz eries.

Die anzahl der Soldaten in einer Besatzung/soll sich mehr nach der menge der victualien vnd dergleichen Provision, dan~ nach der weite oder grösse deß Orts reguliren. In jetzt osstgedachter Belägerung der Statt Poitiers, (so nach Pariß fast die gröste in Frankreich ist) feind nicht vber drey tausent zu Fuß gewesen. Wann aufs fünff oder sechs tausent archibusier (wie viel gewünscht/vnd zur defendirung vnnd Beschützung einer solchen weitläuffigen Statt/vonnöten zusein erachtet) sich daselbsten befunden/hette die Provision, so ohne das ausser allerhand vrsachen schlecht gnug/nicht den halben theil der Belägerung gewehrt/were also diese Statt verlohren vnd auffgeben worden.

So pflegt man auch manchmahl in einer Belägerten Statt lermen zumachen / allein zu erkundigen / wie sich die Soldaten zum handel schicken wollen. Bellay. lib. 7. fol. 759.

Denen/so etwas zuverrichten wol affectionirt seind/ist nichts vnmüglich/ein dapfferer Oberster kan alle Plätz/auch dise/sonicht zum besten verwarth/mainteniren: Ein schlimmerthut manchmal auch die besten verliehren. Plutarch. in Alex. Magno. fol. m. 199. Bon Coeur, bonne forteresse. Monluc. fol. 170. lib. 3. Also ist Landrecy, in Anno 1543. vnangesehen es ein kleine vnnd in der eyl vbel befestigte Statt/ jedoch von den Frantzosen/wider Keyser Carolum den Fünften/verthädigt worden Bellay lib. 10. fol. 1055. Also haben ehen selbige in Anno 1513. Diion, so gantz nicht befestiget/ wider die Schweitzer vnd Teutschen erhalten. Le Seigneur de la Tremouille retire d' Italie, il fut Suivy par quatorce ou quinze mille Suisses, in citez par le Papae Iules, et l'Empereur Maximilian accompagnez de la gendarmerie de la franche Comte, et de quelques chevaux Allemans, conduits par Vlrich Duc de Wirtenberg, lesquels le vindrent assieger dedans Dijon, principale Ville de Bourgongne, qui n' estoit remparee ny fortifie en sorte du Monde, mais la vertu des hommes seruit de muraillies. Bellay. lib. 1. fol. 13. Wie auch in Anno 1537. die Statt Fossan. Bellay. lib. 6. fol. 612. et 638. So dann in Anno 1544. S Disier, von den Frantzosen wider mächtigen Gewalt/vngeacht dises zween schlechte Plätz/beschützt worden. Gleicher gestalt/hat Nicolaus Iurescit, die statt Güntz/in Vngarn/wider einen sehr mächtigen Feind/vnd benanntlich Solimannum, den Türckischen Keyser erhalten. Iovius, lib. 30. fol. 189. et seq. Doch ist allhie auch dieses in obache zunemmen/daß welcher einen vnwehrlichen Platz/frevenlich zu defendiren sich vntersteher/vnnd den Feind mit seiner mercklichen Vngelegenheit/das Geschütz darfür zurucken/vervrsacht/offtermahls ohne gnad an dem Leben gestrafft wird.


page 160, image: s160

Montaigne. 1. cap. 15. Also hat in der Belägerung Pavie der Herr von Montmorency gethan/ qui fut contrainct de battre une tour qui estoit sur le pont, l'ayant gaigne, la feit remparer et garder; faisant pendre ceux qu'il trouva dedans, pour avoir este si outrageux d' avoir voulu garder untel pollier a l'encontre d' une arme Francoise. Bellay. lib. 2. fol. 100. Welches ebenmeßig in Anno 1538. denen/so das Schloß Villane ingehabt/beschehen/ et taillerent en pieces ce qui se trouva, hors mis le Capitaine, et l'en seigne, qui furent prins en vie, lesquels Monsieur le grand Maistre fit pendre, et estrangler, pour donner Exemple aux autres, de n' estre si temeraires d' attendre dedans une meschante place, une armee Francoise descendant en sa premiere fureur. Wie in gleichem in Anno 1591. denen zu Sainct Bouny widerfahren/pour avoir este si outrageux, de voubloir tenir une si meschante place devant le Canon. Bellay lib. 9. fol. 986. Dahero seind in der Einnemmung deß Königreich Portugals, die gubernatores, gar vnverstendig stendig befunden worden/in dem sie auch schlechten Stätten zugemutet sich zuwehren. Eosque Dux Albanus arguebat crudelitatis, ideo quod negligerent consuetudinem, quae ubique gentium observatur, nempe, ut exercitu potenti in aliquam Provinciam ingresso, concedatur iis locis, quae non ita munita sunt, ut vim hostium sustinere possint, deditionem faciendi facultas, ne peccent in praecepta militaria, quae iubent ad unum omnes occidi, quotquot hoc casu resistunt: et non iniuriâ, quia alioquin tormenta maiora ad minutissimum quemque pagum diverberandum adducere, necesse esset, nec bellum unquam finiretur. Conestag. lib. 5. fol. 256. quem eundem vide lib. 6. fol. 302.

Ein Statt/so an einem Berg ligt/vnd deren andere Höhinen commandiren/ist gantz gefährlich vnd mißlich zu defendiren: dan~ der Feind auff alle Häuser vnd Orth mit seinem schiessen/zielen kan. Hingegen hat ein dergleichen Platz diesen Vortheil/daß leichtlicher daselbst/dann in der ebne/ tranchees oder Gräben/ wie zugleich contrabatteries ins Werck zurichten: es seind auch die breches besser zu repariren.

Obwohl ein General sich nicht leichtlich solle belägern lassen/Bellay lib. 6. fol. 603. nichts desto weniger muß der Oberst in einer Festung dergleichen erfahrenheit vnd auctoriter haben/daß er mit seinem Befelch der belägerten Gemüther uniren/vnnd denen gebieten könne. So soll auch der Gubernator in einer Festung nicht zuverzagt noch geitzig sein. Le moyen de perdre bien tost une place forte, est de la commettre a un covard ou avaritieux. La Nove ad Guicciardinum. lib. 15. fol. 174. b.

Es wollen ebenmessig etliche nicht für rathsam halten/daß ein solcher Gubernator auß der Statt gebürtig seye/wie das Exemplum Anaxilai,


page 161, image: s161

apud Plutarch. in Alcibiade. fol. m. 402. beweiset/ welcher für die Lacedaemonier die Statt/Byzantz (so man jetzt Constantinopel nenner) ingehabt/vnd solche ehe dem Feind vber geben/dann in eusserste Noth kommen lassen wöllen/weil dieses sein Vatterland gewesen.

Heinrich von Aniou, König Caroli, deß Neundten in Franckreich/ Bruder / hat sich nach erhaltener Schlacht vor Montcontour vbersehen/daß er den Protestirenden nicht nachgezogen/sondern zu seinem Schaden S. Iean d' Angely belägert/nicht weniger haben die Protestirenden mit der Belägerung Poitiers Vrsach zufolgendem/in berührter Schlacht empfangenen Schaden/gegeben.

Ein Statt da viel Volck jnnen ist/soll nicht belägert werden: also haben die Frantzosen ein mercklichen Fehler begangen/daß sie Novarien belägert/welche Statt von den Schweitzern so starck besetzt gewest / daß sie auch die Thor nicht zugeschlossen/noch die breches reparirt/sodnern nichts liebers gewolt/dann daß sie mit jhren Feinden in der Statt oder anderst wo/zu gleicher Wehr kommen möchten. Guicciardin. lib. 11. fol. 30. Iovius historiar. lib. 11. fol. 165. Ingleichem wo die Hülff oder Entsatzung in dernähe/soll man kein Stattbelägern / C'est imprudence d' entreprendre une Siege, sile secours est proche. La Nove ad Guicciardinum lib. 12. fol. 73. b. Also hat Franciscus I. gar vnweißlich gethan/ist auch darüber geschlagen worden/in dem er Pavie belägert/da die Keyserische armee nicht weit von dannen war; Bellay libro 2. fol. 189. angesehen/allweg ein Belägerung viel Leut kostet/vn~ nach einer Belägerung/der Belägerer leichtlich geschlagen werden kan. Les sieges des fortes places s' appellent ruines d' armees. La Nove ad Guicciardinum lib. 7. fol. 272. b.

Manchmahl werden Stätt vnd Plätz mit dem Geding auffgeben/wann man selbige jnnerhalb einer gewissen Zeit nicht entsetze/als dann wird von denen ausserhalb ein vornemme Person verordnet/welche in der Statt bleibt/vnd zusicht/das man jnnerhalb nichts innovire. Item, wann die Belägerten Hunger leiden/wird jhnen erlaubt Essen hinein zubringen/doch von einem Tag zum andern/vnd werden utrinque Obsides gegeben; welche auch zu zeiten das Leben lassen müssen/wann man den Pactaten entgegen was handelt/wie Froissart tom. 1 cap. 317. ein Exempel hat. Es gibt auch Girard. lib. 21. de l'histoir. de France. tom. 2. fol. m. 751. ein Regul/das man dem Feind ohn gnugsame Pfand oder Geyssel in solchen Fällen nicht trawen solle. De ne se fier une autrefois en son ennemy, que sur bons gages. Welcher gestalt die Statt Calais nach langer Belägerung dem König in Engelland ubergeben worden/wie auch sechs der fürnembsten Burger/ieder ein Strick an dem Halß habendt/


page 162, image: s162

damit dz vbrige samtliche Volck beydem Leben erhalten werden möchte/gedachtem König die Schlüssel praesentirt/ vnd sich jhme auff Gnad vnd Vngnad ergeben/zumahl durch Fürbitt der schwangern Königin/bloß das Leben erhalten/wird von Froissart tom. 1. cap. 146. gar denckwürdig erzehlet.

Einer/so den letzten Sturm thun last/vnd da er im selbigen nichts erhalten/abzuziehen willens ist/soll vnderdiß/selbiger Geschicht/die Stucken vnnd andere schwere Sachen/denen sonderlich der Feind im Abzug wol beykommen/oder Schaden zufügen mag/hinweg vnd in ein sicher Ort führen/nicht vergessen. So ist auch dem Feind/welcher abzeucht/nit allweg zutrawen/dann selbiger sich manchmal heimlich wider wendet/wie die Graeci vor Troia, auch Lucullus vor Mitylenen gethon hat. Plutarch. in vitâ fol. 980.

Wann selbiger/welchem ein Vestungvertrawt/ entwederszaghafft oder vnfleissig ist/wird er manchmahl mit dem Todt gestrafft/oder auffs wenigst seines Adels vnd Ehren entsetzet. Wie Anno 1523. dem Frantzösischen Hauptman zu Fontarabie widerfahren: Car le Capitaine Frauguet apres avoir tenu peu deiours, neantmoins rendit la Ville, qui n' estoit forcable, et en sortit ses bagues sauves: uray est que il disoit avoir este contrainct de ce faire, parce que Dom Petre, fils du feu Mareschal de Navarre, avoit intelligence aux ennemys. Toutes fois le dit Frauguet fut a Lyon sur un eschauffault degrade de noblesse, et declare roturier luy, et ses descendants: pour avoir este negligent, et failly decoeur a pour veoir a la conspiration dudit Dom Pietre, si aixsi estoit qu'elle fut uraye. Bellay. lib. 2. fol. 162. et seq. Welcher lib. 7. fol. 717. eben auch hievon also schreibet: La punition dont ona depuis use contre les moins delinqueurs, a este telle, que touts ceux, qui s'y sont trouvez, extraicts de noble race, ont este privez et degradez eux, et leurs descendents de tous tiltres et privileges de noblesse, et faicts subiects aux subsides et impositions, comme non nobles et roturiers. Also ist der Herr von Vervin zu Pariß Anno 1543. enthauptet worden / weil er auß grosser zagheit vnd vnverstand/auch wider der Burger willen/die Statt Boulongne, dem König auß Engelland vbergeben. Bellay lib. 10. fol. 1123. Car perdre une place, et n' apporter, ou avec la mort, ou avec la vie, de l'honneur, celuy qui vous y a mis, vous faict tort, s'il ne vous fait coupper la teste. Monluc. lib. 2. fol. 138. et adde Montaigne. 1. de essais, cap. 16. Fürstliche Tischreden lib. 1. cap. 29. auffs wenigst soll einer Ehrenhalber einen Sturm außhalten/da er sonderlich etwas gelegenheit hat/sich zu retranchiren. Der Mareschal Monluc sagt/daß die Spanier insonderheit selbige hart straffen/vnd zwar billich/so auß Zagheit ein Stattvbergeben/aber er thut noch billiger hinzu; mais il en faut faire iugement sans


page 163, image: s163

passion: car i' ay veu souvent tel blasme, par celuy gui n' eust sceu faire mieux. lib. 4. fol. 258 b.

Wann man in einer Festung zu parlamentiren anfangt/ist selbige schon für halb verlohren zuhalten; Car des puis qu'une femme parlamente, et vous escoute a Dieu vous comment. Vous avez desia le pied en l'estrieu. Aussi quand une place commence a ovurir l'oreille a la composition, tenez la hardiment pour perdue. Monluc. dict. fol. b. Es wird auch gleichsamb für ein Verrätherey geschätzt / wann der Oberst in deß Feind Läger sich selbsten begibt/vnd daselbst einen accord abhandlet. Bellay. lib. 1. fol. 68. et seq. Montaigne, lib. 1. cap. 5. vnd als vnder Carolo, dem Sechsten diß Namens/König in Frankreich/Thuniß belägert ward/hat der Saracenische Gubernator nicht wollen auß der Statt/ zu parlamentiren sich begeben: disant que parles loix de la guerre iamais un chef d' armee, ou de Ville, ne doit sortir pour parlementer. Girard. lib. 18. tom. 2. fol. 443. Nicht weniger wird offters ein Festung/vn der deme man parlamentirt / rnnd dannenhero darinnen etwas unachtsams/oder zu sicher ist/unversehens eingenommen/dorumb zu selbiger zeit zum fleissigsten Wacht zuhalten. Les heures d' un parlament sont tousiours danger euses. Monluc. dict. loc. Montaigne lib. 1. cap. 6. Fürstliche Tischreden/lib. 11. cap. 28. Mann soll auch dem Feind nicht trawen/wann er schon versprochen/vnter wehrender Handlung nicht zu attentiren/wie die Statt Genua, Anno 1522. mit jhrem eussersten Schaden erfahren/vnd darüber spolirt oder geplündert worden. Bellay.

Noch viel andere observationes können auß deß Mareschalcken von Monluc, commentaires, vnd deß Herren de la Nove notis ad Guicciardinum, gezogen werden.

IX.

Nunc de proeliis aliquid est dicendum: sed inprimis cavere debet is, qui existimationem suam amisit, ut non facile ad confligendum adduci se patiatur; aut qui nuper fugit. Minuere etiam reputationem reputatur, si quis arcem vel civitatem munitam ab hoste obsessam, non illâ liberet incommodatione Eâ ratione Sertorius se famam Pompeii crescentem deprimere posse non dubitavit. Plutarchus in Sertorio fol. m. 1144. Qui idem tamen, ut redimeret tempus, contra dignitatem Proconsulis Romani, Barbaris tributum solvit. Ibid. fol. 1130. Nec enim saluti fama praeferri debet Et Niciae non profuit, quod cum Siculis, ad pugnam eum provocantibus, proelium commisit, ne aliquid decederet Atheniensium existimationi. Plut. Nicia fol. 1063. Sane non raro milites ita sunt persuasi, se vinci non posse, si Ducem habeant, in multis proeliis victorem. qualis olim fuit Philopoemen. Plutarch. in vitâ fol. 711. Quo absente, Achaei, timidi erant, eo ductore numquam non victores.


page 164, image: s164

Sunt qui famam captant, dum spargunt famam suarum divitiarum: sed nec ea sufficit, dum serto res est agenda. Sicque de Carolo VI. Galliarum Rege, scribit Girard. lib. 17. tom. 2. fol. 382. On disoit, que le Roy Charles le Quint, avoit en mourant laisse dixhuict cent mille escus, autres disent davantage: et n'est pas de petite import ance, de faire parmi les ennemis et voisins d' ungrande estat courir un grand bruict d' un grand thresor, et degrands moyens; car cela les met en admiration ou en crainte. Mais pour mener une nouvelle armee en Italie il n' esioit point besoing a' un vain bruit, ains d'une uraye et bonne somme d' argent, et en trouver en quelque part ou il fust cache. Vicissim sibi fidere nimis, hostemque contemnere; fere nocuit semper. Hostis nec contemni, neque metui debet. Il ne faut pas que vous mes prisez vostre ennemy: ny aussi que vostre Soldat ait opinion, qu'il soit plus vaillant que luy. Monluc. lib. 2 fol. 105. b. Carpunt in Carolo Quinto Imper. Galli, quod nimis suae felicitati innixus, omnia reputaverit facilia factu. Bellay. lib. 8. fol. 804. Sed fuit imprudentissima confidentia Sebastiani. Lusitaniae Regis, qui Africanam suscepturus expeditionem, coronam et reliqua, quae ad Coronationem Regis Fessae et Maroci requiruntur, conficienda curavit, secumque tulit: nesciens quid serus vesper veheret. Conestag. lib. 1. fol. 57. Sic et caruit successu confoederatio Nobilium, contra Genevates. Anno 1530. der Löffelbund genannt. Deren jeder zu einem Zeichen einen Löffel angehencket/ jhres vermutens/ die Genffer in einer Suppen zu essen. Stumpfius lib. 8. fol. 273.

X.

Sed nec ad desperationem, in praelio hostis est redigendus. Amirato lib. 19. discurs. 7. Franco-Gallorumque Veriverbium est: un desespere en vaut dix. Et aliud: Les armes sont pitoyables aux desesperez. Lucanus 4. vers. 275.

Vincitur haut gratis iugulo qui provocat hostem.

Vertitur non raro desperatio in furorem. Sicque Clotarius I. Septimus Rex Francorum, a Thuringis desperatis victus fuit; qui ante nil nisi vitam petere fuerunt ausi. Ce qui est souvent advenu aux Princes, qui ont refuse leur misericorde, ou un honeste accord: et plus vaut aux Princes, user de clemence envers ceux, qui la requierent, et gaignet et vaincre par ic elle les hommes, que tascher de les avoir par la force, et les mettre en desespoir; qui a le plus souvent este vaincus de la force. Girard. lib. 1. fol. 88. Memorabile etiam, aptumque loco praesenti Exemplum idem Bernhardus Girardus, lib. 17. habet. Gandavenses, Flandriae populus, cum adversus Ludovicum Flandriae Comitem et Principem suum rebelles, infelicibus diu contendissent armis: multis tandem magnisque cladibus fracti, pacem a Ludovico talem, quâ omnium rerum suarum,


page 165, image: s165

praeter corporum et vitae, ei potestatem permittebant, petere sunt coacti. Verum is irâ et vindictae cupiditate elatus, reiectis omnibus eorum precibus, nullam eis pacem se daturum respondit, nisi omnes qui supra quindecim annos essent, Viri feminaeque, nudis corporibus, colloque inserto laqueo, urbe egressi, omnia sine exceptione aut conditione, suo permitterent arbitrio. Haec renuntiata, adeo ab indignatione simul ac desperatione, iram et animos Gandavensibus accenderunt, ut ad supremam rabiem versi, relictis custodibus urbis, qui si caesam aciem suorum vidissent, tectis ignes subicerent: delecti ex omnibus quinquies mille viri ab urbe egressi, ut potius in acie fortiter pugnando caderent, quam foedâ morte, et supplicio vitam amitterent: ad Brugas castra ponerent. Ibi Ludovicus Comes erat, tanto cum exercitu, ut singulis Gandavensibus cum denis hostibus dimicandum fore videretur. Itaque cum Ludovicus, contemptâ paucitate illorum, egressus urbe, castra loco et munitione tuta, adortus esset: Gandavenses memores necessitatis, periculique sui, tantâ irâ et ferociâ dimicarunt, ut ingentem illum exercitum funderent, fugarentque, et Brugas usque persecuti, una cum fugientibus intra portas irrumperent. Ibi cum omnes adversae partis caederentur, Comes ipsa cum extremo vitae periculo, diu in urbe apud pauperem feminam occultatus, vix tandem solus miserabili habitu manus eorum; quibus veniam supplicibus et misericordiam negaverat, elapsis, omnique ita ditione suâ et Principatu spoliatus fuit. Ac pariter elegans est oratio, apud Thucyd. lib. 3. quâ Diodotus Atheniensibus persuadet, ut Mitylenaeis, veniam potius darent, quam eosdem adigerent ad desperationem. Ubi inter alia ait: Summae dementiae est, imo ne fieri quidem potest, si quis humanum ingenium, cum impetu aliquo fertur, aut legum vi aut aliâ severitate inhibere velit. Proinde ne adeo rebus sinistre consulite, ut capitis supplicium pro certo remedio habeatis: neque spem reditus praecidite deficientibus, ut non brevissimo temporis spatio delictum suum eluere possint. Cogitate nimirum, quod facilius sic quaevis civitas, non desperatâ veniâ, in deditionem veniet, possitque et sumptus praestare, et in posterum tributum pendere: alterâ vero viâ, quem fore putatis, qui non intentiusse sit praeparaturus, et obsidionem etiam ad extremum toleraturus siquidem nihil intersit, sero et extemplo faciat deditionem? Sic et Aristides noluit Xerxi occludere abitum, nec scilic et eâ ratione, vel ex desperatione fortiter pugnare cogeretur. Plutarchus iu Aristid. fol. m. 631. et Themistocle. fol. 228. Inde et Guilielmus Normandiae Dux, Conquaestor vulgo dictus, in Angliam profectus, ut suis reditus, fugaeque spem adimeret, et ita adigeret,


page 166, image: s166

adeo fortius pugnandum, naves, quibus fuerant vecti, incendit et inutiles reddidit omnes. Girard lib. 6. tom. 1. fol. 566.

XI.

Iuvat etiam ad victoriam, vota facere, in Dei laudem ante pugnam. Genes. cap. 14. v. 22. Ut et numquam ad proelium milites sunt ducendi, nisi prius convenienti exhortatione animati. Conzen. polit. lib. 10. c. 41. Formulam talis orationis suggerit Monluc. lib. 1. fol. 51. b. Et bien, Mes Compagnons, ne serez, vous pas de l' opinion des Capitaeines? Qant a moy, ie vous ay desia donne la mienne, qu'il falloit combattre, et asseurez vous, que nous vaincrons: car le presage que i' ay tousiours eu, le m'asseure, lequel ne m'a iamais menty en quelque chose, que i'ay entreprins: croyez mes amis, qu'ils sont desia a nous. Or ay-ie tous iorus faict entendre aux soldats, que i' avoy certain presage, que quand cela m' advenoit, i' estoy seur de vaincre: ce que ie n' ay iamais faict, sinon pour y faire amuser les Soldats: afin qu'ils tinssent desia la victoire pour gaignee, et m'en suis tous iours tres bien trouve, car mon asseurance rendoit asseurez souvent les plus timides. Les simplex Soldats sont aisez a pipper, et quelque fois les plus habiles. Iuvat et milites reddere certos, de iure eius, in cuius favorem ad pugnandum incitantur. Sic namque Froissart. tom. 1. cap. 226. scribit: La estoit Messire Charles de Blois, a admonester et prier chacun, par ses batailles, moult doucement: qu'ils luy vousissent estre loy aux et preud'bommes; et prenoit sur son ame, et sur sa part de Paradis, que ce seroit sur bon droict, et iuste qu'on se combattroit. Iuvat item, non sibi certam victoriam polliceri: ne casus inopinatus, plus noceat terrore, quam damno, ac ut ad utranque fortunam parati simus. Monet hoc militiae optimus Magister, Blaise du Monluc. lib. 3. fol. 154 b. Ne trouvez estrange, Capitaines mes Campagnons, si presageant la perte d' une bat aille, ie l'asseuroy ainsi aux sienois. Ce n' estoit pas pour leur desrober le coeur, ains pour les asseurer, a fin que la nouvelle venant tout a coup, ne mist une espouvante generale par toute la ville, cela les fait resoudre, cela les faict aviser a se pourveoir: et me semble que prenant les choses au pis, vous ferez mieux que non pas vous asseurant par trop.

XII.

Pugna vel est velitatio, vel proelium. Velitationem vocant, cum pars exercitus cum parte hostilium copiarum congreditur. Proelium est pugna, cum toti Exercitus committuntur. Antequam autem proelium ineatur, hostis vires velitationibus, seu levibus proeliis sunt tentandae. Amirato. discur. 1. lib. 19. vid. Machiavel. 3. comment. 37. Idque inprimis facere debet ille, qui Milites habet minus exercitatos, ut ita paulatim, minorique cum damno, ad pugnandum idonei reddantur, quod observarunt Boetii olim, hacque tandem ratione Spartanos Milites exercitatissimos vicerunt. Plutarch. in Pelopida. fol. m. 554. At vero


page 167, image: s167

Achilles Traduccius in Turcae pincibili, fol. m. 350. In Tureicis bellis censet velitationes maiores non ineundas, in quibus laborantibus assidua praesidia mittantur: cum Turcae hoc generis certamine longe superent nostros. Potro incerto eventu, aut multis priculis propositis, minime est pugnandum. Facius axiomat. 30. Cominaeus. lib. 2. cap. 2. fol. 113. et seq. Neque citius quam par est, praedationi indulgendum. Camerar. 3. cap. 29. ut iam monui alicubi supra. Hocque Tartaros accurate observare, notat Ionville in histor. Ludov. S. fol. m. 218. Milites item impransi, ad pugnam non idonei Amirato videntur. 18. cap. 7. Semper quidem ad pugnandum paratus esse debet belli Dux: et pro maximâ Spinolam venditare aiunt; che per acquistarsi honore di Capitano, bisogna combattere: altramente tu conseguisci piu tosto nome di negotiante, che diguerriero. Botero, de detri fol. 47. Sed tamen cum exitus proeliiambiguus et incertus semper, et absolute in manu Dei sit: pulchre Cominaeus fol. 27. lib. 1. cap. 3. cumque victum, nihil non incommodorum plerumque soleat divexare. Cominaeus lib. 5. cap. 2. fol. 373. saepe quoque munitissimarum urbium deditionem secum trahat. Marnix. section. 8. resolut. 6. Pugnae ideoque certamen, quacumque fieri potestratione, evitari debet. vide Suetonium in Augusto cap. 23. et 25. ni scilicet summahoc exigat necessitas, vel optima occasio sit oblata. Agellius lib. 13. cap. 3. Namque hautarmis solum, sed et tempore geritur bellum: Quod olim Antigonus Pyrrho, eum ad proelium invitanti respondit. Plutarch. Pyrrho fol. m. 794. Egregie hac de re cum Patre suo disputat Cyrus, apud Xenophontem lib. 1. Instit. fol. m. 33. Ubi mi Pater, iam necessariis a rebus instructi milites erunt, ubi recte valebant, ubi labores perferre poterunt, ubi bellicis artibus exercitati erunt: ubi etiam ambitiose viri fortes videri cupient, ubi denique facere imperata, quam detrectare iucundius ipsis erit: nonnetum, Pater, sapere quis tibi videretur, si cum hoste quamprimum confligere veslet? Quidni, inquit, si quidem ipse meliori coditione sit facturus. Sin autem, quanto equidem et meipsum et meos praestare censerem, tanto maiori cautione uterer: quemadmodum et alia, quae maximi pretii ducimus, ut quam maxime in tuto sint operam damus. Verum, mi Pater, esse meliori, quam hostes conditione quo pacto quis possit? Profecto fili, non de re vili neque simplici rogas. Nam scire debeseum, qui praestaturus hoc sit, et insidiatorem esse oportere, et mentis occultatorem suae, et fraudulentum et veteratorem, et furem et raptorem, et quâvis in re hoste superiorem. Ac etiam post proelium secundum, Fortunâ recte uti, prudentis Politici esse censetur. Cominaeus. lib. 8. cap. 6. fol. 748.


page 168, image: s168

Tandem aleae Duelli committere belli eventum, ridiculum ferê, non solum periculi plenum est. Machiavell. disput. lib. 1. cap. 22. et seq. Sed de mirabili Duello Caroli Magni, vide Cornel. Kempium, de Frisia lib. 3. cap. 13. fol. m. 265. ubi scribit: Carolum Magnum Imperatorem, et Radbodum, Frisiae Regem, cepisse certamen; eâ lege et conditione, ut si Radbodus vincat, libera a Carolo esset Frisia, et vectigalium concedatur Frisiis immunitas: Si victor fuetit Carolus, ei subiecta Frisia esset, et tributa ei solverentur. Et si quis hanc acceptare recuset conditionem, is pro victo et imbelli homine haberetur. Itaque tale Duellum exstitit ab iis ordinatum, quo scilicet ipsi Principes, Radbodus Rex, et Carolus, uno loco sese sisterent, stando: et quicumque ipsorum alium vinceret diutius stando, ita ut ad terram se non inclinaret, penes eum consisteret palma, et esse deberet Frisonicae gentis Dominus. Sed haec ex historiâ, side minime dignâ, de sumpta videntur.

XIII.

Addam et alia ad proelii ineundi, feliciterque finiendi rationem, quae spectant. Sane haut raro etiam bestiae ferae in auxilium cotra hostes, adhibitae fuerunt. Saraceni in Palaestinis expeditionibus, urnas, cui inerant serpentes, in nostros iacere consueverunt. Girard. lib. 9. tom. 1. fol. 775. Canes non stipatores solum, et excubatores; sed quoque bellatores fuisse, Iust. Lipsius probat. cent. 1. ad Belgas. epist. 44. fol. m. 44. et Val. Flaccus de Caspiis populis:

—— —— Claustrisque profusi
Caspiadae, queis turbae canum, non segnius acres
Exsilit ad lituos, pugnas que capessit heriles.

Pugnavit et Imperator Caracalla, contra Parthos, feris etiam bestiis in hostes immissis. Spartian. in vitâ. Lusitani in Insulis Terceris, bobus usi sunt, non infelici successu. Conestagius lib. 8. fol. 417. Monachus quidam Augustinianus, consilium hoc dedit, ut ante ordines militum praemitterentur satis multi boves; et stimulis, quantum fieri posset incitati, in Hispanorum aciem impellerentur. Secutus est Insulae Gubernator hoc consilium, ex quo et salus Lusitanorum, et hostium interitus dependebat. Cum a bobus ingens pulvis excitatus fuisset, Lusitani ab Hispanis conspici non poterant, et boves sclopetorum ictus excipientes, ordines Hispanorum perturbabant. Hispani, qui velitando cum oppidanis, globos et pulverem tormentarium insumpsissent, tantâ hominum multitudine irruente, ad littus et naves se recipere conati sunt, sed sero: nam Lusitani, qui armenta boum, veluti valli loco obiecto, sine ullo damno appropinquârunt, cum boves continue stimularent, tanto illi impetu in Hispanos invecti fuerunt, ut acie disiectâ, cedere cogerentur. Sed cum iterato stratagema hoc tentare vellent Lusitani, elusum et


page 169, image: s169

frustratum id fuit. Sic enim Conestagius lib. 10. fol. 512. eâ de re scribit: Nocte ingruente, Insulares magnum numerum boum, quorum ultra millecoegerant, constituerunt in hostes impellere, aciem adversam disicere, et eodem plane stratagemate uti, quod ipsis satis feliciter bienno ante contra milites Petri Baldesii successerat. Verum Schartesius non probavit consilium: quinimo hoc pacto hostem carnis recentis copiam habiturum dixit: neque verisimile esse fore, ut quod contra sexcentos milites semel bens evenisset, statim contra exercitum duodecim milliu eâdem cum felicitate succederet: et ita boves amandati fuerunt. Porro Hispanici exercitus Praefectus, cum tot boves ab hostibus congregatos videret, dispositis in fronte exercitus Germanis hastatis, et relicto inter ordines certo intervallo, mandavit ut boves, si irruerunt, sine impedimento praetergredi sinerent. In praelio, quod Carolus Andegavensis, Neapoleos Rex, cum Conradino Sueviae Duce commisit: Carolus Capitaneum quendam Regiis armis induit eoque interfecto, cum Suevi reputarent verum Regem occisum esse, iam de victoriâ certi, palantes et incuriia Carolo oppugnati, oppressique fuerunt. Girard. lib. 11. tom. 1. fol. 971. Proelium qui init, cum milites adhûc ex itinere sunt lassi, vincitur plerumque. Ita censuit iam olim Paulus Aemilius. Plutarchus, in eius vitâ fol. 475. Neque belli Dux animi promptitudinem, quam ipse habet; sed militum, equorumque conditionem respicere debet. Cum pedites ab equitibus oppugnantur, minime consultum est, ut iunctim diusplodant manuarias bombardas. Ores que les gens a cheval viennent charger les gens de pied, ils se doyvent resoudre a ne tirer que partie deleur arquebuz erie: et garder rousiours l'autre partie iusques a l'extremite, ce que observant il ser a difficile qu' ils soyent des faicts sans tuer beaucoup de ennemis, lesquels n'osent enfoncer, voyant les arquebuziers affustez Monlac. lib. 1. fol. 48. Exercitus ex duodecim vel quindecim milibus qui constat, non vereatur: Si nil aliud sit quod impediat, pugnam committere cum alio, numeri duplo maioris. l'ay apprins des Sages Capitaines, pour les avoir ouy discourir: qu' une armec compose de douze a quinze mil hommes, est bastante d'en affronter une de trente mille. Car cen'est pas le grandnombrequi vaine, c'est le bon coeur. Un iour de batai lle la moitie ne combat pas. Monluc. lib. 2. fol. 78. Periculose errat bel li Dux, qui si hostilis exercitus, una atque altera legio cedat, eam ita fugientem sequatur, ut totus exercitus dissipetur. Quod Philopoemen observavit, ex eoque augurium victoriae desumpsit. Plutarch in vita fol. m. 709. Nec etiam dissipandi nostri ordines ideo sunt, quia hostis spoliat nostra impedimenta. Plutarchus, in Alex. Magno. fol. 173. Proelia quae noctu committuntur, admodum sunt perciulosa: in iisque singulari


page 170, image: s170

aliquo signo nostri sunt notandi: Id quod Anno Christi 1445. cum negligerent Turicenses, contra Suicenses bellum gerentes, magno damno semetipsos affecerunt, historiam Stumpfius habet, lib. 6. cap. 10. ubi ita scribit: Hans von Rechberg / Haupeman~ zu Zürich / suhr mit zweyen Schiffen zu anfang der Nachr auß der Statt den See hinauss / das eine Schiff lender zu Meylin/da wärmbien sich die Knecht/dann es war gar kalt. Das ander Schiff war sürgefahren/ob der Ow ans Land geruckt. Dieselben Knecht zogen durch Wedischwyler Gericht hinauss gegen der Schindellege/ sie zogen ohn alle Ordnung zerstrewer hinauss / ein Rott nach der andern/ und wusten nicht daß die von Schwytz vor handen waren. Dieselbigen stunden mit ihrem Paner in guter Ordnung neben dem Weg in einem Holtz/vnund sahen die Züricher also zerstrewer bey dem Monschein/ohn alle Sorg fürziehen/deß sie sich verwunderten/und beforgsen es wer ein Berung/und etwan ein verborgent Krafft darhinder. Deßhalb die Schwytzer nach gehabtem Rath/mit ihrer Ordnung an ein Ort auß dem Holtz loffen/durch die zerstrewerten Züricher/und stiessens also onversehn lich varnieder/ was ihnen im Weg stund/und eylten darmit am andern Ort widerumb in das Hltz in die Finstere: wolten also sehen / was darauß werden welf. Hiemit enstund ein Lermen unter den Zürichern / die so weit hinfür gezogen waren/eylten widerumb hinder sich dem Platz zu/ da dieser Angriff geschehen war: dergleichen die so noch weit dahinden waren / eylten hinfür zum Angriff: und meint jedereheil/der ander der ihm enigigen liesse/ were Feind. Darmit kamen also die Züricher selbst an einant er / schlugen einander ab dem Berg bißgen Wolrow/vnnd theten also einander vnbekandt grossen Schaden. Die von Schwytz hatten allein den Angriff gethan/und sich widerins Holtz gemacht/vnnd loßten zu mit grossem verwundern/ ehe die Züricher einander erkanten/hatten sit ihnen selbst grossen Schaden gethan. Idemque Stumpfius, lib. 12. cap. 9. fol. 376. b. (ex Eccardo, Monacho S. Galli) Helvetii cuiusdam insigne refert stratagema, quo in praelio nocturno Hungari Anno Christi 938. Germaniam passim devastantes, territi, caesique fuerunt. Damahlerhub sich ein Landman/im Friuckthal wonhafft/genannt Hirmiger/der nicht allein an Gut wolhabend und mächtig/sondern auch von Hand unnd Gemüht Großthärig was/der besamblet eylends im Land herumb ein hauffen der besten unnd hertzhasstigsten Männer/ mit welchen er in einer Nacht den Hungarischen Hauffen hie dißhalb Rheins/unversehenlich uberfiel / unnd schlugen sie bey nahe alle zu Todt / allein außgenommen / die so durch den Rhein schwimmende entrunnen / darinn lihrer aber wunderviel ertruncken. Es hat auch Hirmiger gllernächst darbey guss einem Berg


page 171, image: s171

verordnet erlich Landleuf mit viel Fackeln/welche/so bald sie den Angriff und das Gefecht hörten/alsbald ihre Fackel anzündeten/die gaben einen schein biß in die ebne herab/darab die Vngarn noch mehr erschrecken/etc. Perfectio Ducis exercitus in eo consistit, ut ad proelium cogere possit hostem; non vero ab eodem ad pugnam cogi queat. Sicque cum Marius a Pompedio Siloone, ad proelium provocaretur, fortitudinemque tanti Capitanei, qualis esse volebat, ostenderet aliquando: ei Marius respondit: Praebe tu documentum exercitati Ducis, mihique decertandi impone necessitatem. Plutarchus in Mario fol. 835. Praeclare Tarduccius in Turca vincibili fol. 300. Perpendi, inquit, saepius mecum, et examinavi pugnas celebriores, in quibus Christiani a Turcis victi, eas praecipue quae in Hungaria commissae fuerunt, ubi (posthabitis causis, ob quas ad manus ventum fuit) quatuor praecipuos errores, et causas cladis nostrae me reperisse puto, qui necessaiiô in posterum, praecavendi et corrigendi sunt. Error (1) insignis videtur, si exiguae copiae praelio cum immensâ hostium multitudine confligant, (2) si nimio pugnae fervore, et cupiditate hostem aggrediamur, (3) si milites ordines deserant, vel praedas agant, hoste non dum penitus devicto, vel lucrata victoria, (4) si nimis diu hostem fugientem insequantur. Et hic idem fol. 356. scribit: Aciei perfectio in eo conspicitur, cum primis turmis secundae iusto rempore subsidio veniunt; et hos tertiaedeinde, in hunc usum reservatae, excipiunt. Ac licet in priori militum serie, nonnulli vacillent, et ad fugam in clinent, pedemque referre cogitent; fuga tamen plerumque in posteriori classe oritur, quibus firmiter persistentibus, priores resistere inviti etiam coguntur. Hinc constat praecipuum belli Ducis officium in eo positum esse, ut militum animos initio pugnae probe confirmet, quod fortiter hosti resistant, vel saltem audaciam firmiter in hostem properando simulent, quod in ingenti exercitu maximum pondus ad victoriam habet. Ubi primus impetus feliciter cessit, posteriores animum recolligunt, adeoque roborant, ut prioribus cedentibus, illi horum loca supplere non dubitent; maxumê ubi ad fortitudinem a Ducibus et Officiariis fuerint adhortati: qui semper hac in parte strenue suo officio, turmas obequitando, et hostium pugnandi modum declarando, fungi debent, ne milites novitate aliquâ forte perturbentur. No modo autem in primam seriem optimi et praestantissimi quivis militum et officiariorum collocandi; sed in ultimam quoque classem pars eorum reservanda: quo illi fortiter pugnando, reliquis exemplo suo praeeant, hi vero timidioribus spem fugae adimant. In Romanâ acie ut quisque videbatur fortior, eo magis in novissimum agmen reservabatur, primipilis exceptis, qui omnium strenuissimi erant, Le desordre


page 172, image: s172

vient tousiours plus par la queve, que par la teste. Monluc. lib. 1. fol. szi Vous ferez l' arrteregarde et aurez cinq cens combattans dessous vout et vous tiendrez sur aelle: mais ie vousy ordonne parce que vous estez unsage chevalier, et bien advisez. Froissartrom. 1. cap. 216.

XIV.

Hosti fugienti aureum pontem struendum, no0nnulli iudicârunt, quorum opinioni repugnare videtur vulgo in bellis recepta regula: Victoriautendum esse, nec hosti tempus, ad animum resumendum, viresque recolligendas, concedendum. Haec duo ut concilientur invicem, fugae distinctio facienda erit: vel enim hostis integras adhuc et incorruptas copias, armis probe instructas sub signis reducit, et in tutum collocare tentat; vel aperta fuga desertis ordinibus, et signis relictis, armisque abiectis, tergum vertit: qui priores intercludere, viamque illis praeripere vellet, necessitatem pugnandi, et sese defendendi imponeret; siquidem armati id facere possint. Non igitur impediendi, sed evadendi commoditas libera eis est relinquenda. vide Tarduccium fol. 353. etc. Sicladem exercitui illatam Dux belli cognoscit, non animum tamen despondere, sed caute extra periculum se subducere, et ut suos in tutum collocet, omnes inire rationes, se denique meliori Rei publicae fortunae praeservare debet. Varronis exemplo, qui fugâ ex Cannensi clade elapsus, a senatu laudatus, eigratiae fuerunt actae, quod de Rei publicae statu non desperâsset, ut Collega eius. Nemo frustra desperare debet, cum nesciamus quâ viâ nos operiatur fortuna, quae plerumque per vias inflexas et incognitas incedit. Semper meliora sunt speranda in bello imprimis, ubi vis atque potestas eius maxime adparet: Siquidem multi exercitus unâ solâ voce, vel falsâ quâdam specie in fugam fuerut coniecti; multicum victi essent, denuo victores exstiterunt. Turpissimum igitur est Duci, post res male gestas, quod superest per desperationem negligere: cum milites in latam fugam versi sunt, operadanda, ut eos in tutum, extra periculum collocet, eos certiores reddat, quo fugam capessere, et quibus viis incedere debeant; ut hostis, si copias suas dividere cogatur, ab insequendo cesset: quod si ante fugam significare non licet, in ipsâ fugâ id faciendum, missis nuntiis, ad transitus praecipuos, ubi necessario transeundum est copiis fugientibus. Tutissime in castra fuga instituitur, quae in eum eventum ante pugnam muniri, et praesidio firmari solent. Reditus enim in Castra fugae speciem non habet, nec victos nos esse arguit. Tarduccius fol. 315. etc. De fugâ etiam plura habet Conzen, ltb. 10. polit. cap. 48. et seq. Saepe receptus, der Abzug/ oder Auffbruch/speciem habet fugae, quique recipiunt se in tutiora loca, animo decertandi carent. Communement gens qui se retirent, ne


page 173, image: s173

sont coustemiers a tenir bat aille; ainsique font ceux qui marchent en avant. Bellay lib. 10. fol. 1052. Quibus equi sunt occisi, caudis equinis commilitonum inniti debent. Ceux qui avoyent per du leurs chevaux, setenans a la queve des autres, se sauverent ainsi. Monluc. lib. 1. fol. 10. Et fugere haut est turpe, si salutis nullae alia via patet. En cecy les Capitaines pourront estre instruicts, de ne prendre iam ais fuitte; ou,, parler plus honne stement, une hastive retraicte, sans avoir recogneu qui les doit chasser: et encore le voyant, cercher les remedes pour resister, iusques a ce qu'ils n'y voyent plus ordre. Carapres que tout ce, que Dieu a mis aux hommes, yest employe; alors la fuite n' est pas honteuse ny villaine. Mes Capitaines, mes Compagnons, croyez que si vous n'y employez le tout, chacun dira, et ceux mesmes, qui auront fuy avecques vous: s'il eust faict cecy, s'il eust faict cela, le malheur ne fust point advenu, la chose eust mieux succede. Et tel en brave, et parle plus haut, qui fuit peut-estre le premier. Et voyla l' honneur d'un homme de bien (pour bien vaillant qui'il soit) en dispute tout le monde. Monluc. lib. 1. fol. 73. et seq. Et tandem haut praecipuum est, in arte militari: recipere se absque fugâ: praesertim si hoc fiat in conspectu hostis, vide Monluc lib. 3. fol. 151. b. et 155. et seqq. Guilielmus Conquaestor, Anglorum ordines cum solvere nequiret, fugam simulavit: eosque in persequutione dissipatos vicit. Girard. lib. 6. fol. 568. tom. 1.

XV.

Forma aciei (quae haut exigua artis Imperatoriae pars est. Plutarch. in Philopoemen. fol. mi hi. 714.) pro ratione circumstantiarum, loci et hostis, diversa ac varia est; et ita comparata esse debet, ut non tam ad resistendum, quam ad redintegrandam aliquâ ex parte, ruptam aciem, accommoda sit. Quâ de causâ Romanorum aciei dispositio, ceteris omnibus praestantior videtur Machiavello, in comm. de re militari. Alberic. Gentil. de armis Romanor. fol. 247. Amirato 21. cap. 2. vid. Leon. de apparatu bellico. c. 18. Lipsium. lib. 16. cap. 5. La Nove in disicursib ac inprimis R. P. Adam Conzen. lib. 10. polit. cap. 30. 37. 40. 42. 43. De ratione, quam Iulius Caesar in proeliis observavit, vid. Sueton. in eius vita cap. 60. Romanum etiam morem, aliorum usui praefert Tarduccius. fol. 326. Nonnulli putant hostem, uno agmine, in quoomnes militiae vires sint coniunctae, excipiendum esse, tum ut maiori fortitudine ei resistatur, tum ne copiis divisis debiliores singulae exercitus partes reddantur, unde facilius vinci possint, tum ut commodius laborantibus, vel fugatis cum integris copiis auxilio veniatur. Quod post cladem milites eâ animi fortitudine et virtute, quam ante amissos socios, numquam in acie persistent.


page 174, image: s174

Tum quod saepius milites tanto furore adversarios adgredtantur, ut eorum quoque ordines rumpant, qui succurrere et auxilio venire prioribus iam victis, designati erant. Non igitur plures acies ordinandas, sed in unum agmen omnem vim militarem conferendam existimant, quo cum omnibus viribus belli alea et fortuna tentetur, nec cum parte quadam, exercitus totus in discrimen adducatur. Hac ratione phalangem Macedonicam constitutam dicunt, qua Philippus et Alexander, tot victorias illustrissimas acquisiverunt. Sed phalangi Livius Legionem Romanam longe praeponit. Utraque firmiter ordines servabat, phalanx tamen (in qua lanceati pugnabant) immobilis erat, et uno eodemque armorum et hominum genere constabat. Legio Romana magis erat distincta, et ex pluribus partibus composita, facilius etiam dividebatur, et commodius primum in locum redibat, et in unum corpus coibat. Alibi dicit, Romanos conformem Macedonicae phalangi quondam aciem habuisse, eam tamen postea immutatam et emendatam fuisse. Probatur igitur aciei in plura agmina et distincta armorum genera distributio, a Romanis quondam observata: licet ea nostrae militiae disciplina sit, ut cohors fugiens ab altera, quae laborantibus auxilio venire cogitat, commode excipi et a fuga retrahi nequeat, siquidem mercenariis plerumque, et novitiis atque tyronibus exercitus constent, qui ordines dextre observare ignorant: sed quo confusiones et turbae evitentur, a latere auxilium est feredum; unde fieri nequit, ut eâdem fronte acies instituatur, sed in multa agmina distribuenda est, tanto intervallo invicem disposita, ut subsidiarii facilem aditum et ingressum habeant, etc. quem eundem Tarduccium etiam consule foliu subseqq. aliquot. Quaeritur item quae arma in mediam aciem, quae in cornua et alas sint reicienda, quâ in re pro loci et situs ratione, ac commoditate diversa stratagemata adhibentur, et pars principalis exercitus varie distribuitur. Peditatus militiae nervus praecipuus saepius in cornua: equitatus vero in mediam aciem ponitur, eaque distributio, tum in lateribus variari et immutari solet: Una tamen penes omnes certa constat regula; gravioris armaturae militem, in quo vis et robur praecipuum ad oppugnandum hostem consistit, in mediam aciem disponendum, quod ibidem hostibus plus quam alibinoere possit, quod munitus sit a latere, ubi pedites plus quam alibi ab equitatu sibi timent. Quae verba sunt iam saepius laudati Tarduccii, fol. 333. qui idem folio 359. etc. docet: quomodo aciei tergum et latera sint munienda. Olim apud Francicos et Germanicos Imperatores, nationes quaedam, ex privilegio, primam aciem constituebant. Damals haben die Alemannitr/Schwaben unnd Ob erländer/den Vorzug gehabt/auß trafft ihrer alten Gewonheit/auch


page 175, image: s175

eines Privilegii, ihnen von Carolo Magno gegeben. Stumpf. 4. cap. 42 et 6. cap. 19. sub Anno 1354. et lib. ult. cap. 3. Sed hae de loco concerationes, saepe rebus obsunt. Quod et Aristides olim animadvertit: qui non praeter rationem reputavit, locum non dare, neque adimere virtutem. Plutarch. in vita fol. 635. et 638.

XVI.

Proelium navale, de quo vid. Conzen. lib. 10. cap. 50. isto genere differt a terrestri: idque suo cum damno expertus est Philopoemen. Plutarchus, in vita. fol. 714. Aliter equi, aliter naves gubernantur. Girard. lib. 4. tom. 1. fol. 344. Et ut maris intempestas est incerta, ita et navalium pugnarum. Vous savez combien sont incertains et mal asseurez les desseings, qui sont fondez au fait de la Mer. Bellay lib. 7. fol. 681. Magis etiam crudelia sunt navalia bella: ac interdum pyrius pulvis incendi solet: ut victi non pereant inulti. Bellay. lib. 1. fol. 10. Praestat equidem terrestri exercitu, praevalere: cum navibus ad mediterranea nequeat penetrari, neque ideo magnum Imperium acquiri. Paruta lib. 2. discurs. 1. fol. m. 278. et seq. Sed tamen non potens satis est, qui non naves habet, praesertim si regnum eius adiaceat mari. Andronicus Imperator, Graecus, primus constituit, nullam amplius classem in procinctu habere atque conservare, ut sumptibus parceret. Unde Turcae sibi iam undique mare patere intelligentes, triremes aedificare, Insulas, maximo Christianorum detrimento percurrere, atque devastare coeperunt: cuius rei culpa solis Graecis imputanda, quemadmodum ipsorummet scriptores cum taedio commemorant. Tarduccius, fol. 205. qui idem fol. 278. scribit: Classe Turcicâ, post expugnatam Cypri Insulam profligatâ atque destructâ, et maximo rerum maritimarum apparatu amisso, adeo Selimus II. animum a belli maritimi studio subduxit, ut a navigatione et mare protinus abstinere, secum statuerit: secus ac fecerunt maiores ipsius, qui incrementi et auctoritatis spem non minimam, in re maritimâ posuerant; cum Graeci, ut sumptibus parcerent, eius Imperium sprevissent et neglexissent. Sed porro magna differentia est inter naves: Triremes, cum non sint altae, minus expositae sunt ictibus maiorum bombardarum. Langeii lib. 10. fol. 1147. ex navibus etiam, triremes omnium celerrimae exsistunt. Concestag. lib. 10. fol. 503. sed alia incommoda habent. Et etiam tam fluminibus, quam mari, ad loci naturam, navigia accommodari debent. Bellonus lib. 2. cap. 30. Naves etiam ex recens secta materia, et ligno modo caeso aedificatae, ad navigationem inutiles sunt. Proelia etiam et ratio belli maritimi gerendi, nunc plane immutata, et maiori non solum geritur cum dexteritate; sed et naves etiam sunt maiores et magis instructae. Etenim naves, quibus Athenienses Themistocles imposuit, octodecim tantum milites capiebant.


page 176, image: s176

Plutarch. in Themistocle. fol. m. 226. Sed tamen Hiero Siracusarum Tyrannus, admirandum navigium dicitur construxisse: quod cum magnitudine ipsâ, tum exacta corporis pulchritudine omnes ante se constructas naves longe superare perhibetur; Moscion quidam, nomine praestanti vir ingenio et eruditione, Athenaeo referente, peculiariter etiam edito volumine perscripsisse dicitur: ad cuius structuram fabricae, quam integro consum matum ferunt anno: cum tamen nusquam pauciores quingentis assiduo semper in opere versarentur homines. Ceterum hanc postea, ut aiunt, navem frumento onustam, cum annonae vexaretur caritate Aegyptus, Alexandriam misit, eamque ut erat, Ptolomaeo Regi dono dedisse dicitur: quam cum Archimelus quidam ex Atticis Poetis, Epigrammaton scriptor vidisset, et illam versibus conelebrasset suis, Hieronisque liberalitatem et magnificentiam, satis lepido prosequutus fuisset Epigrammate, illum Hiero mille postea tritici modiis Atticis munifice donasse perhibetur, quem propriis etiam impensis, utii Athenas deveherentur curasse, plane autumant. Leonicus Thomaeus lib. 3. cap. 21. de varia historia. Etiam triremium aliquot, maximae molis, mentionem facit. Plutarch. in Demetrio fol. 636. etc. Mago etiam naves 150. in Siciliam adduxit, lisque sexaginta milia militum transduxit. Plutarchus in Timoleon. fol. 516. Et etiam qui boni milites in terrâ, non censentur apti ad proelium navale, et e contra. Plutarchus in Dione fol. 794.

XVII.

Quaestio est, anxie inter Politicos agitata: utrum Monarcha seu summus Princeps, aut Rex, si sit belli tempus, ipse proeliis interesse, et in exercitu, acieque debeat stare? vide Michel. de Montaigne. lib. 2. des essais. cap. 21. Danaeum. lib. 7. polit. 4. Lipsium. lib. 5. polit. 14. Bodin. 5. de Republ. num. 572. Hippolit. a Collib. in Princip. cap. 3. Iun. quaest. polit. 72. Gerard. decad. 7. quaest. 4. Conzen. lib. 10. cap. 23. Althus. cap. 36. fol. 610. Botero de detti fol. 33. b. Certe Petrus Mathaeus. hist. de France lib. 5. fol. m. 109. censet; Philippum II. Regem Hispaniarum, eâ solum de causâ, Belgico bello finem facere haut potuisse, quod non ipse adfuerit praesens. Le seul moyen, d'en retrancher la longueur, et de ne laisser hereditaires a sa maison, estoit d'y venir en personne, et au commencement. Caesari in Pharsalico bello victoriam peperit, non praesentia solum, sed et quod ipse hostes fuerit aggressus. Appianus de Cirilib bell. lib. 2. Incumbente Caesare, cum exercitus pavore correptus, trepidaret, pavori quoque desidia admixta fuisset; Caesar porrectis ad Caelum manibus, Deos omnes invocare, et ne umco praelio, multa et splendida eius gesta deturparent, cepit deprecari. Mihtes quoque discurrens, nominatim appellabat; casside praeterea adempt, vultum eius inspicere cogebat. Illi vero nec hoc quidem modo a timore cessavêre,


page 177, image: s177

donec Caesar unius clypeo arrepto, Duces circumsidentes in hurc modum affatus est: Erit hic mihi vitae sinis, vobis autem rei militatis dies ultima. Quibus dictis ex acie procurrens, sic hostes propulit, ut per decem pedum spatium loco cederent, ducentaque ad illum tela iacerentur, quorum partem evitaret, partem clypeo exciperet. Eâ excausâ ceteri accurrentes ante illum constiterunt, et exercitus omnis impetu evectus, per universam diem depugnavit, nunc impellens, nunc repulsus, victus, victorque per partes, quousque in vesperam tan dem victoriâ potitus est Gunther in Ligurino. lib. 4. vers. 288.

—— Audaci pudor sub Rege timere.

Certe ita acquiescit Principi suo vulgus, ut eo praesente, nil fere sibi uspiam metuat mali, ne in summâ quidem calamitate. Cl. Dn. Ian. Gruterus, fautor meus, in commentar. ad loca Taciti part. 2. a princ. Sane quemadmodum, ubi,

—— Pater Superum prospexit ab aethere terras;
Ecce viget, quodcumque videt. Mundum reparasse
Adspexisse fuit, solus fovet omnia nutus.

Sidon in Avitum. Sic Regibus praesentibus, similiter omne, statim

—— Quicquid voluêre peractum est.

Hancque vulgi aestimationem item exprese produxit, Ammianus in Iuliano, appropinquante Viennae lib. 15. Communium remedium aerumnarum in eius locabat adventu: salutarem quendam genium adfulsisse acclamans, nec sequius arbitrata. Minusque habet adulationis quam primo videtur aspectu, versus in Augustum Horatii, lib. 4. Odâ. 5.

Lucem redde tuae Dux bone Patriae.
Instar veris enim vultus ubi tuus
Adfulsit; populo gratior it dies
Et soles melius nitent etc.

Exstat apud Corestagium lib. 5. fol. 252. disputatio, notatu digna, an Lusitanicae expeditioni debeat interesse Rexipse? Et praeter rationes vulgares, quibus uti solentii, qui adfirmant, Reges ipsos expeditionibus inter esse debere, adduce bantur etiam quaedam peculiares, quae suadere videbantur necessitatem flagitare, ut Rex ipse omnino huic exercitui praeesset. Dicebant tria esse, quae requiruntur in expeditione, cui Principem ipsum interesse conveniat: nimirum rei, propter quam arma capiuntur, pondus ac magnitudinem: spem felicis successus, et belli perministrum conficiendi difficultatem. Omnia autem haec tria in ista expeditione manifesto concurrere.

Litemn. esse de Regno maximi momenti, divite, aliis ditionibus


page 178, image: s178

Regis contermiho, capite multarum locupletissimarum provinciaium, quarum fines am plificari facile posse viderentur. Spem victoriae esse tam certam, quam, humanitus loquendo, certa esse posset, tum bonitatis causae, et virium respectu, tum etiam propter hostium imbecillitatem. Difficultatem expeditionis ministri operâ conficiendae esse non exiguam, et huic casui maxime propriam, neque enim Regem intraturum in Lusitaniam, ut Civitates, et Castella occupet, sed potius ut animos hominum sibi devinciat, neque, ut victorem se gerat, sed ut Principem legitimum, cuius est venire viribus instructum ad reprimendas mutationes, quae in regnis recens acquisitis nasci solent, ut etiam se facturum significasset gubernatoribus et ordinibus Regni. Has vero partes, tamquam summe arduas, non posse recte committi, nisi filio primogenito: reliquis vero filiis et nepotibus non item: quanto minus duci exercitus, natione Hispano, et partim naturâ imperioso, partim gravissimatum rerum, quas tractaverat, usu exasperato, et Lusitanis inprimis exoso. Dicebant certissimum esse, si Rex ipse in regnum ingrederetur, ex amicis subditos fide lissimos, et ex iis, qui neutram partem ante secuti essent, amicos facturum: Albanum econtrario amicos in neutrales, neutrales in inimicos, et inimicos in perduelles mutaturum. His et aliis rationibus fulciebant opinionem suam ii, qui in hac expeditione Regis praesentiam omnino necessariam esse contendebant. Et sunt vicissim, qui dicunt, regulariter non debere proeliis interesse Regem. Cum hoc nihil aliud sit, quam totam simul in discrimen Rem publicam vocare. 2. Samuel. cap. 18. vers. 3. et cap. 21. vers. 17. Magnam utilitatem adfert Principis praesentia, sed periculum adhuc est maius. In milite enim sors est unius; in Imperatore universorum. Facius axiomat. bell. 25. Adde Machiavellum disput. 3. cap. 10. Richter axiomat. histor. 64. et 273. Canonhiero del introduzz. 8. cap. 18. Cominae. lib. 1. cap. 4. fol. 33. eleg. du Bartas, en la cantique de la Victoir. d' Iury. ad fin.

—— N'expose, o grand Monarque
En proye si souvent ton beau sang a la parque,
Sois chiche deta vie, et croy que nostre bien
Se tourne seulement dessus les gonds du tien.

Et quae damna Regis subsequantur captivitatem, historiae omnium temporum abunde testantur. Cominaeus, lib. 5. cap. ult. fol. m. 481. Veruntamen, qui fortunae pulli, in spe, non in re Regnum habent; praesentes concertationibus esse solent. Suetonius in Caesar. cap. 62. 63. et 64. Anne ergo distinguendum est, inter eum Principem, qui Imperium iam firmatum habet, aut iam ill ud satagit acquirere vel firmare. Aut vero ita censere licet, bello Principem regulatiter interesse, non autem proelii


page 179, image: s179

aleae a ncipiti se exponere debere? In extremo etiam periculo, ubi omnia sunt tentanda, et fortunae alea unâ vice experienda; Principes non praeli is obesse solent. Sicque Fredegundis, infantem Regem intulit praelio, ut sui animarentur. Lehman. lib. 3. cap. 7.

XVIII.

Unicum debere exercitui Imperatorem praefici, haut plures; inter omnes constat. Machiavellus, 3. commentar. 15. Richter, axiomat. histor. 152. Regemorterus. fol. 291. Ac si per belli Ducem, Princeps aliquis bellum gerere velit: is unus, haut plures esse debent. Loys Guyon. tom. 3. des divers. lecons lib. 2. cap. 26.

*polloi\ stratngoi\ *kari/an a)pw/les1an.
Multi Duces deperdidêre Cariam.

Porro autem belli Ducis officium, paucis comprehendunt verbis Gallicum dicunt: En la celerite, et la vigilance, consiste toute l'art de la guerre. Dux item belli, milites noscere: Piccart decad. 7. cap. 8. nec item militibus odiosus esse debet. Richter axiomat. histor. 18. Disquiri pariter solet: plusne praestare possit egregius Imperator, cum exercitu infirmo; an vero egregius exercitus, sub inepto Duce? vid. Machiavell. disputat. lib. 3. cap. 13. Plus fere putatur in Duce, quam in exercitu situm esse. Richter axiomat. histor. 266. Huic vero, anne libera administrandi belli sit facienda potestas? controversia est maxime controversa. vid. Machiavell. 2. comment. cap. ult. Illustrem Enenckel. 2. de privileg. milit. 3. fol. 74. Amirato 15. cap. 6. Sane Veneti, Belgae, et populi alii, aliter qui faciunt; magis metuunt Tyrannidem internam, quam hostem externum: et cumprinis hoc institutum haut est negligendum, cives quando exsistunt imbelles. Romae periculum non tam facile metuendum etat, quod externo milite numquam utebantur. Non prodest hoc amplicationi, sed securitati. Quin et (declinante Imperio Romano) Caesar hoc modo factus est Monarcha; auxilio scilicet militum, quos sibi devinxerat: quod facere nequivisset, si Inspectores circa se semper habuisset. Suet. in Casare cap. 34. Tales instructiones aegre etiam tulit Lyncester. Meteranus vom Niederländischen Krieg. lib. 13. fol. 504. Et Marchionis cuiusdam apophthegma refert Boterus, de detti fol. 44. qui de Principe quodam, bellico suo Legato iniungente, ut proelium non ineat, sed tamen regionem defendat, dixit: Che queste era un dar gli auctorita di poter esser vinto, ma non vincere.

XIX.

Curam demum valetudinis exercitus sui, belli Duxhabere debet: Praeclare apud Xenophonten Instit. 1. lib. 1. fol. 29. Cyrus. De bona valetudine, quod audirem et viderem, tum civitates eas, quae huius indigent, medicos adsciscere, tum Imperatores ad usum militum Medicos secum sumere persuasum est: itidem mihi postquam munus


page 180, image: s180

hoc mandatum fuit: statim haec animo cura insedit: et existimo equidem, mi pater, ait, viros me artis medicae admodum gnaros mecum habere. Ad quae Pater: Hi vero Medici, de quibus tu fili loqueris, inquit, quemadmodum sunt vestium laceratarum sarcinatores quidam, ita et ipsi hominibus medentur, postquam in morbos inciderunt. At tua vale tudinis bonae cura praeclarior erit, qui operam dabis, ne prorsus in morbos exercitus incidat. Et quanam viâ, mi Pater, incedens, inquit, hoc praestare potero? Nimirum si diutius eodem loco sis mansurus, primum negligendum tibi non erit, ut castra in regione salubri loces. quod quidem facile adsequeris, si curae tibi fuerit. Quippe numquam homines loqui de sinunt tam de morbiferis, quam salubribus locis. Utrisque testes adsunt evidentes, nimirum ipsa corpora, et ipsi colores. Deinde regiones considerari non satis est, sed in memoriam tibi revocare debes, quo pacto studeas ipse tuimet curam gerere, quo recte valeas. Et Cyrus, Primum operam do, inquit, ne unquam nimium me repleam, quum idgravare soleat. Deinde quae ingesta sunt, laborando digero: quâ re fieri equidem existrmo, ut et valetudine bona diutius utar, et robur aliquod etiam mihi accedat. Eadem ergo cura, respondit Pater, et aliis erit adhibenda. Num vero, subiecit Cyrus, otium militibus suppetet, mi Pater, ad exercenda corpora? Immo, inquit, non otium erit modo, sed etiam necessitas id postulabit. Nam exsert itus, qui officium facturus sit, numquam definat necesse est, vel hostibus detrimenta, vel sibi commoda quaedam adferre. Difficile est enim, fili, vel unum hominem otiosum alere: multô etiam difficilius, familiam totam: omnium vero difficillimum, exercitum alere otiosum. Plurima sunt enim in exercitu, quae pascuntur, et a minimis initium faciundo, quae nancta fuerint, largissime prodigunt. Idirco numquam exercitum convenit esse otiosum. Dicis tu mi Pater, inquit, ut mihi quidem videtur, perinde ac iners agricola nulli usui sit, ita et Imperatorem otiosum ac desidem nulli esse usui. At Imperatorem industrium polliceor equidem, ait, nisi quis Deus obstet, id persecturum, ut rebus necessariis milites abundent, et eorum corpora quam optime adfecta sint. Ac scripsit etiam de regimine belligerantium tractatum singularem, Arnoldus de Villa nova, qui exstat, in operib. eiusdem. fol. m. 129. ac quoque Raimundus Munderer, edidit Medicinam militare, Kriegsartzney/ Augustae semel atque iterum impressam. Paucis diaetam militarem comprehendit Adam Junghausen von der Olßnitz/ in seiner Kriegsordnung/in praefatione ad Lectorem, ubi ita scribit: So ein Kriegsman in frembde Lande kompt/und allerley seltzame Kost essen muß/ der er nit gewohnt ist/und besorger er werde ein Kranckheit oherkommen/ weil es


page 181, image: s181

nicht nach seiner Landsart zugerichtet ist / darzu offt zu onzeiten bekomt / vnd Hungers halben solche vngewohnliche Speise essen muß: So thue er ein ding/ vnd esse zu allen dingen wol Bror darzu/ vnnd gewehne sich nicht in vsel vnnd ossimals essen ein en Tag / noch vberley sauffen/ dann es ist besser messig Essen vnnd Trincken / vnnd Gesund beben / dann daß man alle Tag den Bauch vollfüllet / wie einen Pfeiffensack / vnnd auß Hungrigkeit fressen/was einem schädlich ist / welches hernach Kranckheit vnd wol garden Todrbringet. Vnd ein Kerl / dem sonst leichtlich eckelt für einem Ding/der mag sein sonderlich warnemmen/dann es ist ein grosser vnterscheid/zwischen den Menschen mit der Speise/mancher gew ohnt frembder Speise bald/vnd gedeyetihm wol/ Ich glaub / wann er faul Holtz vnd alt Schuhsolen esse/er würde fert darvon/gleich als ein Schwein/ das allen Vnrath vnd seltzam Zeug frist / darumb thut ein Kriegsman weißlich/daß er ihm die Kost selbst nach seinem gefallen zurichte/vnd recht gahr mache / wol saltze vnud mit Würtz bereite/wa ers haben kan. Vnd wenn es gleich Pferdtsfleisch / odersonst vngewohnlich ding ist / wann es wol gekocher ist / so schadet es keinem Men schen. Auch hüre sich ein jeder vor eytel frischem Fleisch zuessen; dann dün Fleisch ist allezeit gesünder / sonderlich wo man keinen Wein hat/der die Kost verzehret: doch soll man nicht Wein trincken / auch rechte masse halten. Wein nach lust getruncken/ist fehr gesund/aber vberfluß / ist der bitter Todt/darumb ist kein besser Ordinantz. dann daß einer nicht mehr esse vnd trincke/als die Nothtursst erfordert.

CAP. IX. et Ultimum. De Victoria.

SED et de Victoria, victisque aliquid est dicendum. Conzen. lib. 10. cap. 61. et 62. Politicum item fertur axioma, prodesse Duci, si aliquando fuerit victus. La Nove in discurs. Sic et iudicat Plutarchus in Paul. Aemil fol. 464. Exercitum Philippi Macedonum Regis, ipsâ fugâ fuisse redditum magis bellicosum Quod et idem de Carthaginensibus pronuntiavit Marcus Cato, apud Plutarch. in vitâ ad fin. eos nem pe victos, non animum amississe, viresque, sed imprudentiam et negligentiam, ob quam ante fuerint victi.

II.

At vero moderate, et prudenter victoriâ uti, saepe difficilius est quam vincere hostem. Saepeque victores semetipsos perdunt, cum insolenter et iniuriose victoriâ utuntur. Plutarchus in Arato fol. m.


page 182, image: s182

(in versione Gallicanâ, quâ usus sum) 892. Et id fieri etiam hanc ob causam debet, ut fortunam reverenter habeamus. Plutarch. in Paul. Aemil. fol. 486. Spartacus etiam ideo eversus est, quod vicit, ob victoriamque milites eius insolentiores et minus oboedientes redditi fuerut. Plutarch. in M. Crasso fol. 1088. Maxume sua constat ratio, Onosandri dicto? posteaquam autem omnia feliciter, et ex animi sententiâ cesserint, fine bellicis negotiis imposito, caveat Imperator, ne ob ressecundas elatior aut gravior videatur; sed placidus sit ac benignus, neve fastum minaci truculento vultu prae se ferat; sed civilem atque amabilem benevolentiam comiter omnibus exhibeat. Illa enim invidiam ac livorem gignunt, ista aemulum amorem conciliant. Certe non ita facile sibi moderari homines, in rebus ad votum adsluentibus, testatut Diodorus Siculus, lib. 18. Biblioth. Plerique omnes, sortunâ aspirante felicem rerum suarum exitum nacti, inflantur, insolescunt, ac per superbiam humanos et communes casus parum considerant. Indeque non pauci conspiciuntur, secundam fortunam, non secus ac gravissimum onus, minus commode sustinere. Et potro subducenda ex oculis omnia esse; quae victis doloriessent, non semel scriptores rerum monuerunt. vid. Cl. Dn. Gruterum sepe dict. part. 2. fol. 13. etc. Hincque Romani non in victoriâ civili, triumphärunt ullo modo. Non quod tristis, et cum iacturâ Rei publicae illa semper iuncta esset: sed ne odium et factiones exacerbarentur. Victorâ dextre uti, prudentis maxume Ducis est:

Vince Hannibal, et non seppe usar poi
Benla vittoriosas sua ventura.

Quindam etiam vincere, sed pro sequi victoriam non sciunt: quod de Gallis dicisolet Monluc. lib. 2. fol. 92. Adde Montaigne des essa is lib. l. cap. 4. a princip. In eoque iam olim erraverunt Celtae, Roman obsidentes, Plutarchus, in Camillo sol. 263. Haut victoria est, quae non hnem imponatbello; sed hostem tantum urgeat irritatae necessitatis morus. vid. Montaigne. lib. l. des esses. chapitre. 47. Victiporro hostes, honorifice sunt sepeliendi ut dixi in tr. de Sepultura. et Alphonsus Neapoleos Rex, lûc magnatibus praeitlaudabili exemplo. Anton. Panormita, in dictis Alphonsi. lib. 1. num. 14. De bello, quo contra Henricum I V. Imperator gessit Rudolphus, Sueviae Dux, ubi etiam ipse occisus fuit, ita scribit Stumpfius lib. 4. cap. 444. fol. 316. b. Rudolphus ward zu Merspurg bey Leypsig gar Für stlich bestarret/auß Beselch und Verordnung Reyser Hernrichs/unnd als etliche Diener daran verdrußhatten/in Meinung/der Keyser hette wol solchen Pormp unnd Kosten ersparet/an der Begräbnußseines Feinds: da antwort der Keyser: Lieben Freund/lasset es recht geschehen/Ich wolte daß alle meine Feind so zierlich


page 183, image: s183

begraben weren. Et adhuc Hercules et Theseus laudem habent, quod hostes ase occisos, sepelierunt. Plutarch. in Theseo fol. 18. Nec item in corpora mortua est saeviendum meritoque Guilielmus Nortmanniae Dux, Angliae Conquaestor, eâdem poenâ dignum reputavit militem, qui inimicum mortuum laedit; quam qui adlmcvivum fugit. Girard. lib. 6. fol. 569. tom. 1. Et etiam vetustissima Graecorum fuit consuetudo; ut qui petit suos sepeliri, victum se eo ipso fateatur. Plutarch, in Nicia foll 1044. Helvetii, ita exigente consuetudine veteratâ, hleiben drey Tag auff der Wahlstatt siegen7wann sie den Sieg erhalten. Stupfius lib. 10. c. ult. Saepe etiam dubia victoria est; et utraque parsse vicisse proftetur: sic nostrates a Turcis ad Agream, vor Erlaw/fateri nolunt se fuisse victos. Soranzius cap. 66. Et inter Superiorem ac Victorem, Tarduccius, fol 214. differentiam facit. Sic etiam barbarum est, omnia vastare. Et optime quidam ad Aratum, Tyrannis, non eorum im agin ibus bellum esse inferendum. Plutarch. in Arato. fol. 877. Ac ideo, qui hodie sanctorum imagines, historiasque sacras destruunt, barbaris mimus sunt humani; et ipsos sanctos, omniaque sacrase odisse, sat superque demonstrant. Etiam Turcae in arcibus et civitatibus victis, nil demoliuntur. Bellonus lib. 2. cap. 13.

III.

Omnis victoria a Deo est, qui tamen prudentiâ fortitutdine que humanâ, instrumenti loco uti subinde solet. Accensa est ita Iehovae in Israelem, ut traderet eos in manum ditipientium, deditque eos in manum inimcorum eorum circumquaque, adeo utnon possint amplius consistere ante inimicos suos, quocumque ergrediebantur, manus Iehovae erat contra eos in malum. Iudic. cap. 1. v. 14. etc. et vers ult adde etiam Iudic. cap. 3. cap. 6. cap. 7. et cap. 8.

Nunc de lure Victoriae elegantem, nec ubivis oviam Dn. Conradi Ritterhusii. dissertationem, cum non adeo prolixa sit, subiungam.

I.

Cicero, Verrina. 3. hoc Ius Imperatorium appellat, procul dubio ex eo, quod Duces belli partâ aliquâ de hostibus victoriâ militum acclamatione Imperatores salutari consuevissent.

II.

Hoc Iusperperam nobis facere videntur, qui totum in arbitrio et potestate victoris ponunt, ut iustum sit, quicquid illi statuere collibueritin victos. Licentia haec est et barbaries, ac feritas mera, non Ius. Itaque non placent nobis Menippi, apud Livium lib. 23. verba, Legati Antiochi, qui victoris ius atque atbitrium esse dicebat, quicqui vellet de victis statuendi.

III.

Est etiam victoris leges dare, victi accipere, sed ratio tamen in omnibus, et moderartio quae dam ad hiben da est; Saepe etiam


page 184, image: s184

victoribus considerandum, non tam quid victos pati, quam quid ipsos facere et statuere deceat. Ita enim l'olybius lib. 12. Viri prudentes et cordati, quando hostes voluntulcisci, nequaquam illud primum considerant, quid ille dignus sit pati, quo cum illis res est, sed illud potius, quid sibi facere conveniat.

IV.

Exemplum alibi lit. 15. sistit Scipionem, quem ait diligentet secum considerâsse, non tam quid digni essent pati Carthaginienses, quam Romanis quod facere conveniret. Et D. Chrysolstomus hanc in rem eleganter, lib. 15. ou)ga\r e)s1ko/pei o(*dabi/d, ti paqei=n e)kei=nous2 a)/ciws h)=n, a)ll) e)s1ko/pei, tikai\ poih=s1ai kai\ei)pei=n tiautw pre/ponh)=n.

V.

Rationem autem huius moderationis ab eodem Polybio petamus, sed contractioribus paulo verbis: Qui bellum, inquit, gerunt, finem sibi statuunt, si sap iunt, non Victoriam ipsam, et ut Imperio suo cuncta subiciant, sed iucundum aliquod, vel honestum vel utile, quod ex victoria sequi videtur.

VI.

Vidit hoc, et eo quidem amplius Augustissimus Imperator olim, Divus Carolus V. qui Antonio Levae, alisque Ducibus luliu Caesaris et Alexandri exemplalaudantibus, neque uti scire Carolum suis victoriis ad potentiae et magnitudinis increementum adserentibus, et quaerentibus, gravissime in haec verba respondit: Alexandro et Iulio solum Honorem et Gloriam fuisse propositam pro scopo, sibi verd et omnibus Chritianis Principibus ad honorem sic respiciendum et gloriam, ne dum illam aucupentur, animae solutem deperdant : Victoriâ proinde sic utendum, ut Deo quoque actionum suarum rationem reddere possint.

VII.

Sed videlicet nimis verum est, quod Hasdrubal Haedus Catthaginiensium Legatus, apud Livium lib. 30. ait: Rado simul hominibus bonam fortunam, bonamque mentem dari: recteque adeo Cicero, lib. 4. Epi stol. 3. ad Famtl. licet omnia misera sint in bellis, miserius tamen nihil esse ipsâ victoriâ, quae etiamsi ad meliores venit, tamen eos ipsos ferociores, impotentioresque reddit, ut, etiamsi tales naturâ non sint, necessitatem tamen pene tales esse cogantur.

VIII.

Itaque dispiciendum, quousque iura bellicae victoriae extendantur, et quae circa illa observanda, quod ut rectius a nobis fiat, initio hoc sciendum, duo esse summa capita, in quibus Ius Victoriae consistat: Iniuriae acceptae ultionem, et in posterum securitatem.

IX.

Quemadmodumenim, docentibus ita ICtis, Bald. l. 1. de nov. oper. nunc. Alex. ad l. 18. C. de Transact. non decet paci componendae prius incumbere, quam punita delicta sint, ita victoriâ obtentâ, de


page 185, image: s185

ultione iustâ prospiciendum fuerit ante, ut suerit ante, ut succisis sic belli omnis quasa radibus, pax haberi certior et securior possit.

X.

Duo quoque tempora distinguenda sunt, quae passim confundi videmus: unum est, dum bellum adhuc geritur, victoriaque paratur: Alterum, cum parta plene victoria est, finisque bello impositus. Priori illo tempore plura victori licent, quam hoc posteriori, in superbos et stantes, quam in debellators, aut deditos, supplicesque.

XI.

Ita maioribus placitum (rescripsit Claudius Imperator Eunoni apud Tacitum, lib. 12. Ann 41. cap. 20.) quantâ pervicaciâ in hostem, tantâ beneficentiâ in supplicen utendum. Et Augustinus, Ep. 159. elgenter alicubi: inquirendi quam puniendi maior necesssitas est, ad hoc enim et mitissimi homines facinus occultatum diligenter atque instanter examinat, ut inveniant, ut inveniant, quibus parcant. Debellandi videlicet cum Virgilio, Aen. 6. superbi, sed parcendum subiectis.

XII.

Poenarum etiam quaedam genera plena crudelitatis, usurpari sine reprehensione non possutn, veluti oculorum effossio, vide Zonaram in Basilio. manuum, Paul. Aemil. lib. 5. (cuius verba: Licentiâ belli potius, quam humanitatis iure praecisis dextris, Almericus Comes a Monteforti, quosdam ex Ludovici Crassi militibus captos, dimisit) vide et Flroum lib. 3. cap. 4 pollicumve (Athenienses Aeginetis, qui classe praevalerent, pollices praeciderunt. vid. Cicer. 3. offic. Aelianus lib. 2. Plutarchus Lysandro. Val. Max. lib. 9. cap. 2) vel pedum amputatio, Plinius lib. 8. cap. 7. Zon. de Annibale. quae etiam iure citli in maleficos et sontes prohibentur humanitatis ratione, non enim infligi debent poenae deformatrices naturae, et quae monstra faciunt.

XIII.

Sed fortasse quandoque causa subest, et quidem iustissima ita saeviendi, qualis Davidi, 1. Paralip. cap. 20. vers. 3. in sacris, propter laesos Legatos: qualis Caesari, lib. 8. bell. Gallic. cap. 44. in illos, quos Uxelloduni cepit, quibus omnibus manus praecidit, vitam concessit, quo testatior esset poetia improborum.

XIV.

Ius enim talionis inter hostes, et iure gentium iustissinum esse, arbitrantur homines, quod inter Cives ne leges quidem, nisi raro exercent. Mihi secus videtur, placetque illud Senecae lib. de Irâ 1. controv. in Troad. numquam committet Virtus, ut, vitia dum compescit, imitetur ipsa, alenae quippe culpae, aut malitiae imitationem, male innocentiam vocaveris.

XV.

Distinguo etiam: saeviendum aliquando in cos, qui verborum contumeliis non abstinuêre in nos. recte enim Plutarch. in Timeleonte. Hostibus vim concessam, non virulentiam: virulentia enim ex odio est, et multi verba gravius, quam facta ferunt, contumeliam item quam


page 186, image: s186

detrimentum. Proboque adeo Memnonis factum, idem Plutarch. in apophit hegmat. Regum. traicientis ferro militem, qui Alexandro hosti maledixerat, addito Elogio: Pugnare te contra Alexandrum volui, non eimaledicere.

XVI.

Distinguo etiam inter hostes, iusti enim hostes mitius tractandi, iniusti et vix hostes, quales sunt Piratae, latrones fugativi, severius. Et quamquam iustinobis hostes sint Turcae, tamen quia intern ecinum bellum nobis cum ipsis est, iura gentium quidem illisomnia servari debent, ulcisci vero eos, et punire promoribus, et crudelitate eorum haud iniquum fuerit.

XVII.

Sed pressius paulo et veluti per species quaedam tractemus, namgenerales regulas, sive praecepta in his rebus, sicut et aliis Politicis constituere dissicilimn, vel potius a)du/naton. Immonecin ipsrs quidem speciebus ultionis, ac poenarum de fin itiones tales tradi possunt, ut non multas recipiant exceptiones, et magnam pro circumstantiis varietatem.

XVII.

Initio hoc certum est, quod Xenopho, lib. 7. pai/d.ku/rou. pronuntiat: Aeternam inter omnes homines legem esse, ut tam corpora devictorum, quam fortunae illis debeantur, qui victores exstitâre, nihilque ad eo reliqui fiat victis, ut Sallustius, in Catilin. Undefrequenter hocinculcant ICti, l. hostes etl. si quid in bello. ff. de capt. l. naturalem. §. ult. ff. de acquir. rer. Domin. cap. 9. ius gentium. 1. dict. et alibi infinities: et consentit Philosophus, Aristotel. 1. politi. cap. 4.

XIX.

Hoc tamen observato discrimine, ut quod durante adhuc bello hostibus eripitur, iure gentium fiat capientium. l. natur alem 5. in f ff. de ac quir. rer. domin. Et §. item ea quoe ex hostib. Instit. de. rer. division. quod vero hostibus devictis capitur, id omne sive mobile sive immobile in Ius et potestatem Imperatoris, aut Ducis exercitus venita, cap. dicat atiquis 23. quoest. 5. Hugo Donell. lib. 4. comm. de iure civil. cap. 21. Tum enim ea capientium fieri non possunt militum, quia non capiuntur amplius ex hostibus, partâ quippe victoriâ desinunt omnia esse hostium, et concedunt in Ius victoris, undesi militum capientium fierent, caperetn illa ex Republica, cuius potestati et imperio id totum devictis hostibus subiectum est.

XX.

Ex his tamen, quae devictis hostibus cepit Imperator, quaedam inter mililes dividere debet, pro ratione meritorum, id quod iure non modo civili, d. cap. dicat aliquis 23. quoest. 5. 1. si quis pro redempt. 36 §. similietiam modo. C. de donation. sed et Divino, Deut. 20. 105. 8 cautum videmus. Unde Iulius Caesar, A. Hirtius lib. 8. bell. Gall. in Gallia militibus pro labore et tolerantia (qui brumalibus diebus, itineribus


page 187, image: s187

difficilimis, srigoribus intolleran dis, studiosissime permanserantin labote) ducenos sestertios, Centurionibus duo milia num mûm praedae nomine condonanda policitus est; L. Aemilius Paulus, Perseo victo, ex praedâ Pediti in singulos centenos, duplex Centutioni, triplex Equiti dedit. Livius lib. 45.

XXI.

Sed de rebus videamus, ac primum quidem de sacris. Urbe igitur aliquâ vi et virtute captâ vel deditâ, signa et ernamenta templorum, aliaque victis auserre licere, non Romani modo, l. cum 10 ca. ff. de Relig ios. 36. l. 4. de speulchr. Vilato. Sed et ceterae gentes iudicaverunt. Pausan. quem vid. in Arc adisis, lib. 8. qui Augustum excusat, quod victo Autonio Minervae aleae signum, et dentesapri Caledonii Tegeatibus abstulerat, quod tralatitium iam ab antiquo esset. Est igitur lus Gentium. Ista enim omnia, in quibus et donaria pommus, non ita Deo sacra, vel Dei esse dicu???tur, ut iuris publici propterea non sint, l. 83. §. sacram rem. 5. l. 137. § cum quis sub hac conditione 6. deverb. oblig. velextra omne commertium etiam posita: nam et ab ipsis, quorum sunt, alienari certis de causis possunt et solent. l. 21. extremâ C. de Sacro Sanct. Ecnari clei. Norvell. 120. cap. 9. et 10. Videatur etiam de hoc iure, Cic. Verrina. 3. Livius. de Marcello lib. 25. idem lib. 5. de Camillo, Lunonem Veientium auferente.

XXII.

Quo accedit, quod non naturâ res sacrae et religiosae fiunt. §. 8. Sacroeres. et §. 9. religiosum. Instit. de rer. division. sed hominum institutis, unde quae aliquibus sacra et religiosa sunt, aliis itidem non continuo sacra sunt aut religiosa: Denique si maxime sacra illa fuerint, victoria tamen facit omnia profana eo ipso mometo, quo hostes victi sut.

XXIII.

Honestius tamen, et ad laudem potius faciunt, qui ab his rebus abstinent: atque ita Cicero, pro Flacco, Pompeium laudat, quod Hierosolymis captis templo (quod iure victoriae ingressus erat, ut scribit Tacitus, lib. 5. Histor. cap. 9) nihil abstulerit, verba eius rationem reddent: Ai Cneus Pompeius, inquit, captis Hierosolymis victor ex illo fano attigit nihil. Inprinmis hoc ut multa alia sapienter, quod in tam suspiciiosâ ac maledicâ civitate, locum sermoni obtrectatorum non reliquit, non enim credo religionem Iudaeorum ae hostium, impedimento praestantissimo Imperatori, sed pudorem fuisse.

XXIV.

Atque hanc in illo abstinentiam, Iosephus, lib. 14. cap. 8. quoque landat, qui contra Crassi, lib. eod. cap. 12. in simili causâ avaritiamdetestari non satis potest. Polybius sane graviter in hanc rem, lib. 5. bistor. (locus est insignis, sed longior, quem vide) Templa, inquit, statuas atque his similia templorum ornamenta perdere, quis neget opus esse hominis, et moribus, et itâ furentis.


page 188, image: s188

XXV.

Idem Polybius, lth. 9. gravissime et prudentissime disputat, non recte a Victoribus fieri, si quaevis etiam ornamenta captarum urbium in Patriam trausportent. Rationes affert has.

XXVI.

1. Quia ea resfaciat ad invidiam, rem formidandam vel maxime illis qui potentiam habent.

XXVII.

2. Subitaliqua statim spectatores miseratio eorum, quibus illa ablata sunt, odium contra illorum, qui in spoliis devictorum superbiunt.

XXVIII.

3. Ipsi denique, quibus illa erepta cladium suarum memoria, illorum ornamentorum ostentatione refricatur, et novus subinde velutiformes irae accenditur adversus terum illarum potientes. Propriarum videlicet calam itatum recordatio, quasi quaedam est adhortatio ad oldio habendos illorum auctores.

XXIX.

Stultescere denique vident???, qui alienas calamitates suae Patriae decus esse sibi persuadent. Haec Polybius.

XXX.

De publicis minor dubitatio relinquitur : omnia enim illa sine controversia in ius et ditionem victorum concedunt: Ideoque de urbibus, ali isque rebus statuere possutn pro arbitrio. In quo tamen recte considerandum, monet Cicero. l. officior. ne quid temere, ne quid crudeliter fiat.

XXXI.

Urbes interdum diruendae sunt, intellige de captis, apud Livium lib. 37. (Phocoeensium urbe captâ, cum ad praedam Legiones Romanae discurterent, Aemilius resistit, et revocat dicendo, captas, non deditas diripi urbes, et in histamen arbitrium esse Imperatorum, non militum) non item de deditis, captis item sive vi, sive operibus, aut munimentis: ita distinguit Livius lib. 5. de Veiis, fato urgente, operibus non vi expugnata est. Idem lib. 10. de Nequino dicit. Nec item captae urbes sunt diruendae: nisi oportunitas loci hostes ad rebellandum invitet, ut Corinthus a Mummio. cicer. l. offic. (quem vide. et de Corinthi situ Plutarchum in Arato.) et Carthago, a Scipione Aemiliano; Cic. ibid. Vell lib. 1. bistor. (Excisâ Carthagine et Numantiâ, alterius nos metu, alterius vindicavit contumeliis Scipio) Vid. Historic. passim. vel ob contumelias, ut Numantia, ad aliorum terrorem, ut Megara, vid. Livium decad. 3. lib. 4. vel quia teneri commode praesidio non possint, Tactius lib. 13. Annal. cap. 41. de Artaxatâ. vel si hostium receptaculum esse posset, vel ad memoriam sceleris notandam, vel aliis gravibus de causis. Iustissima est, si pro hoste communi steterint, ut Thebae, Liv. lib. 1. de Poliorio. quae ideo, et communi Graeciae consensu sunditus eversae.

XXXII.

Inrebelles maxime iusta estira. Crebris


page 189, image: s189

rebellationibus Tusculani meriti, ut funditus urbem amitterent, inquit Valerius lib. 7. cap. 3. Exemplo 9. Et de Iudaeis suis Iosephus, lib. 1. Bell. iud. Qui semel subiectus est, et deinceps defecit, contumax magis servus, quam libertatis ostenditur amator: Iure igitur omnia poenarum exempla inipsos, urbemque ipsorum edita, cum ab aliis tum Tito inprimis, qui praeter alia singulis diebus quingentos Iudaeos crucibus affigendos curavit, ut auctor est idem Iosephus lib. 6. cap. 12. Atque hic ne deditio quidem relevat rebellionem. vide liv. de satrico. lib. 7.

XXXIII.

De Ducibus hostium gravis quaestio est : An capti necari debeant. Et, licere, verius est, multo certe magis, quam in ipsam multitudinem saevire, praesertim si impulsa in bellum a Ducibus fuerit, ut plerumque evenit: Unde generose admodum Sthennius apud Plutarchum in Apophtheg. cum Pompeius Victor Mamertinos, quod hostium partibus adhaesissent, omnes inter ficere statuisset, adiitipsum, et his verbis compellavit: Non aequum facis, Pompei, qui propter me unum noxium, multos innoxios occidere Paras.

XXXIV.

Nam et iuri sacro hoc placere video. Achitophelis verba haec sunt ad Absalonem: Eligam mihi duodecim milia virorum, et consurgens persequar Davidem hâc noct4e, inque eum irrum, Regem autem solum percutiam, universum vero populum reducam, quomodo unushomo reverti solet: unum enim virum tu quaeris, et omnis populus erit in Pace. lib. 2. Samuel. cap. 17. vers. 1. 2. 3.

XXXV.

Idem observatum a Romanis, ut auctor Portius Latro. declam. in Captilin apud Sallust. Necem, mquit, paucorum aut unius hominis calamitati publicae maioris nostri semper anteponendam esse putaverunt. Testaturidem Historiae: Nam Reges gentium exterarum devictarium, Ducesque in triumpho ducere, inde in carcerem, denique necare consueverunt non omnes tamen, sed si qui singularibus de caufis id commeriti erant, quales fuêre Aristonicus, Eutrop. lib. 4. et Iugurtha, Sallust. Iugurth.

XXXVI.

Non tamen necari debent atrocibus, aut immanibus suppliciis, sed militaribus et convenientibus dignitati Ducum: Unde non probare possumus Constantini factum, qui Francorum et Alemannorum devictorum captos Duces, Regesque etiam bestiis obiecit in spectaculum muneris: Fallitque adeo Eusebius, lib. 2. de Victor. Constantini. qui id recepto iure factum ab eo scribit. Detestamur etiam factum, Saporis, Persarum Tyranni, qui Valerianum Imperatorem excoriavit, et aliorum similia, Agathias lib. 4.

XXXVII.

Improbissimum autem factum Caroli Andegavensis Neapolitani Regis fuit in Conradino Sueviae Principe, sed non iis


page 190, image: s190

tationibus, quas vel ipse moriens afferebat, vel alii summi viri protulerunt, sed illa unâ, quod iustus hostis cum esset, de eo ut privato aliquo criminis alicuius reo, vel, ut Signonius ait, quasi de latrone iudicum sententiâ supplicinum sumptum fuerit. Recte enim Demosthenes: Malefici est Iu dieum sententiis condem natnm mori.

XXVIII.

Nec nobis sufficiens causa est, quam praetexuit Pontifex, vitam Conradini, mortem Caroli rescribuens: mortem Conradini, vitam Caroli fore: huic enim metui carcere remedium afferre potuisset, ut exempla multor und docent. Neque hic mihi quis regerat, periculosum esse huviusiondi captivorum custodiam: Custodia enim ea instivi potest, cumque custoditis sic agi, ut odium in amorem migr etac transeat.

XXXIX.

Libertas saepe etiam erripitur victis, non quidem ut plane mancipiorum conditione sint, sed ut vectigales sint, stipendiarii, servique populi Romani, ut de annibale et Carthaginiensibus Livisu lib. 20. scribit. Annibal Vectigalis stipendiarinsque, et servus populi Romania Patre relictus. Et Antiochus inservientium Regum ditissimus appellatus a Tacito, lib. 2. histor. cap. 81.

XL.

Sed hoc in Pupulis vel nationibus universis verum est, nam singuliquidem homines bello capti, quin veram iustamque servitutem subenat, et mancipia capientium fiant, nemo unquam dubitavit, unde et iura postliminii nata.

XLI.

Ceterum apud Christianos inter se nulla talis servitus esse vulgo debere putatur, quod et de Graecis inter ipsos olim socrates, Plato 5. de republ. ut qui communis quafi Patriae cives omnes essent, ae corundem sacrorum socii.

XLII.

Sed reclamat diserte D. Pulus, Ephes. 6. vers. 5. et seqq. item in eipstol. ad Philemon. et sacra Scriptura non uno in loco, utilius certe esset veram, et iustam servitutem inter Christianos esse, vel eâ reatione, ne tam multi inter ficerentur. Quod in bellis quoque Civilibus saepe accidisse, Scriptores tradunt, quod necibi victi aut captivi cives sierent capientium. Illic enim bellu sine hoste, immo non bellum sed contentio; non item tot carnsicibus opus foret, qui in sontes lege agerent.

XLIII.

Ioh. Bodini. 2. de Republ. cap. 8. Disputatio contra servitutem tota est inepta, melior pro servitute sententia Augerii Giselini Busbequii, eipst. 3. Itiner. p. 126. D. Ferdinandi Imp. ad Turcam Legati.

XLIV.

Sed ad rem. Interdum libertatis ereptio ntilis ac salutaris populo illiesse consuevit, cui erepta est. Apud Livium, lib. 45. cum Aemilius Paulus Proceres Persei, utpote regio more vivere consuetos, cum filiis, qui annum decimum quintum aetatis excessissent, urbes suas


page 191, image: s191

relinquere et in Italiam romam migrare iussisset, quamquam mandata illa acerba videbantur, cognovit tamen Plebs utiliter eâ servitute suae libertati consultum esse. Et avorum saeculo felicissimo Cosmi Medicis Dominatu, Bodin. de Republ. lib. 4. cap. 1. nihil magis Florentinorum civitati variis seditionibus ante illa tempora exagitatissimae, salutare vel opari potuit. Sic enim et fessa civilibus discordiis Romana Res publica, ultro in Augusti Principis imperium concessit. Tacit. 1. Annal.

XLV.

Est et illud ius victoriae, tributa victis imponere, vel stipendia similiaque ad servitutis notam. Sic Poetus apud Tacitum, lib. 15. Annal. cap. 6. se tributa ac leges, et pro umbrâ Regis Romanum Ius victis Partltis impositurum minatur. Et Cerialisapud eundem ad Gallos: lib. 4. histor. cap. 74. (vide Ciceronem 1. ad. Q. Fr. 1.) Nos, quamquam totiens lacessiti, iure victoriae id solum vobis addidimus, quo pacem tueremur. Nam neque quies gentium sine armis, neque arma sine stipendiis, neque stipendia sine tributis haberi queunt.

XLVI.

Idem et dicendum de agris, quibus iure mulctantur victi, idque sollemne Romanis et iustum, tum ut exstet memoria belli, tum ut defectionem victi non facile congietn.

XLVII.

Reperio et victis quandoque pudenda signa erecta: Quale fuitillud Sesostris apud Diosorum Siculum, lib. 1. (Eadem et Herodot us Euterpe. Inque eam rem nos plura decad. 4. obs. bist. cap. 8. adiunge et fastum Brenni apud Plutarchum, in Camillo) qui cippos ubique terratum bello acquisitarum erexit sacris Aegyptiorum literis, hoc verborum indicio inscriptos: Hanc Provinciam armis suis devicit Regum Rex, et Dominus Sesostris. In cippis autem illis to\ a)idei=on a)ndro\s2 apud gentes strenuas et pugnaces, apud ignavas autem molles et timidas th=s2 gunaiko\s2 expressum erat, ex praecipuo hominis membro animorum in singulis adfectionem posteris evidentissimam fore ratus.

XLVIII.

Verum rationem hanc porbare non possum, cum videam improbatam, et L. Floro, Historico insigni, lib. 3. cap. 2. qui ubi bellum Allobrogicum descripsit, subiungit: Victoriae quod quantumque gaudium fuerit, vel hinc existimati potest, quod et Domitius Aenobarbus, et Fabi us Maximus ipsis, quibus dimicaverunt, locis saxeas erexêre turreis, et desuper exornata armis hostilibus tropaes fixêre, quum hic mosfuerit inusitatus nostris: Numquam enim Populus Romanus hostibus domitis victoriamsuam exprobravit.

XLIX.

Exemplo sit apud Livium, lib. 45. is, de quo ante, Aemilius Paulus, ad quem cum captivus adduceretur Perseus, Macedonum


page 192, image: s192

Rex, isque terram intuens fleret Tantum, nihilque nec interrogatus nec accesatus responderet: Utcumque, inquit, Perseu, hoc. ut bellum cum Romanis, quâm pacem malles, inciderit, sive errore humano sive casu, seu nece ssitate etiam, bonum animum habe; multorum Regum populorumque casibus cognita populi Romani clementia, non modo spem tibi, sed prope certam siduciam salutis praebet. Haec Graeco sermone Perseo: Latine deinde suis: Exemplum insigne cernitis, inquit, mutationis rerum humanarum: vobis hoc praecipue dico, Iuvenes: ideo in secundis rebus nihil in quemquam superbe ac violenter consulere decet, nec praesenti credere fortunae, cum quid vesper ferat incertum sit. Is demum Vir erit, cuius animum nec prosperaflatu suo efferet, nec adversa infringet. Omagnum et vere Romanum virum.

L.

Improbius factum est eorum, qui devictorum hostium ossibus illudunt, et ex cal variis pocula faciunt, quod fecisse legimus Alboinum, Longobardorum Regem, (P. Aemilius in Chereberthe lib. 1.) qui. Clotosindâ mortuâ, Rosimundam Gepidarum Regis a se praelio caesi filiam duxit, et ex calvariâ patris poculo facto, uxore inde bibere coegit, quae res illi exitium properavit. Chrunum item Bulgarorum Regem, (Idem Aemilius lib. 14. in Carolo Magno) caeso Nicephoro Graecorum Imperatore.

LI.

Ide notatu dignum, quod Paulus Aemilius, in Carolo M. lib. 3. scribit, a Carolo Magno Saxonibus sub iugum missi ademptam libertatem ttestandi, restitutam postea a Ludovico Pio, Caroli filio, eamque restitutionem tam grato animo accepisse, addit Saxones, ut magis pro Francorum gloriâ ex eo tempore pugnaverint, quam ante pro libertate suâ adversus eosdem decertassent.

LII.

Illud denique et iustum et usitatum est, ut victi victoribus sumptus in bello factos, aliaque damna restituant. Quod et in civilibus causis, et forensibus controversiis locum habet, nisi iustam causam forte litigandi victus habuisse censeatur, cui exceptioni moribus potius, quam lege aliquâ introductae in bello locus esse non solet.

LIII.

Postremo gravissima quaestio est, et inter illustres suas relata ab Hottomanno, ICto acutissimo, quoest. t. an Ius victoris sit quoddam ius universale, an vero in iis tantum rebus valeat, quas occupavit. hoc verius ille existimat, illud Albericus Gentilis, lib 3. de iure belli cap. 5. et cum hoc videntur historiae stare, unde veteres Imperatores et Duces ita censuisse contra Hottomannum, salvâ summi Viri auctoritate disputabimus.


page 193, image: s193

LIV.

Sicut et ab eodem recedimus in quaestione illâ asperâ, et vehementi, ut illam appellat Quinctilianus, lib. 5. cap. 10. de Thessalis, quibus Alexander Magnus chriographum quoddam Thebanorum donaveratnam Thessalis ius ex eâ donatione verum optimumque quaestitum suisse, docent nos item Historiae, et exemplasimilia, et confirmant insuper Albericus Gentilis, d. lib. 3. de iure bell. cap. 5. et Balthazar Aiiala, lib. 1. de bell. iur. et officiis cap. 5. ICti CLmi.

LV.

Atque haec de iure victoriae, in vi et armis aut etiam munimentis subiugatos suffi ciant: in Deditiis omnia mitiora obtinent. In illis tria potissimum notanda primum, qui dici possint deditii: An solum illi, quorum murum aries nondum perusserit, ut volunt antiqui, imprimis Fulvius, apud Livium, lib. 38. et 39. de Ambr aciâ. an qui etiam post vim adhibitam se dedunt, id Ciceroni, 1. offic. placuit. Utrique dedititii dici possunt.

LVI.

Alterum est, an dedititii semper recipiendi? si nimia multitudo eorum esset, iustra causa visa Romanis aliquando non recipien diapparuit id in exscidio Uspensium, apud Tacitum, lib. 12. Annal. si item iam iam capiendi se dedere velint, non recipi coguntur.

LVII.

Tertium est de iure Dedititiorum. Quod sic vestigabitur: Dediti, vel per pactiones dedêre se, vel sine pactione: si cum pactis, illa servanda sunt: si sine pactis et simpliciter, pro modo meritorum nunc mitius, nunc durius haberi possunt, semper tamen stat pro illis favor. At que de his hactenus.

*p*a*r*e*r*g*a.

I

An Feminae etiam et pueri in bello capi possint, quaeritur 1 Posse, suadent nobis Historiae, et ratio evincit.

II.

An deditur hostibus, et ab iis non acceptus manueat Civis, in C. Mancini exemplo valde apud Veteres dubitatum fuit. Negativa nobis place.

III.

Recte Cicero, in orat. pro L., Manilia. de Romanis: Maiores nostri semper in pace consuetudini, in bello utilitati paruerunt. Exemplo fuêre Q. Fab. Maxim: Pater apud. Liv. lib. 24. in deliberatione de Classio Altinio Arpinate transfuga. Marcellus in L. Bantio Nolano, apud Livium lib. 23. Scipio Nasica in Gracho, Valer. Maximus lib. 3. cap. 2. Appianus. 1. Civil. Octavius Caesar in Antonio. Cicero. Philip. 8.


page 194, image: s194

IV.

Generose et pro maiestate imperii sui Romani apud Poly bium in excer pt. legat. sect. 122. Leptinen Cn. Legati sui occisotem a Demertrio ad supplicium deditum, acceptare voluerunt, ne publicas inius. rias privatis suppliciis ulcisvi viderentur.

Tandem etiam Cascum Iuris processum, in militiâ adhuc alicubi ustatum, ad ponam, ex tractatu, Anno Christi 1590. Coloniae impresso, Kriegsordnung zu Wasser vnnd zu Land/Adami Junckhausen von Olßnitz.

Die Keyserlichen Malefitzrecht/ wie sie Keyser Carolus Quintus/der Fünffte Römische Keyser/seliger Gedächtnuß/vnser aller Gnädigster Herr/gehalten/und auff unshat kommen lassen/wie folgt. Welche ettwas langweilig ist/vnd von einem Rechtstagezu dem andern auffschub nem men kan/vnd nicht so bald forfahren/als im Standrecht/doch darnach die Missethat ist.

ANfänglich wann ein hauffen Kriegsvolck angen ommen/und ests Regiment gerichter wird/fo soll der Feldhert oder Feldobrster/ so uber das Kiregsvolck zugebieten hat / einen Rechtverstöndigen/alten/wolerfahren Kriegsmann zu einem Schultheissen/welcher sonst genenner wird ein Landrichter/oder aber ein Halßricherr/ außerlesse und erwehlen/unnd ihm den Gerichissta/oder wie man ihn den Stabder Gerechtigkeit nen ner/ohnergeben/und dar gegen mit gnugsame Eydspslichten verfassen unnd einbinden/daß Er den Stgb wolle führen/ GO Te zu lod/der Weltlichen Oberkeit zu rühmlichen Ehren/und den Keyserlichen/Göttlichen Rechten zu stärckung/damit Gericht und Gerechtigktit nicht geschwächt/sondern viel mehr gemehret unnd fortgepflantzet werde/unnd dap Er auch wolle richten onnd urtheilen/nach der Gerchtigkeit/dem Armen als dem Reichen/dem kleinen als dem grossen/damit er vor GOtt im Himmel/vor der Wetlichen Oberkeit auff Erden/und dem geeinen Mann beffehen/und am Iüngsten tageverantworen kan. Wannsolches geschehen ist so soll der Schultheiß sich umbsehen/und noch zwölff geschickter Männer/die alte/wol vorsichtige/der ständige und wolberedte Kriegsleuth sein/zu ihm nemmen und erwehlen/die ihm das Recht helffen führen/und ins werck setzen/darnebert auch ein Gerichtsschreiber unnd Gerichis webel/die sollen was frez sein/ sonderliche Besoldung haben/und allein auffs Recht bestelle sein/diesen


page 195, image: s195

zwölffen soll der Schultheiß zugebieten vnd zu befehlen haben/was billich und rechtift.

Item/es soll auch der Schultheiß mit den zwölffen einen ernsftlfchen Eyd zu E Ott thum/daß sie wollen Vrtheilen unnd Rechtsprechen/ dem Armen als dem Reichen/dem Reichten als dem Armen/(dem grossen als dem pleinen/und nicht gedencken Freundschafft/Sypschafft/Gefatterschasst/weder Gunst/Liebe/Gifft oder Gabe / nicht Hader oder Neid ansehen/sondern daß sie wollen newlich vnnd ungefährlich in allen sgchen so weit jhr Verfland außw eiset/und bewilligen/daß GOtt der Allwächtige am Jüngsten Gericht vber ihre arme Seelen/mit seinen heiligen Aposteln und lieben Engein auch also richten vnnd Vriheiten soll. Sonst solten sie gleichwol helffen gut rath vnd that geben/wie man dem Feind mehr abbruch und widerstand thun/vnd fich im einfall/Anlauff/ Scharmußel/wie es die noth erfordert/gegen dem Feind finden und gebrauchen lassen.

Debgleichen soll der Gerichtsschareiber eben so wol schweren/vnnd beeyder sem/dap Er in geburlichen sachen in dem Rehten/vnnd ausser deß Rechten/nicht zu pies noch zu wenig schreiben will/sondern was recht/und dem Rechten dienlich ist.

Item/es soll auch der Gerichts Webel mit gemeltem Eydeverhaffe sein daßer wolle seine gewohnliche Sachen trewlich vnnd fleissig außrichten/mit gebieten unnd befelich/sonder gefehrde/ohne gezanck/was ihmne befohlen wird.

Wann nun solches alles geordinirt/und vollzogen ist/sofolget wieiter.

Zum Ersten/soll der Schultheiß sampt den zwölsff Reichert/Gerichtschreiber und Gerichts Webel einen Eydthun/zu GOtt unnd selnem heiligen Evangelio/alles weas sie richten vnd vrtheiten/deßgleichen alle Heimlialeit deß Raths verschweigen und behalten/diß in ihr Grah/ und mit under die Erde bringen.

Zum Andern/sosollen die zwölff Richter dem Schultheiß gehorsamb unnd onderthänigsein/in allen billichen Sachen/was zum rechten gerrichet/vnd beheglig sey.

Zum Dritten/so soll kein Richter oder Rechtssprechr außdem Feldläger/Festung oder Besatzung/wo es sey/gehen oder reysen/er habe dann verlaubnuß/bey straff eines Gulden.

Zum vierdten/od einem Richter/oder sonft einem so zu dem rechten gehöret/zum Recht gebotten were/und nicht zu rechter zeit erschene/ sondern zu lang aussen were/und hett nicht Herzen Gebott/oder GOttes gewalt vorzuwenden/der ist dem Schultheiß einen Gulden verfallen.


page 196, image: s196

Zum Fünsseten/da einer oder mehr im Rechten sesse/der nicht Ehr/ lich oder tüchtig im Rechten zufitzeu/erkenner würde/vnd einer under ihnen solches auff diesen wüßte/und verschwiege es/vnd käme ober lango derkurtz auß/sosoll derselbe/so es gewußt/und verschwiegen hat/vor einen Meineydigen gescholeen werden.

Zum Secksten/welcher nach Verbannung deß Rechten aussstehet/ ohne erlaudnuß deß Schuleheissen/der ist dem schuleheissen einen Gulden verfallen.

Zum Siebenden/welcher im Rechten/oder ausserhalb deß Rech ten dem Schulthtissen einred/oder zuspricht/ohn durch seinen eriaubten Worsprecher der ist dem Schnitheissen einen Gulden pflüchlig.

Zum Achten/werden Richtern unbillischerweise auff die Gerichtsbanck sitzet/da die Richter oberstunden / oder einen Richter mit einem Fuß anrühret/der ist dem Schultheissen einen Gulten verfallen.

Zum Neundten welche Parthey/Kläger oder Thäter/durch den Gerichts webel verbottet wer nach ornung deß Rechten/Kundschaffe oder Rede vnd antwort vorzubringen/und dieselben nicht zu rechter witle und zeit erscheinen/so seind sie dem Schultheiß vom ersten geßon einen Gulden berf allen/vom andern/zwen Gulden/unnd zum drittn ins Obersten Straff sein.

Zum Zehenden vor chrided Kundschaffe vorzubseten/ist man dem Schultheissen schuldig eine Marzel/dem Gerichts Webel eine Marzel/ unnd dem Gerichessch reiber auch eine Merzel vor sein schreiben/das ist nven Batzen.

Zum Eylssten/sosoll kein Richter oder Rechtsprecher dem andern in sein Recht fallen/weder mit Klage oder Antwort/oder andere underrtdung/welcher das obertritt/der ist dem Schultheissen verfallen einen Sulden.

Zum Zwölfften/omb jede ombfrag im Reckten/so einer begehet/ist man schuldig dem Schultheissen eine Marzel das find zwen Batzen/oder ein Schreckenberger/unnd ob einer den Articul sbriess be gebreduch auß zu verlesen/darvon gehört dem schuleheiß ein halber Gulen/den Gerichtsschrieiber auch soviel.

Zum Dreyzehenden/so hald das Recht verbannet ist/unnd die zuwo Parthenen/so vor dem rechtenzu schaffen oder zu Kiagen haben/sollert dem Schultheissen von slehendem Fuß iedt Parthey eine Marzel ausstegen/das find zwen Batzen/oder ein Schreck enberaer.

Zum Vierzehenden/vor einem jeden Mallafica deß Rechten/ist man schuldig dem Schultheissen einen Gulden/vnnd von einem jeden Brtheil einen Ortzgulden/vnnd dem Gerichtsschreiber einen halbent Gulden/dem Gerichts Wethel auch einen halben Gulden.


page 197, image: s197

Zum Fünsszehenden / wer ein versigelten Briess vom Schulrherssen haben will / es sey inn Brtheil oder Kun oschafft Brieff / oder ein schriffelich Zeugnuß der ist dem Schulrheiß einen Guldenschuldig vnd dem Gerichtsschreiber/was er auff einen bogen Papyrschreiben kan/ ein halben Gulden.

Zum Sochzehenden/da man dem Schultheiß etwas auff Recht in seine gewalt bewahren geb vnd einleget/es sey Gelt/ Gtit oder Kleinoter/ vnd ander habhafftig Gut/welches der Schultheiß bewahren vnd wider stellen soll so ist dem Schultheiß von demselbtgen der zehende Pfenning verfallen/von Rechtswegen. Wird es aber verwahrloßt vnd verlohren/ so ist der Schultheiß schuldig den Partheyen / die es ins Gericht eingelegt haben/solches zubezahlen. Im fall aber / da es dem Schultheiß durch den Feind abgenommen/oder mit dem seinen Haab vnd Gurverbrennete/ vnd im Fewer verderbe/so ist der Schultheiß nichts schuldig zu zahlen.

Zum Siebenzehenden /vnd welcher von dem Schultheissen ein offentlich Recht begeren will der soll dem Schultheissen geben von einem Rechtstage ein Ducaten/dem Gerichtsschreiber eine halben Ducaten/ dem Gerichts Webel einen Gulden / vnnd jedem Gerichtsmann einen Dicken Pfenning / allen denen / die zum Keyserlichen Rechten gehören/ den andern vnd dritten Gerichtstag eben so wol/als den ersten.

Zum Achtzehenden / ob etwann in solchen Gerichtshandeln were was vergessen / vnnd nicht gemelt worden/vnnd doch dem Keyserlichen Rechten dienstlich gewesen/ vnd die gemeinen Kriegsleuth oder die verordneten Richter besser bedacht / vnnd vor gut erkenneten / das soll dem Schultheissen vnd dem Obersten zuvor behalten sein/darzu dem Kläger vnd Beklagten ohne schaden vnd nachtheil.

Folgen die sieben Vmbfragen / wie zum Recht gehöret / vnnd wann der Schultheiß mit den Gerichtsleuthen versamlet ist / so sollen sie in freyem Felde/oder sonst auff ebenem/ freyem/ offentlichem Platz / vnder dem blawen Himmel/ die Gerichtsbäncke setzen / vnnd mit dreyen Drummelen vmbschlagen lassen / daß ein jeder auff seiner Wacht / vnnd wo er hin bescheiden ist / bleiben soll/der nicht zum Rechten gefordert / oder darfür zuschaffen hat/welche aber nichts zuverrichten haben/vnd wollen dem Kriegsordentlichem Malesitz zuschen oder hören/soll ihnen vngewahrt sein. Alsdann soll der Schultheiß sampt den Richtern aufangen zu Acht Ohren / nicht langsamer oder srüher / vnd das Reyserliche Göttliche Recht anfahen / mitteln vnd enden. Wie es GOTT vnd die Gerechtigkeit erfordert.

Zum Ersten.

WAnn sich nun die Richter in Gerichtsmässige ordnung gesetzt haben / so frage der Schultheiß einen Gerichtsmann nach dem


page 198, image: s198

andern/ auff beyden seiten / nicht einen allein/sondern welchen Er will / einen vmb den andern/daß thue er alle Fragen also: Ich frage dich bey deinem Eyd/den du GOtt vnd vnserm Gnädigen Herzen etc. geschworen haft/vmb eine außweißliche Frage / ob es nicht zu frühe oder zu spath/oder der tag nicht zu heilig/vnd gefährlich sey/daß Ich auff diesen heutigem tag mach Recht sitzen/vnd sampt Euch Richtern ortheilen / richten vnd Recht sprechen/vber alle das jenige/so vnder meinen Stab kommet/ vnd vorbracht wird/es sey vber Silber/Gold/Leib/Ehr/Gut vnd Blut.

Antwort.

Herr Schultheiß/ihr habt mich gefraget auff meinen Eyd/welches mein höchstes pfand ist / so Ich Fürsten vnnd Heren in meinen Bosen nachtrage/vmb ein Außsage zu thun/ob es heut diesen tag/ nicht zu frühe oder zu spath/ob der tag nicht zu heilig noch gefährlich seye / daß ihr das Recht sampt vns sitzen möcht/so sage ich bey meinem Eyde / daß es nicht zu frühe/auch nicht zu spath / vnnd der tag nicht zu heilig oder gefehrlich sey/daß ihr wol sambt vns richten/auff heutigen tag zu recht sitzen möget/ auch Recht vnd Vrtheil sprechen/vber alles / so vor ewern Stab bracht/ vnd angeklagt mag werden/es sey vber Silber/ Gold/ Leib/Ehre vnnd Gut.

Nun fraget der Schultheiß die andern Eylff Richter /ob diß Vrtheil recht gesprochen/einen nach dem andern.

Zum Andern.

Ich frage dich bey deinem Eyde / ob es Sach were / daß man das Hochwürdige Sacrament für ober trüge/einen Krancken zu stärcken/oder würde im Lager vmbgeschlagen/daß man wolt das Evangelium vnd GO Ttes Wort verkündigen / ob ich sambt euch möge auffstehen/vnnd dem heiligen Sacrament mit dem Priester Ehrerbietung thun / oder aber mit einander gehen/vnd GOttes Wort hören/ da solches geschehen/ ob Ich möcht wider den Stab nemmen/ vnnd mit dem Rechtstag fortfahren zum Rechten?

Antwort.

Herr Schultheiß ihr habt mich gefraget bey meinem Eyd / ob man das heilige / hoch würdige Sacrament füruber trüge / daß ihr mit uns sollet auffstehen/und dempselbigen Ehrerbierung thun / oder da man umbschlüge im Läger / das Evangelium unnd GOttes Wort zu Predigen/ daß wir sampt euch sollen auffstehen / und dem selben zu hören/ und da wir solches gehört hetten/ unnd es noch bey guter bequemer tagzeit were / daß


page 199, image: s199

ihr dann wider den Stab nemmen / vnd voln führen das Recht wie vor. So sage ich bey meinem Eyd / da man das Hochwürdige Sacrament fürvber trüge/ o sollet ihr sampt vns anssstehen / vnd demselbigen Göttliche vnd gebührliche Ehr er eygen/vnnd sollet auch macht haben / das Evangelium vnnd GOttes Wort zuhören / vnnd da es noch bey guter bequemer tagzeit ist / gleichwol macht haben / den Stab in ewere Hand zu nemmen/ vnd zum Rechten gebrauchen/wie zuvor angestellt ist worden.

Zum Dritten.

Ich frage dich bey deinem Eyd / ob einer oder mehr an der Banck vnd im Rechten sessen / die nicht Redlich oder vntüchtig/vnnd nicht verständig gnug darzu weren / vnd du kennest vnd wsißiest dieselben / daß dit diese anzeigen/vnd vermelden wollest / damit das Göttliche Keyserliche Recht nicht geletzt noch geringert / oder verstumpffirt werde / vnnd ichs sampt euch verantworten können gegen Gott dem Herren im Himmel?

Antwort.

Herr Schultheiß/Ihr habt mich gefragt bey meinem Eyd / daß ich euch soll an zergen vnd entdecken/ob einer an der Banck / oder im Rechten seye/der nicht Ehrlich oder Verständig gnug were / So sage ich bey meinem Eyd daß ich von keinem anders wisse / dann alle Ehr vnd Erbarkeit/vnd beduncket mich also/daß das Recht besetzet seye/mit Verständigen/Ehrlichen/vnd Redlichen Leuthen / Adel vnnd Vnadel mit denen ihr heut diesen tag auff GOttes befelch/laut der Alten herkommen/ölblichen Keyserlichen Recht/vber all Gelt / Leib / Ehr vnnd Gut / vrtheilen vnnd Recht sprechen möget / alles was vnder ewerm Stab zu richten kompt / geklaget vnd vorgebracht wird.

Zum Vierdten.

Ich frage dich bey deinem Eyd / ob sich durch vnglück zutrüge / daß ein Fewr außgienge/oder Wasserflut vberhand nehme ob sich ein Feind geschrey erhübe ob ich macht habe/mit euch auffzustehen / solche Fewer vnd Wassersnoth helssen stewren vnd retten/vnd dem Feind geschrey oder lermen entgegen kommen/vnd widerstand thun/da solches verzichter were/daß ich mag wider sitzen/ wo fern ers noch rechte zeit/vnnd sambe euch meinen Stab führen/nach gebrauch vnnd vermög der Rechten / zu richten nach der billigkeit.

Antwort.

Herr Schultheiß/ihr fraget mich bey meinem Eyd/ umb eine Außsage/ ob Brand/ Wasserflut/Lermen/oder Feind geschrey auß gienge/ und


page 200, image: s200

sich erhlibe/oder vberhand nemmen wolte/So sage ich bey ineinem Eyd/ da sich solches zutrüge/vnd ruchtbar würde/daß ihr möget den Stab von euch legen / vnnd mit vns Richtern zulauffen / da diese ding vorhanden sein/vnd demselben wehren vnd abzuschaffen/ mit Hilff vnd Rath vorzukommen/thun helffen/da solches geschehen vnnd der tag nicht zu sehr verlauffen / sondern noch rechte zeit sein würde / so sollet ihr ewern Stab wider in die hand nemmen / vnnd sampt vns sich ein jeder wider an seine stelle vnnd orth/der vorgesetzten Gerichtsbanck / verfügen vnnd setzen/zurichten nach der Gerechtigkeit/wir vns von GOTT / vnnd der hohen Obrigkeit befohlen ist.

Zum Fünfften.

Ich frage dich bey deinem Eyde/ vmb ein Rechtsverständige Außsage / ob der Oberft oder die hohe Oberkeit nach mir geschickt hette / oder schicken würden/ob ich auch Macht hab/den Stab dieweil einem andern zugeben/vnd gehen nach meiner verordneten Oberkeit/ihre sachen vnnd meinung anzuhören/vnd wann ich ohne verhindernuß zu rechter tagzeit widerkäme/ob ich den Stab möchte wider nemmen/vnd sampt euch weirer vrtheilen vnnd richten/ wie vormals offentlich angestimpt / damit die Keyserliche Recht nicht gehindert / sondern viel mehr gefördert würde/zu rechtlicher Billigkeit.

Antwort.

Herr Schultheiß/ihr fraget mich bey meinem Eyd/vmb ein Rechtsverständige auß weissung/ob der Oberste oder hohe Obrigkeit nach euch geschickt hett/oder schicken würden / ob ihr den Stab dieweil einem andern zu liffern/macht habet / vnd wie ihr euch verhalten sollet / So sage ich bey meinem Eyd/wann ihr solche geschäfft verrichtet/ vnnd der Oberkeit begerte meinung verhöret/hernach zu rechter tagzeit wider zu vns kompt/ so solt ihr den Stab der Gerechtigkeit wider in ewer gewalt nemmen/ das Keyserliche / Göttliche Recht zu befestigen / vnnd zurichten vber Recht vnd Vnrecht/vber Klage vnd Antwort/vber Gold / Silber Gelt vnnd Gut/vber Leib/Leben/Ehr/Halß vnd Bauch / vber alles/ so vnder ewerm Stab soll anbracht vnnd gerichtet werden / Auch so weit vnser Vrtheil vnd Rechtsprechen/ an statt vnnd von Gottes wegen / der Weltlichen Oberkeit zu vnderthänigem dienst/vnd den Rechten zu nutz/ krafft vnnd gewalt hat/hierauff wir vns vor GOTT dem HEren verantworten können oder entschuldigen müssen.


page 201, image: s201

Zum Sechsten.

Ich frage dich bey deinem Eyd/ob mich GOtt mit einer behänden Kranckheit angriff / daß ich auß Leibes schwachheit wegen solche angefangene Rechts Sachen/nicht nach notturfft verrichten / vnd ins werck setzen köndte/wie denn alle ding in deß Allmächtigen GO Tes deß Herren gewalt stehen/vnnd seiner Göttlichen Gnaden vnderworffen seind/ ob ich macht hette / daß ich den Stab einem andern Richter inn der Banck/welchen ich darzu erwehlet / geben möchte / vnnd mich auß dem Rechten heim in mein Losament führen / oder nach meiner gelegenheit bringen lassen / vnnd gleichwol das Recht nichts der weniger dardurch verhindert würde/sondern seinen vollkömlichen fortgang haben möchte.

Antwort.

Herr Schultheiß/ihr fraget mich bey meinem End/ vmb eine Außweisung /ob euch GOtt der Allmächtige mit einer vnversehenlichen vnd behänden Kranckheit heimsuchen würde/oder zuhanden stiesse / wie denn ihr vnd wir alle in seiner Göttlichen Gnaden/ in Glück vnnd Vnglück leben vnd schweben / GOtt wolle vns bewahren/ so sage ich bey meinem Eyd/daß ihr solt machr vnnd gewalt haben / ewern Stab einem andern Ehrlichen Mann im Rechten zugeben/vnnd auch auß dem Rechten in ewer Herberge führen oder bringen lassen/vnd der Kranckheit rath schaffung suchen/So soll der / so den Stab von euch empfangen hat/an ewer statt sitzen macht vnd gewalt haben/sampt vns zurichten/vrtheilen vnnd Recht zusprechen / vber alles was in dem Recht vorgebracht ist worden/es sey vber Ehr / Gut oder Blut / ohne verkürtzung oder abbruch deß Rechten.

Zum Siebenden.

Ich frage dich bey deinem Eyd/ob auff diesen tag ein Vngewitter/ oder langwirig/schwinde Regenwetter einfiel/darvor man nichts beginnen könde/daß ich mit euch möchte vnder ein Vordach gehen/Stul vnd Gerichtsbäncke mitnemmen/da man auch wüßte / daß das Vordach teinem verwerfflichen Mann zugehöret/damit der Gerichtsschreiber ohne verderbung deß Gerichts Buchs / alle Sachen zum Rechten dienstlich vnd nutzlich sein / ordenlich auffschreiben vnnd verzeichnen köndte. Ich frage dich auch weiter / ob ich macht habe/ nach dieser vmbfrage das Recht zuverbannen/wie hoch vnd wie thewer.

Antwort.

Herr Schultheiß / ihr habt mich gefraget bey meinem Eyde / umb


page 202, image: s202

einen Anspruch/ dieser erzehlten Sachen / so sage ich bey meinem Eyd/ wofern daß Vngewitter einfallen würde / vnd das Recht noch nicht bestätiget oder verrichtet ist / so solt ihr mit vns Richtern auffstehen / vnnd vnder ein Vordach gehen/Stül vnd Bäncke/wz man fortbringen köndte/mit nemmen/allda das Recht zufitzen/nach Kundschafft / ob das Tach einem vorweißlichen Mann zustünde / damit daß Gerichtsbuch bey seinen Würden bleibe/vnnd der Gerichtsschreiber sein ding desto füglicher auffschreiben kan. Ihr habet auch Macht vnd gewalt/das Recht zuverbannen/auff solche vmbfrage/bey einem Gulden in Gold.

Antwort deß Schultheissen.

Also ihr Richter / weil durch euch ist erkennt/ vnnd außgesagt worden/was zu vnserm Keyserlichen Rechten dienet / so will ich das Recht verbannen/in dem Nammen GOttes.

Folget die Verbannung deß Rechten.

Zum Ersten.

Ich Verbanne das Göttliche / Keyserliche Malefitz Recht / von wegen GOttes deß Allmächtigen / von dem alle ding den rechten Vrsprung haben/vnd herfliessen.

Zum Andern.

Ich verbanne das Recht / durch den Aller Durchleuchtigsten/ Großmächtigsten Heren / Heren Carolum den Fünfften Römischen Keyser / vnfern Aller Gnädigsten Heren / von welcher Key. May. alle Recht herfliessen/vnd auff vns kommen sind.

Zum Dritten.

Ich verbanne das Recht/durch den Durchleuchtigsten / Hochgebornen N. N. N. Röm. Key. Mey. Feldheren vnnd General Obersten/vber alles Kriegsvolck/so in ihrer Gn. diensten zu Feld ligen.

Zum Vierdten.

Ich verbanne das Recht/von wegen vnsers N. N. N. Heren Obersten (oder) Hauptmann/vber vnser Nation Landtsknechte.

Zum Fünfften.

Ich verbanne das Recht / von wegen der gewalt und deß Stabes/ so ich führe / sambt euch mir zugethanen unnd verordnete Richter oder


page 203, image: s203

Rechtsprecher / welcher Stab mir vberliffert ist worden/ von dem gemeltem Obersten oder Oberkeit.

Weiter / wolle mir keiner zusprechen / oder einrede thun/noch in meine Wort fallen / es sey inner oder ausser dem Rechten / dann allein durch seinen eingedingten Borsprechen.

Auff solche verbannung soll mir keiner von den Richtern auffstehen/ohne erlaubnuß. Es soll auch der Vmbstand dem Proffosen eine gassen lassen/daß er mit dem Gefangenen kan ab vnnd zu dem Rechten frey Passiren / bey straff eines Gulden. Es soll auch keiner auß dem Rechten/dem Richter an ihre Wehr oder Kleider rühren/bey straff eines Gulden.

Item/Gerichts Webel ich frage dich auch/ob du jemandts verbott haft/bey rechter weil vnd zeit/der nicht erschienen sey/ oder nicht vor das Recht kommen wolte? Hierauff thut der Gerichts Webel sein Antwort.

Darnach spricht der Schultheiß.

Liebe Kriegsleuth/welcher vor Recht verbottet ist worden/vnnd etwas zuklagen vnd vorzubringen hat/der mag herfür tretten/ so soll er auff Klag vnnd Antwort verhört werden/vnnd bescheid erlangen / nach ordnung vnd brauch/was billich vnd recht ist.

Weiter Bericht.

Wann was wichtiges vor dem Rechten vorzubringen ist/so soll ein jeder Kläger vnd Beklagter einen Vorsprecher auß dem Rechten begeren/ists denn sach / daß ihn bedunckt gefehrlich zu sein / daß ein Richter vrtheilen vnd auch Vorsprecher sein soll / vnd er weißt sonst einen Ehrlichen wolberedten Mann in dem vmb stand/vnnd ausser dem Rechren/so mag er in wol sein wort zu thun brauchen/es muß ihme vergönet werden.

Item/es soll sich auch ein jeder Vorsprecher wol bedencken / vnnd die Sachen nach weile vorbringen / damit er verständige Wort mache/ vnd nicht jrrig werde/dargegen sollen ihm die Richter vnnd der Schultheiß nicht verorsachen / daß er erschrecke oder verstumme vor dem Recht.

Item / da ein Beklagter auffschub deß Rechtens begeret / biß auff dewn andern oder dritten Rechtstag/damit er nicht vbereilet werde / vnnd seiner Missethat besser zeugnuß vnd beweiß zu seinem besten in dz Recht einbringen möchte / so muß der Schultheiß eine vmbfrag thun/vnnd mit Recht erkennt werden/darnach die Sachen seind / so mag man ihm von dem ersten Rechtstage biß zum andern / vom andern biß zum dritten Rechtstage auffschub geben.


page 204, image: s204

Item der Proffoß.

Herr Schultheiß / Ich beger einen Vorsprecher N. N. inn der Banck/der meine Klage zurecht vorbringet / Ich bitte mir denselben zu vergönnen/der Schultheiß antwortet /Ja er sey euch vergünnet. Herr Schultheiß/Ich bitte vnd begehr weiter N. N. zu einem Beystand inn meinem Rath / damit ich meine Anklage mag recht anbringen. Der Schultheiß antwortet / Ja / er sey euch vergünnet / begert der Profoß zwen oder drey Mann in seinem Rath/diue müssen ihm vergünt werden/ aber weiter nicht.

Wann nun dieser Beyständer einer nach dem andern mit erlaubnuß deß Schultheissen ist auffgestanden / vnnd auß dem Recht zu dem Proffosen gangen / so muß der Beklagte auch einen Vorsprecher vnnd Beystand von dem Schultheiß bitten vnnd begeren / welcher dann dem Gesangenen oder Beklagten beliebet vnd haben will. Wann solches geschehen/so gehet der Proffoß mit seinem Vorsprecher vnd Beyständer allein an ein ort/vnd berathschlagen sich/als dann tritt Ervor Recht/vnd bringet seine Klage für. Deßgleichen laßt der Proffoß den Gefangenen durch den Regiments Diener oder Steckenknecht inn verschlossenen Banden mit seinem Vorsprecher vnd Beystand auch an einen sondern ort allein gehen/vnd sich berathschlagen/als dann vor Recht gegen Antwort auff die Klage vorbringen.

Wie sich ein Vorsprecher ins Recht eindingen soll/es sey welcher Parthey es wolle.

Herr Schultheiß/wollet ihr mir vergünnen/diesen gegenwertigen guten Gesellen sein Wort zu reden/ihn selbft / oder mich von seinet wegen hören? Der Schultheiß antwortet / Ia / es sey euch vergiinnet / zu reden was euch noth ist. So will ich mich allhier vor dem Recht/ und in dem Rechten eingedinget haben / alle das ienige / was diß Keyserliche Recht vermag / ob ich weniger oder mehr reden würde/als ich von gegenwertigem Mann unnd seinem Rath berichtet bin / auch das seine oder meine Wort nichts gelten sollen / will ich mir zuvor behalten haben/ daß ihr möget wandel von mir nemmen zuverstehen/von ersten/zum andern/ vom andern zum dritten/biß auff seine selbst eygene Antwort / daß sein Mund ia darzu spricht. Wo ich aber seinen handel oder sachen in verhindernuß brechte/und mit worten säumig/es were im ersten / andern oder dritten Rechtstage/oder wer allerding zu wenig / so soll er macht haben/einen andern zunemmen/so will ich mit willen abtretten / doch mir meiner Ehren ohne schaden und nachtheil/ und daß ich wider an meinen


page 205, image: s205

Platz tretten mag/wo ich zuvor gewesen bin. Hierauff beger ich rath/ Sprach vnnd Vmbfrag/von einem Richter zu dem andern / wie dann bräuchlich ist / damit die Göttliche Wahrheit an tag komen mag/vnnd vnserm Rechten gnüge geschicht.

Ferner/so soll der Gerichtsschreiber Klage vnnd Antwort von beeden Partheyen/gegen einander mit fleiß auffschreiben/daß soll der Proffoß auff die ander Klage begeren von dem Schultheiß/daß es mag offentlich dem Volck verlesen werden im Rechten.

Folget ein Vrtheil ober einen/der den Todt verschuldet hat / mit dem Schwerdt/oder mit dem Strang am Galgen /oder nach Krieges gebrauch an einen Bawm/vnd in dreyen tagen wider abzunemmen vnd begraben.

WAnn das Vrtheil auß gesprochen ist/so leßt der Schultheiß den Armen Sünderfürs Recht fordern/vnd fraget ihn/ ob er will wissen/ was ihm Vrtheil vnd Recht gegeben vnd erkand hab / das soll ihm durch den Gerichtschreiber vorgelesen werden/wie folget.

Auff heut dato/den N. N. dieses jetzt laufsenden Jahrs/ ist auff die schwere angebrachte Klage deß Proffosen/ auch auff N. N. gegentheils verantwortung/rede vnd widerrede / zu beyden theilen / verlesener Kundschafft/auch auff deß Beklagten selbst eygen Bekandnuß / auss beyden theylen recht zu sein / durch den Schultheiß sampt den Rechten / durch einer einhelligen Vmbfrag/zu recht erkennt worden / daß der Proffoß gemeldten N. N. von N. soll in gehorsamer Handfestung nemmen/ vnnd in seine verwahrung führen / auch alsbald einen Beichtvatter zu ihm kommen lassen/damit Er seine Sünde gegen GOTt dem Allmächtigen bekenne/rew vnd leyd darüber habe / vnnd so er das hochwürdig Sacrament zu behuss seiner Seelen das Ewige Leben zuerlangen / begeret / so soll es ihm gereicht werden/vnd sein leistes Testament beschliessen. Als dann soll ihn der Proffoß dem Freyenmann oder Scharffrichter lissern vnd vberantworten/der soll ihn führen auff freyem Platz/da am meisten Volck ist/vnd mit dem Schwerdt seinen Leib in zwey Stuck schlagen/ daß der Leib das gröfte/vnd der Kopff das kleinste theil bleibet/ da solches geschehen/so ist dem Keyserlichen Rechten ein genüg geschehen.

Darauff zerbricht der Schultheiß den Stab/vnd wirfft die Stücke auffn Rechts Platz zu der Erden/vnd spricht: GOTt gnade seiner Seelen.

Ist einer zum Strick verprtheilet/so setze der Gerichtsschreiber


page 206, image: s206

hinden nach: daß ihn der Scharffrichter nemmen soll/ vnnd soll ihn führen bey einem grünen Baum/da soll er ihn ankn üpffen / mit seinem besten Halß/daß der Wind vnder vnnd vber ihm zusammen schlecht / auch soll ihn der Tag vnd die Sonne anscheinen drey tage / als dann soll er wider abgelößt/vnd begraben werden/wie Kriegs gebrauch ist.

In summa/man muß sich allezeit nach der gelegenheit richten/vnd wasserley gestalt der Krieg geschaffen ist/dann man richte wol im Felde/ vnnd begräbet auch die Leichnam im Felde / man richtet auch wol inn Stätten/da man den Galgen auff den offentlichen Marck bawet/wa ein Kriegsvolck inn Besatzung gelegt wird / aber man soll keinen Kriegsmann / der Fürsten vnnd Heren gedienet hat / an einen gewohnlichen Land Galgen oder Statt Gericht hangen.

Malefitz Recht auff ein andere Form / da man dem Schultheissen keine besondere freye Richter zugibt/ sondern da man von gemeinem Volck/Bevelchhaber vnd Hauptleuthe/sambt die Fenderich selbst darzu braucht.

DOrhero eine Kundschafft/so ein Schultheiß einem guten Gesellen zuverhören schuldig ist/als nemlich / so soll allwege ein Schultheiß inn beysein hernach gemelter Erbarer vnd Mannhafftiger Persohnen/ beyde Partheyen vor Recht bescheiden/ vnd alle verbrechung oder Misserhat/was ein jeder gethon vnd begangen hat/ den rechten grund erfragen vnnd verkundschafften / so kan man darnach mit gutem gewissen recht richten vnd vrtheilen / dann es muß Straff vnnd Zwang sein / darumb mag die Oberkeit wol zusehen/auff mutwillige Buben/ vnd nicht zu viel gestatten/ oder den zaum zu lang lassen / dann GOtt wirds gar scharpff vnd genaw bey ihnen wider suchen.

Widerumb dargegen mögen die Hauptleuth unnd Bevelch haber auch gedencken / daß sie nicht etwann einen armen unverständigen Kriegsmann au0 Haß unnd Neid verrathen/verklagen / und zum Todt verurtheilen/und einen andern Galgenvogel / und Ieckherey willen/loß bitten/der den Halß zwey oder dreyfach verdient hat / dann es ist kein gering ding/einem guten Gesellen Leib und Leben abzusprechen / wie dann offt geschicht / daß die Bedelchhaber dem Hauptmann zu gefallen / unnd die gemeinen Kritgsleuthe nicht wider die Bevelchhaber / unnd wider die Oberkeit thun dörffen/sondern blasen in ein Horn zuhauff/dardurch manchem zu kurtz geschicht/die solches thun/verurtheilen nicht den / der


page 207, image: s207

allhier nach ihren willen an Leib vnnd Leben gestrafft wird / sondern sie vrtheilen ihren eygenen Halß vnnd Seele in abgrund der Höllen / zum ewigen verdammnuß/dann einer der Laster verschweiget / vnnd verbirgt vnrecht Gut / vnnd einer der falsch vrtheil spricht / die werden beede zugleich in einem Bade baden. In summa / so einem Kriegsmann gewalt oder vnrecht von den Bevelchhabern geschicht/vnd er es anders beweisen / oder mit seinem Eyd erhalten kan / ob gleich ein Mord darauß erfolget/das betrifft kein Halß verbrechung.

Darumb ein jeder frommer redlicher Kriegsmann bewahr vnd betracht seinen Eyd/sein Gewissen vnd die Seeligkeit / vnd sage was recht ist / kompt dann ein gut Gesell in vngemach / so helffe er daß beste darzu reden/ Vorbiitte für ihn thun/hernachmals darumb straffe / dann es ist besser zehen Kriegsleuth helffen redlich machen / als einen vntüchtig/ wofern es nicht Halß verbrechliche sachen seind.

Kundschafft verhört.

Auff heut Dato den N. Novembr. dieses Monats/Anno 1558. ist durch mich N. N. von N. verordneten Gerichts Schultheissen/kundschafft von N. N. von N. vnd von N. N. von N. beeder Parthey verhört worden/in bey sein der Erbaren vnd Mannhafsten Leutenampt / Fenderich / Feldwebel / Führer / so an statt vnnd von wegen geschworner Gerichtsleuth gewesen. Datum den N.

Gerichtsschein.

Under deß Durchleuchtigsten / Großmächtigsten Kön. May. zu Hispanien/Engelland/Franckreich / beeder Sycilien/Ertzhertzogen zu Oesterreich / Hertzogen zu Burgund / etc. Wilhelm von Waltherthumb Ritter / ihrer Kön. May. Oberster / uber ein Regiment Teutscher Landtsknechte / Ich N. N. von N. seiner Ritterlichen Würden unnd Gnaden verordneter Schultheiß / thue kund unnd bekenne vor iedermänniglich / daß ich auff ansuchen unnd begeren Hanß von N. zu seiner Nothturfft: die Erbahren unnd Mannhafften N. N. Leutenampt/Fenderich / Feldwebel/Führer /unnd andere verständige Kriegsleute/durch den geschwornen Gerichtswebel/auff Dato N. N. zu rechter früher tagzeit zusammen verbotten und fordern lassen / wie dann billich/sie dempselben nachkom~en/und auff ermelten tag dieses Monats/deß Morgens früe zu Acht vhrem erschienem sein/an statt geschworner


page 208, image: s208

Gerichtsleuth. Hierauff hab ich ihnen nach vielfältiger erinnerung vnd betrachtung ihrer Seligkeit/einen kräfftigen Eyd vorgestellt den sie dann mit entdeck tem blosen Haupt/vnd außgestreckten Armen/mit aussgehobnen Fingern zu GOtt vnd seinen lieben heiligen vnd Engeln im Himmel auff ihrer Seelen Seligkeit geschworen / alle Gerechtigkeit helffen stercken/vnnd nicht schwechen / so viel ihnen deßhalben glauben gegeben würd/so wahr ihnen GOTT helffe/seines heiligen Wort vnnd Evangelium.

Wie man das Recht auff verzeichnet.

Auff heut Dato/dieses Monats den N. Novembr. diß lauffenden N. Jahrs/ist durch befelch deß Gestrengen/Edlen vnd Ehrnvesten / N. N. von N. Ritter/jetziger zeit Kön. May. zu Hispanien vnd Engelland/ Feldoberster / vber ein Regiment Teutscher Landsknechte / durch den Ehrbarn/Ehrnvesten vnd Mannhafsten N. N. von N. gemeltes Regiments verordneten Schultheissen / sampt seinen hinnach benennten Beysitzern vnd Rechtsprechern/Malefitzrecht gehalten vnd ersessen worden/geschehen im Königlichen Feldläger. Darum/etc.

Hiernach muß nuhn ein Gerichtsschreiber die verhörte Klag vnd Antwort/eines nach dem andern richtig verzeichnen / es sen mit Zeugen vnd beweiß / peinlich oder sonst sträfflich/alle kundschafft vnd mißhandlung/auß dem Mund in die Feder schrifftlich verfassen / vnnd mit fleiß schreiben vnd einbringen.

Zeugnuß verhört.

Hanß N. von N. der erste Zeug bekennet vnd saget auß / bey seinen Ehren / Trewen vnd Glauben / es habt sich begeben vnd zugetragen/daß N. N von N. etc.

Vnd gemelter Zeuge ist ferner hierinn vnnd beweißt/helt auch solches bey seinem Eyd.

Beschluß nach der Kundschafft.

Wann eine Sach Malefitzisch ist/ vnnd zu recht gesetzt soll werden/ wegen wichtiger Kundschafft / so muß man das Recht darüber halten vnd ergehen lassen / ist die Kundschafft fträfflich / so mag man darüber Richten vnd Vrtheilen/nach laut vnd außweisung der Recht. Ist aber die Kundschafft verträglich / vnnd zum besten kan hingelegt werden/ so sein die anfänger vnd vrsacher die Gerichts abtrage zubefridigen / schuldig. Wird dann der vertragten Kundschafft ein schrifftlich schein vnnd beweiß begert/so setzt man also:


page 209, image: s209

Dieweil dann offt gemeilen N. N. von N. an dieser Kundschafft/ zu erforderung seines Rechten/mercklichen daran gelegen sein will / vnd er mich derowegen ihme dieselbe auß meinem Gerichtsbuch schrifftlichen mit zutheilen/ersuchet vnd angelanget / hab ich ime dieselbe zu handhabung vnnd sterckung deß Rechten/damit die warheit an tag komme/ nicht gewegert/sondern von Ambts wegen der gunft vnd billigkeit nach / damit gefördert. Zu welcher Vrkund vnd mehrer sicherheit / hab ich mein gewohnlich Gerichts Petschier hiervnden an ins Spacium thun drucken/welches gegeben vnd geschehen ist/im Königlichen Feldläger/ nach vnsers Heren Christi geburt/der mindert zahl / Tausent/Fünffhundert/ Fünfftzig vnd Achten Jahr/deß N. Monats.

Ein andere Form/so einer im Kriege stirbet/ vnd Schuld verläßt/vnnd zu Hauß bezahlen soll.

VNder dem Gestrengen/Edlen vnd Ehrenversten N. N. von N. Ritter/etc. Ich verordneter Schultheiß bekenne vor jedermänniglich/ mit diesem offenen Gerichtsschein/daß auff erfordern vnd begeren N. N. von N. vnd die Erbarn Mannhafften/mit N. N. als sein beygenomne Zeugen/vor mir Schultheiß erschienen seind/vnd an Eydes statt/damit sie Kön. May. verwanth seind/offentlich bekennt vnd vorgebracht/nach dem N. N. von N. gemelten N. N. von N. vmb etliche Schulden halben angesprochen/in beysein erst gemelter Zeugen/nemblich vmb Hundert vnd zwantzig Thaler/der sich Außgeber schuldig erkennet/ vnd nochmals beständig ist / hierauff sich beyderseits vergleichen / der gestalt das N. N. von N. dem N. N. von N. berührte ein hundert vnnd zwantzig Thaler/bey seinen Ehren/ Trewen/vnd guten Glauben/zwische hier vnd nächstkommender Fasten/ lautend/zum entrichten vnd erlegen schuldig vnd pflichtig sein will. Inn dem aber solches seines Leibs schwachheit oder abgangs / oder anderer verhinderung halben verbleiben würde / als dann soll gemelter N. N. von N. solches Gelt/bey vorgedachtem N. N. von N. seiner Mutter/wohnhafft zu N. welche gleich ihm selbst inn aller maß vnd gestalt/benannte ein hundert vnd zwantzig Thaler/sambt Vnkosten vnnd Zehrung/so ferner darauß entspringe/von wegen seines Patrimonii, ohne alle widerred zubezahlen vnnd zu entrichten/schuldig vnnd pflichtig sein. Diß zu mehrer etc.

Eingang zum Recht.

Zum ersten/es sey in einem Feldläger/oder sonst in einem Läger/für


page 210, image: s210

Bestung oder ein Besatzung / da ein hauffen Kriegsvolck gegen die Feinde gebraucht wird / vnd man gut vnd auffrichtig Regiment halten will so muß man die Keyserlichen Recht / vnnd rechten ernst damit zustraffen /darbey gebrauchen/damit dem bösen vnd ärgernuß gewehre vnd gestewert / dargegen das gute in schutz vnd schirm gehandhabt wird. Da dann einer oder mehr mit dem andern zuthun hat/es sey mit Leibssachen oder Scheltworten/oder Schuld vnd anderer wichtiger sachen/so nicht können gescheiden werden/vnversucht deß Rechten / so soll der Schultheiß auff vor bringen vnnd anregen deß Proffosen / ein Malefitzrecht ankündigen lassen vnd auff gelegene zeit dasselbe besitzen/wie dann manche Oberkeit erwehlte tag darzu haben / als an der Mitwoch vnnd Sonnabend/ oder am Dinstag vnnd Freytag/da man aber nach gelegenheit der sachen / muß drey ordentliche Rechtstage nach einander halten / hat auch seinen brauch / als nemlich drey Freytag nach einander / oder drey vierzehen tag nach einander / oder in neun Wochen oder drey Monat nach einander. Es soll aber allwegen zuvor der Kläger zu dem Schultheissen gehen / vnnd ihm die sachen klärlich zuverstehen geben / so soll der Schultheiß auff beyder Parthey Gerichtsmässige Sach/vnnd billiche meinung / zu rechter tagzeit Citiren vnnd verbotten lassen / wie recht / die Gerichtsleute so wol/als Kläger vnd Beklagte.

Folget weiter.

Item/soll man Malefitz recht halten / so muß man haben vier vnnd zwantzig Persohnen im Recht sitzen / nemlich den Obersten Leuten=Ampt / Fünff Hauptleuth / fünff Fenderich / fünff Feldwebel / fünff Führer / auch gemeinlich zwen Vorsprechen / dawelche mangeln an den vier vnnd zwantzig Persohnen / so nehm man sonft Alte / Verständige Kriegsleut auß den Gefreyten / oder auß den gemeinen Knechten / die was erfahren seind / vnd ausserhalb der Banck stehen.

Alsdann so die Banck gemacht / vnnd beschlossen ist / so soll der Schultheiß alle Gerichtsleut vnnd Recht besitzer vor sich heischen / vnnd den Eyd vorhalten / also:

Wir globen unnd schweren bey GOTT / unnd seinem heiligen Wort / daß wir heut diesen tag wollen Richten / Urtheilen unnd Rechtsprechen / dem Armen als dem Reichen / dem Reichen als dem Armen/ uber Leib und Leben/ uber Fleisch unnd Blut/uber Ehr/Gelt unnd Gut/ uber alles das ienige/so uns der Klage unnd Antwort zu Recht vorgebracht wird / nicht nach Gaab / Gifft / oder Feindschafft oder Haß oder Neid auch nicht nach Freundschafft / Liebe unnd Fantasey / sondern viel


page 211, image: s211

mehr nach ordnung der Recht / vnnd nach laut der Kundschafft vnnd Zeugen der wahrheit/auch nach vermög vnd inhalt der Articul / darauff wir dann allesambt vnder diesem Regiment gehuldet vnnd geschworen haben / vnd nicht anderst zuthun vnd zu handlen / wie wir von GOTT dem Allmächtigen am Jüngsten Tage vor dem strengen Gericht an Leib vnd Seelgern wolten gethon haben / so wahr vns GOTT helff / vnd sein heiliges Evangelium.

Darnach sitzet der Schultheiß mit den Richtern nider.

Folgen die Articul.

Item/es soll keiner von den Richtern auff eines andern gesprochene Antwort / sein Vrtheil auch fällen / oder zu Recht sprechen / sondern soll auff sein eygen Conscientz allein für sich selbst richten / vnnd vrtheil sprechen / gleich als wolt er/ das GOtt am Jüngsten tage vber sein Leib vnd Seel richten soll.

Item/ ich verbiete vnd gebiete auch / dz mir niemand von den Vmbständern meine Richter bedrängen wolle / jre Kleider oder Seitenwehr/ noch die Bänck nicht anrühren / sondern darvon zubleiben so weit / daß der Gerichtswebel seinen freyen vmbgang haben mag/bey gemelter straff vnd Poen eines Gulden.

Item / ich verbiete vnnd gebiete auch / daß mir niemand zu der Banck komme/mit langer oder Oberwehr / auch mit keinem Harnisch oder Ringkragen / es sey dann seine Tagswacht / oder sey sonst also darzu kommen / von der Oberkeit bescheiden / bey straff eines Gulden.

Item / es soll auch keiner von meinen Richtern einer den andern beklagen/noch veraffterreden / noch inn seine Antwort oder Rede fallen/ bey Poen vnd straff eines Gulden.

Item/es soll auch keiner von den Richtern/ so ihm von dem Schultheiß auffzustehen verlaubet ist / hindersich vber die Banck steigen / bey straff eines Gulden.

Item / es soll auch keiner von den Richtern / so er vmb ein vrtheil gefraget ist / einen andern anreden / oder etwas fragen / bey straff eines Gulden.

Item / es soll sich auch / es sey Schultheiß oder Richter / wann die Banck gebannet ist / keiner mit vnzimlichen reden gegen dem andern vernemmen lassen / noch nichts zugegen sein / bey straff eines Gulden.


page 212, image: s212

Item / es soll auch keiner innen oder ausser dem Rechten / ins Recht sprechen / es sey dann durch seinen eingedingten vnnd erlaubten Vorsprecher.

Item / ob sich begebe / daß sich ein Richter versäumet/vnnd nicht zu rechter zeit vor gebanneter Banck/vor dem Recht erschiene/auff sem fordern / so ist er dem Schultheiß einen Gulden verfallen / gibt er ihn nicht diesen tag alsbald so ist er den andern tag zwen / vnd fortan alle tag doppelt / es sey Hauptmann / Fenderich / Feldwebel/Führer / vnnd alle so zu dem Recht bescheiden sind.

Item/es seind die Richter dem Schultheissen schuldig vnd pflichtig/alles das jenige / so sie richten vnnd vrtheilen/ bey ihren Eyden zuverschweigen biß vnder die Erden.

Item / es soll auch kein Richter sonder erlaubnuß auß dem Läger ziehem / er habe dan~ einem andern an seine statt / der dem Rechten gnugsam sey.

Folgen die Vmbfragen.

Hanß N. von N. Ich frage dich bey deinem Eyd/so dn GOtt vnd der Kön. May. geschworen hast / ob ich den Stab auff diesen heutigen tag / von wegen Göttlicher Keyserlicher Recht brauchen / damit drtheilen / vnd richten mag / vber Leib/ Gut / vnd Ehr/vnnd alles das jenige / so vnder meinen Stab zurichten / vorbracht vnd angeklagt wird / damit dem Göttlichen / Keyserlichen Recht gnugsamb geschehe auff diesen tag.

Antwort.

Herr Schultheiß / ihr fraget mich bey meinem Eyd/den ich GOTt vnd vnserm Gnädtgsten Heren gehuldet vnnd geschworen habe / welches dann mein höchstes Pfand ist / so ich Fürsten vnnd Heren nachtrage / ob ihr mit ewerm Stab von wegen deß Göttlichen / Keyserlichen Rechtens gebrauch nach/richten möget / vber Leib/Ehre / Gut vnd Blut vnnd alles das/so vnder ewern Stab zurichten kompt / So sage ich bey meinem Eyd/ wann ihr die Richter / die dem Göttlichen Keyserlichen Rechten gnugsamb seind / beysammen habet / vnd die Banck zu rechter tagzeit ver ordnet ist / so sollet ihr mehr macht haben / den Stab zubrauchen / damit zu richten vnnd zu vrtheilen / vber Leib/Ehr/Gut vnnd Blut/vber Silber / Gold/ vnd alles das / so vnder ewern Stab vorbradht wird/auff Klage vnd Antwort/ nicht ansehen Freundschafft oder Feindschafft / Gunst / Haß oder Neid / so verhoffe ich / damit sey dem Keyserlichen Göttlichen Rechten gnugsamb geschehen diesen tag.

Frage.

Ich frage dich bey deinem Eyd/ob du einen oder mehr in der Banck


page 213, image: s213

oder am Rechten sitzen seheft / die den Keyserlichen Rechten nicht gnugsam weren / den oder dieselben wollestu anzeygen / oder aberheissen auffstehen / damit den Göttlichen Keyserlichen Rechten / mit tüchtigen Gerichts Persohnen gnugsamb geschehe / auff diesen tag / wir recht ist.

Antwort.

Herr Schultheiß ihr fraget mich bey meinem Eyde/ ob ich einen in der Banck sitzen sehe / der dem Göttlichen Keyserlichen Rechten nicht gnugsam were / Sosage ich meinem Eyd/daß ich keinen sehe inn dieser Banck / sondern es ist dem Göttlichen Keyserlichen Rechten gnug auff diesen tag.

Frage.

Ich frage dich bey deinem Eyde / ob es sach were / daß man mit dem heiligen Hochwürdigen Sacrament für vber gienge / ob ich sampt euch solt auffstehen / vnd demselben Zucht vnd Ehr beweisen / oder ein Lerm oder Feindgeschrey ankäme / ob ich mit den Richtern möchte auffstehen/ vnnd demselben begegnen helffen / oder ob es sach were / daß Fewers noth vorhanden / vnd Wasserflut vberhand nemmen wolt/daß ich solt auffstehen sampt euch / vnd demselben wehren vnd stewren helffen/oder da mein Gnädigster Herr nach mir schicken würde / ob ich dieweil solt einen andern an meine statt / den Stab vber geben / so lang ich in meines Gnädigsten Heren geschäfften wer/damit das Göttliche Keyserliche Recht seinen fortgang haben möchte / vnnd ob ich meines Gnädigsten Heren geschäffte verricht hette / vnnd zu bequemer tagzeit wider käme / ob ich auch den Stab solt wider nemmen / vnnd gleicher gestalt möchte richten wie vor / vnd das Keyserliche Recht außweißt.

Antwort.

Herr Schultheiß ihr fraget mich bey meinem Eyd / umb rath unnd außweisung / ob es sach wer unnd sich zutrüge / daß man mit dem Hochwürdigen Sacrament fürrber gienge / oder ein Lermen unnd Feindgeschrey ankäme / oder Fewersnoth unnd Wasserflut uberhand nehme / oder mein Gnädigster Here nach euch schicket / daß ihr macht habet / den Stab einem andern dieweil zu ubergeben / und wenn ihr wider kompt/denselben wider zu ewern Händen nemmen möget / So sage ich bey meinem Eyd/ da sichs zutrüge / daß man mit dem Hochwürdigen Sacrament fürrber gieng / solt ihr sampt den Richtern auffstehen / unnd dempselben Göttliche Zucht und Ehr beweisen / GOTT dem Allmächtigen zu Lob und Ehr / So dann ein Lermen oder Feldgeschrey ankäme / so solt mit den


page 214, image: s214

Richtern auffstehen/vnd dem Feinde begegnen helffen/ abbruch vnd widerstand zuleysten/oder sonst an die örrer/da ein jeder hin bescheiden/ zuverfügen befürdert/da dann Fewersnoth oder Wasserflut vberhand nehme/so solt ihr sampt den Richtern auffstehen/ demselben zustewren rathschaffen helffen / damit vnserm Gnädigsten Herin kein schad geschehe/ vnnd dem gantzen Läger vnd gemeinem Kriegsvolck hilff vnnd beystand geschehe / oder da mein Gnädigster Heri nach such schicket / so solt ihr mache haben/den Stab einem andern richter/der euch gelieber/dieweil liffern vnd befehlen/vnd da ihr zu rechter be quemer zeit wider kämet / den Stab wider in ewer Hand nemmen/vnd das Kecht beschliessen wie vor/vnd billich ist.

Frage.

Ich frage dich bey deinem Eyd/od ich nuhn macht habe das Göttliche Keyserliche Recht zuverbannen vnnd zu Confirmiren/ wie sich das gehört vnd bräuchlich ist.

Antwort.

Herr Schultheiß/ihr fraget mich ob ihr macht habet/das Göttliche Keyserliche Recht/nach Altem herkommlichen gebrauch zuverban nen vnnd zubekräfftigen/So sagt ich bey meinem Eyd / wann ihr die Rich ter allesamptlich in Eydtspflicht verhafft/vnnd inn allen dingen gefaßt hafftig seid/darzu die Bänck ordentlich besetzet/vnd beduncker euch rechte/gute vnd bequeme zeit sein/so habet ihr macht / das hochlöblich Recht zuverbannen/anzufahen vnd derbringen/in GOttes Nammen/wie sich das gebühret.

Weiter.

Wann solches geschehen/so setzen sich die Gerichtsleut wider nider/wie sie vor gesessen seind/vnnd soll dann keiner auffstehen / ohne erlaubnuß/bey straff eines Gulden.

Alßdann spricht der Schultheiß/ dieweil nuhn ein jeder bey seinem End gefraget vnd ermachnet ist/so will folgen vnnd von nöthen sein / daß ich alles da jenige / was dem Göttlichen Rechten zu wider ist / verdanne vnd verbiete die Bänck/wie vnser Vorfahren gethan/vnd an vns haben gelangen lassen/nach ordnung deß Rechtens/so vns von Keyser/König Fürsten vnd Herin ist gegeben worden.


page 215, image: s215

Die Verbannung. Nun schlaget der Schultheiß mit dem Stab auff den Disch/vnd die andern Richter / so in der Banck sitzen / entdeckten allesambt jhre Häupter / vnnd der Schultheiß spricht weiter:

ICH verbanne vnnd verbiere die Ban ck/alles das dem Göttlichen Kenserlichen Rechten zuentgegen ist/vnnd sein mag/ in GOTtes Nammen/vnd von wegen deß Allmächtigen im höchsten Throne/ in aller Ewigkeit/da alle Recht von hersliessen/kommen vnd verordner seind.

Ich verbanne vnd verbiete das löbliche vnd Göttliche Recht/ von wegen Röm: Keys. May. der vns diß Keyserliche Recht gegeben hat.

Ich verbanne vnd verbiete die Banck vnd das Keyserliche Recht/ von wegen vnsers Allergnädigsten Herin N. N.

Ich verbanne vnnd verdiete das Keyserliche Recht/ von wegen vnsers Gestrengen Herin N. N. Obersten oder Hauptmann.

Ich verbanne vnd verbiete die Banck vnd das Keyserliche Recht/das mir kein Richter noch einiger Vmbsteher/der bey Bier oder Wein/oder an andern örtern gewesen ist/oder noch sein mag / inn das Reche sprechen soll/ohne erlaubnuß / bey verbüssung der Rechten Hand/vnnd lincken Fuß.

Klag vnd Antwort. Der Schultheiß spricht den Proffosen an/ob er oder sonst einer oder mehr/was zu klagen haben/ so sollen sie vor Gericht kommen/vnd allda fürbringen/was einem jeden noth ist. Der Proffoß.

HErr Schultheiß/ich bitte erlaubet mir einen Vorsprecher auß dem Rechten/der mein Wort thut/vnnd von meinet wegen die Klagen an bringe. Hierauffmag der Proffoß vnd auch der Beklagte / jeder Parthey/einen/zwen/oder drey Gerichtsleute/zum deystand in seinen Rath nemmen.

Der Schultheiß.

Es sey euch ein Vorsprecher vergönnet/wie recht ist.


page 216, image: s216

Der Beklagte.

Herr Schuleheiß/ ich bitte vergönner mir einen Vorsprecher auß dem Rechten/der mir das Wort reder/vnnd meine entschuldigung vorbringet.

Der Schultheiß.

Ja/es sey euch ein Vorsprecher erlaubet.

Weiter.

Als dann sollen die Vorsprecher / so Kläger vnnd Beklagter geberten/vnd außgedingt haben/nicht auffstehen ohne erlaubnuß/bey Straff eines Gulden.

Nemlich also sprechen.

Herr Schultheiß/wolt ihr mir vergönnen auffzustehen/vnnd dem Proffosen sein Wort fürzubrigen?

Deß Beklagten Vorsprecher.

Herr Schultheiß/wolt ihr mir erlauben auffzustehen/vnnd den guten Gesellen sein Wort zuthun/ ins Recht einzubringen / nach erfordrrung seiner norturfft.

Wie sich ein jeder Vorsprecher ins Recht eindingen soll.

Herr Schultheiß/vnd ihr Richter/ich will mich in das Göttlicht Keyserliche Recht auß: vnd eingedingt haben / vnnd alles außgenommen/was ihm zum Rechten gedewen oder nicht gedewen möge. Daß auch meine Wort keine krafft odermacht haben sollen / vom ersten zum andern / vom andern zum dritten/vnd solang diß sein Mund selbet Ja darzu spricht.

Im fall da der gute Gesell nicht gnug mir mir verwahrt würde sein/daß ich ihme seine schen nicht nach notturfft ins Recht bringen köndte/so soll er mit meinem willen macht haben/einen andern Vorsprechet an meine state auß dem Rechten zu nemmen/ der ihn seine sachen kan besser vnd füglicher ins Recht bringen / doch außgenommen weinen Ehren/vnd Erben ohne schaden vnd nachtheil.

Hier mit beger ich Rath/Sprach vnd Vmbfrage/wie dan~ das Göttliche/Keyserliche Recht vermag vnd außweißt

Item so mag ein Vorsprecher von wegen seiner Parthen wol beystand nemmen in seinen Rathauß dem Rechten / allein nicht mehr als


page 217, image: s217

dery/es were ihm dann durch ein vmbfrage erkent/hat er nicht genug so mager auß dem vmbstand einen oder mehr zu sich nemmen / die dörffen nichts ins Recht sprechen/dann durch den Vorsprecher/bey straff eines Gulden.

Anklag deß Proffosen Vorsprecher.

Herr Schultheiß / allhier erscheiner N. N. von N. vnsers Regimints Proffoß/wolt ihr nun sein Wort höre/oder mich von seinetwegem.

Antwort deß Schultheissen.

Last diese hören/die Vrthel sprechen.

Der Prossoß klager von Regimenis wegen/vber N. N. von N. daß er sich habe mit N. N. Misserhat vngebürlich verhalten/vnd einen Auffruhrvnder den Knechten gemacht / da die Oberkeit zugelauffen / solchen Hader zu stillen/hat er sich zur Wehr gesetzt/vnd ist dem Regiment vnnd seinerverordneren Oberkeit vngehorsam/End vergessen / als en Meineydiger trewloß worden / vnnd mit seiner eygen Wehr/die den Herin gehört/vnnd Mördlich ist/die Feind zuverireiben / auff seine Oberkeit geschlagen/welches Halß vnd Handverbrochene sachen sind. Derowegen verhofft vnd begert der Proffoß/daß er als ein Meutmacher vnnd Meineydiger heut diesen tag soll gestrafft werden / an seinem Leib vnnd Leben/Ehr/Gut vnd Blut/wills damit ins Recht gesetzt haben.

Antwort deß Beklagten/durch den Vorsprecher.

Herr Schultheiß/es erscheinet hie vor Recht/der Beklagte N. N. von N. wolt ihr seine Antwort hören/oder mich von seiner wegen?

Antwort deß Schultheissen.

Last die hören/so Vrtheil sprechen.

Es ist seine meinung unnd Antwort / er habe sich solcher schwerer Anklage deß Proffosen nicht versehen / unnd gibt sich der sachen etwas schuldig/Iedoch sagt et daß es auß un verstand und etwas Trunckenheit in obereylung geschehen sey/bittet unnd verhoffet / er soll bey billicher geschehener Straff in Band und Eysen gelassen/unnd heut diesen tag darauß zulassen/ledig und loß erkannt werden / doch so bitter er weiter umb Gnade/und umb scin iunges leben/und nicht umb Urtheil und Recht/daß ihm möcht von GOtt unnd dem Reyserlichen Rechten Barmhertzigkeit erzeigt werden/das will er mitt Leib und Leben umb seine gebührende Oberkeit zu tag und nacht dienstwillig verschulden/mit erbietung daß er geloben unnd schweren will/por dem Erbfeind den Türcken zuziehen/


page 218, image: s218

allda sein Leben zulassen/oder aber widerumb seinen vorigen guten Nahmen widerholen vnnd erlösen/ begert derow egen auffschub/diß auss den andern Rechtstag.

Hier verstehe recht/der Proffoß thut drey Klagen/es geschehe nuhn einen Gerichtstag / oder ob man dreymal recht hielte / so ist den erstein/ andern vnnd dritern Rechtstag/deß Proffosen Klag nichts anders/als dann/so man den ersten tag der drey Klagen verhört / vnnd das Vrtheil darauff spreche. Weil dann die Betlagte seine Antwort verändern/so müssen die Richter das Recht vnnd Vrtheil auff weiter Kundschaffe sellen vnnd hilffi doch dem Missethäter zu keinem Vrtheil / dann wann mann gewisse vnnd gründliche Kundschafft hat / so darff man den Missthäter nicht drey Rechtstage geständig sein / so aber die Kundschaft zweiffelhafftig / vnnd das Zeugnuß vngewiß ist/so muß man ihmedrey Rechtstage vergönnen.

Deß Proffosen ander Klag.

Herr Schultheiß/der Proffoß erscheinet wider hier / vnnd klaget noch als vor/vber diesen Mißthäter / vnnd so viel mehr/der Vmbstand vnnd alle Beoclchhaber iragen gut wissen daßer Keyferliche Freygung gebrochen/derent wegen verhofft der Proffoß / noch als vor / daß er soll hent diesen tag/ am Leib vnnd Leben gestrafft werden/ nach vermöge der ersten Klage.

Die ander Antwort deß Beklagten.

Herr Schultheiß/der Beklagte stehet auff seiner ersten Antwort/vnnd noch viel weniger/er gestehet nicht / das er hab Keyserliche Freyheit gebrochen/noch als ein Mentmacher Auffruhr erwecket/vnnd verhoffet noch als vortheut diesen tag auß Schloß vnnd Band zukommen/loß vnd ledig gezehlet werden/het sich auch solcher schwerer vnd gemehrter Klage deß Proffosen nicht versehen / bitt doch vmb Gnad vnnd kein Recht.

Deß Proffosen Dritte Klag.

Herr Schultheiß/der Proffoß reformirt sich auff seine erfte vnd gndere Klage/auff beweisung vnd gesührte Kundschafft/will auch solches zu Recht gestelle haben/nach dem ersten/andern vnnd zum dritten mal/begert derwegen seine Kundschafft zupersesen / auff deß Beklagten begeren.


page 219, image: s219

Die dritte Antwort deß Beklagten.

Herr Schultheiß / der Berlagte stehet zur Antwort zum dritten mal/vnnd hoffe er sen kein Meütmacher / viel weniger ein Auffrührer oder Verbrechte Keyserlichen Freyheit / hat auch nicht vermeinet / daß ihm sollen die Sachen so hoch angezogen werden / biffet vnnd verhofft/daß er möcht die Tag auß gefangener Hand deß Proffolsen/Eysen vnnd Handsestung frey/ ledig vnnd loß erkannt werden/begert derwegen sein kundschafft auch zuverlesen/wann solches geschchen/so stellet er seine sachen zu GOtt/vnd dem Keyserlichen Rechten.

Vrtheil.

Hent Dato den N. N. dieses Monats/Anno N. ist auff Klag/ vnd Antwort auff red vnd widerrede/auff Recht vnd Widerrecht / auff willen vnnd beweiß verlesener Knnd schafft / vnnd etwann gethoner Rechtsätz vnnd einhelligen Rechtsprechen/mit Vrtheil zuerkannt worden/dieweil N. N. von N. Reyserliche Freyheit gebrochen / die man doch in allwegen halten soll/darzu mit seine eygen Wehre/so deim Herren zngehörig / sein verordnete Oberkeit geschlagen/dardurch Menterey vnnd Auffrutzr wider Keyserliche Recht vnnd eingesetzte Kriegsordnung zuerregen / vber diese begangene Missethat / soll ihn Profoß inn seine verwahrung nemmen / vnnd einen Beicht Vattet zugeben / daß er seine Sünde gegen GOTT dem Allmächtigen erkenne / sein letztes End vnnd Testament beschliesse / Rachmahls soll er ihn dem Frey nmann vberantworten/derjhm nach Keyserlichen Rechten / mit dem Schwerdt auff freyem Platz / seinen Leib inn zwey stuck schlagen/daß der Kopff das kleineste / vnnd der Leib das gröste theil bleibet. Da olches geschehen/so ist dem Keyserlichen Rechten gnug geschehen auff sdiesen Tag.

Folgt ein Spießrecht/wie man einen Mißthäter durch die langen Spieß zu jagen/vervrtheilet. oder durch die Schützen zu erschiessen/kan auch nach gegeben werden.

ANfänglichen/wann ein Fürst oder Herr / einen hauffen Landts Knecht under ihm hat unnd als ein Feldherr/wegen Keyser/Köntgen / oder sich selbest zu Feldt ziehen muß / unnd will dem gemeinen Kriegsvolck das Recht ubergeben und bevehlen / daß sie das Ubel selbst straffen sollen / mit den langen Spiesen / was wider den


page 220, image: s220

Articuls-Brieff/vnd wider das gantze Regiment verbrochen / vnnd gethan wird/damit das Göttliche/Reyserliche Recht nicht geschwecht / sondern gestärekt werde / will man anderst Zwang vnd forcht in das Kriegsvolck bringen/vnd gur Regiment halten.

Hierauff sell der Oberste/Feldherr oder Hauptmann/dz Kriegsvolck zusammen fordern lassen/vnnd ihnen allerdinge die Sachen ordentlich vorhalten/quch Briey legacirr darstellen/wie vnnd wasserley gestallt sie das Spießrecht führen vnd halten sollen/darneben die Kriegsleuth trewlich vnd fleissig vermghnen/wofern günskige Straff helffen wolle/daß etner den andern in guten straffen/wehren/einreden vnnd warnen wolle/damit sich ein jeder darnach richten/vnd vor sch aden hüten könnt. In manglung der Straff / oder da solches nicht helffen wolte/so mußt dem ärgernuß durch andern mittel vnd wege zustewren/erst gebraucht/vnnd durch die verordnete Oberkeit nach Keyserlichem Recht vnnd Malefitz/mit der scherpffe gestrafft werden.

Vber diß alles/soll man dem gemeinen Mann den Arriculs brieff wol verständiglich vorlesen lassen/darnach sich die Kriegsleut zurichten haben/was das Recht in sich hab oder vermag / darauff sollen die Freyhiuen gemacht werden daß ein jeder wisse/daß Spießrecht viel ein ander ding ist als Malefitz oder Stan drechr. Es ist auch gut vnd von nöthen/daöthen/daß die Kriegsleuthe/sonderlich die Vornembsten/deß Articuls Brieffs ein abgeschriebene Copen haben.

Zum Ersten.

Ferner/so sollen die Kriegslenth allesamprlich/groß vnd klein/einhelliglich einen ernsten vnd fräfftigen Eyd thun/zu GOtt vnnd seinem heiligen Wort/ob einer oder mehr wider solchen Articul oder Regimene thun/handlen oder stissten würde/der soll gestrafft werden / nach saut der Ordinantz der Obrigkeit vnnd der Recht / vnnd nicht anschen Freundschafft vnd Feindschaft Sypschafft/Gnade Gunst/Gifft oder Gaabe/auch nicht rechen alten Daß oder Neid / sondern durch die Trew recht richten vund vrtheilen/vnd gedencken / daß Christus vnser lieber HEram Jüngsten Tage / wann er wird richten vber die Zwölff Gesch leche Israel vber jhre arme Seelen/auch Vrtheil sprechen wird/ sider die/so das Vbel nicht gestrasst/oder selbst gethan haben.

Zum Andern.

So dann einer oder mehr befunden würden/ die solchen Articuls Brieff nicht hielten / sondern durch verbrechung darwider handelten/ohne schew oder rewe / dg soll der Proffoß achtung auff ihn haben/unnd


page 221, image: s221

darzu beruffen sein / daß er solche Mißthäter gefänglich annimbt vnnd wol bewahret/darnach alsbald solches dem Obersten anzeiget / was sie verwürcket haben/vnd darneben bitte vnd anmahnung thue/daß der Oeberste wolt die gemeine deß Volcks auss einen nüchtern Morgen zu rechter frühertagzeit zusammen kommen lassen. Es soll auch der Proffoß mehr gewalt vnd auffsehen haben/als wa die Oberkeit selbst richtet / wa es kein General Proffoß ist.

Zum Dritten.

Item/es soll auch der Proffoß keinen Gefangenen verkürtzen / inn keinerley weise/ihm kein Klage oder Antwort vor der gemein zusprechen/verbieten/oder verbieten lassen/vnnd ob einer kundschafft hette/die er genießen möcht zum Recht/soll man auch nicht verbieten/sondern sein bestes redenlassen/diß ihn das zeugnuß vbertrifft / damit keinem zu kurtz geschehe.

Zum Vierdten.

Wenn die Gemeine bey ein ander ist / vnnd der Ring geschlössen wird/so soll der Proffoß den Gefangenen inn Ring bringen / vnnd dem gantzen Vmbstand einen guten Morgen wünschen/vsi ferner sprechen: Lieben/getrewen vnd redlichen Landtsknechte / Adel vnnd Vnadel/wie vns GOtt zusammen gefüget hat/ihr fraget gut wissen/wie wir anfänglich zusammen geschworen/daß wir wollen gur Regimment führen / dem Armen als dem Reichen/dem Reichen als dem Armen/durch ordentliche Recht das Vbel zu straffen/die wider vnser Regiment thun/vnd todbrüchig werden. Darumb lieben Landrsknecht / lieben Kriegsleut/ist mein begeren vnd bitte / ihr wollet mir diesen heutigen tag helffen ein bewerb machen/solch vbel zustraffen/daß wirs auch verantworten können/bey andern Fürsten vnd Herrn.

Nun spricht der Proffoß einen Feldwebel an / daß er ihm wolt helffen besür der lich sein/der an gefan genen Sachen. Darauss lieben Landsknechte/spricht der Feldwebel: Ihr habet deß Proffosen rede gehört vnnd vernommen/wann es euch lieb ist/demselben nach zukommen/so hebe ein jeder mit mir die Hand auff.

Zum Fünfften.

Nun begert der Proffoß einen umb Beystand in seinen Rath/auß den gemeinen Mann damit die Sachen mit rath unnd recht vorzubringen/da ihme der vergönnet ist / so begert der Gefangene auch der gleichen einen Rath unnd Vorsprecher von dem gemeinen Mann/darnach


page 222, image: s222

dingen sich beyde Redener nach einander in das Recht ein/vor dem Kriegsvolck, wie denn gebräuchlich ist.

Zum Sechsten.

Nun nimbe der Profoß seinen Vorsprecher vnd Beystand/vnnd gehet auß dem Ringe/vnd helt Rath mit thnen/zeiget ihnen die Sachen an/wie vnnd was der Gefangene verwirckt hat/vnnd die Vrsach seiner Gefängnuß sen/vnd befithlet dem Vorsprechet/wie er soll dem gemeinen Mann solche Mißhandlung vorbringen/ nach dem gehen sie wider in den Ring/vnd der Vorsprecher sagt: Also lieben Landsknechte wolt ihr mich hören von wegen deß Profsen? Antwort/Ja.

Zum Siebenden.

Deßgleichen nimbet der Gefangene auch seinen Vorsprecher vnnd Roth an ein sondern Ort/vnd dittet/daß sie wollen Recht weisen vnnd werden daß dem Profosen auff seine schwere Klag/so er mit ihm zuhun hat/möge Antwort gegeben werden/so gibt dann der Vorsprecher gnwort/auffs beste so er kan.

Zum Achten.

So nimbe der Profoß seinen Vorsprecher vnd Rath zum andern mahl auß dem Ringe/vnnd bleibt auff seiner vorlegn Klage/ob sich der Gefangene verantwort/vnd auff die schwere Klag nichts gestädig sein will/so laft der Profoß die Kundschaffe vber den Gefan genen versesen/wie er gehandelt hat.

Darnach muß der Gefangene Antwort geben / auff die verlefene Kundschafft/so wider ihn ergangen ist.

Weiter/so gehet der Profoß zum dritten mahl mit seinem Rath auß dem Ringe/vnnd trite wider in den Ring/bleibt bey seiner vorigen/ersten vnnd andern Klage / widerhot es zum dritten mahl auff verlesene Kundsehafft / vnnd setzet es damit vor dem gemeinen Mann zu Recht.

Hierauff muß der Gefangene dem Profosen auch zum dritten mayl Antwort geben/vnnd vor dem gemeinen Mann zu Recht setzen/darauff vmb ein guädig Vrtheil bitten.

Zum Neundten.

Nun sch lagen die Fen derich ihre Fähnlin zusammen / und stecken sie mit den spitzen in die Erde/darmach thut einer unter ihnen das Wort/


page 223, image: s223

vnnd spricht: Also lieben redsichen Landsknechte/ihr habet gehört vnnd vernommen/deß Profosen schwere Anklage mit augenscheinlicher/beweißlicher/verlesener Kundschafft/wider N. N. von N. diesem Gefangenen vorbracht/vnd zu Recht eingesührt/von wegen Regiments/darauff wir vnser Fähnlem zusammen gethan/vnnd mit dem Eysen in das Erdrich gestecket / wollens auch auff dißmahl nicht mehr fliehen lassen/biß vber solche Klage ein Vrtheil gehe / auff daß vnser Regiment auffrichtig gehalten werd/hieben lieben Kriegslente/wollen wir euch ermahner haben/ihr wollet im Rechten nicht Parteyisch sein/sondern vrtheilen/so weit ewer Verstandt reicht/vnd außweißt/wann solches geschehen/so wollen wir vnser Fähnlein in aller maß vnnd gestalt wider fliehen lassen wie vor / vnnd bey euch thun/wie ehrlichen vnd redlichen Fendrichen gebürt vnd zustehet.

Item: ists aber Sach/daß nur ein Fendrich allein dasey/der spricht: Also lieben Landsknechte / lieben Kriegslente/Ich stehe allhier als ewer vnschuldiger Fendrich/vnnd wende mein Fähnlein mit der Spitz in die Erde/vber einen solchen Ehrvergessenen/der feinen Artickelsbrieff nicht gehalten/wie redlich ist/sondern den selben gebrochen/vnnd so schändlich End: vnnd Trewloß worden/gedencke auch dasselbe forthin keines wegs fliehen zulassen/obereinen solchen Ehrvergessenen/biß so lange vnnd viel Vrtheil vnd Recht vber ihn erkandt/gesprochen vnd außgehen mag/wie recht ist.

Zum Zehenden.

Nun ruffet der Feldwebel einen alten verständigen Kriegsman in Kring/vnd fraget ihn bey seinem Eydt/so er gethan vnd geschworen hat/vmb ein Vrtheil vber diesen Mißthäter/auff gnugsame Anklage/darauff spricht der Kriegsman also: Lieben ehrlichen Landsknechte/Ich bin gefraget worden bey meinem Eyd/vmb ein recht Vrtheil/vber jetzt erhörte Sachen/ so bin ich zu diesem Dinge nicht weise noch verständig gnug/derhalben begehre ich gute redliche Kriegsleute / die dann im Ringe find/in meinen Rath/nemblich so viel als viertzig mann/ Hauptleute/Beselch haber/Gefreyte/Adel vnd Vnadel/mit denselben will ich an einen sondern Orth gehen/vnd bey ihnen Rath suchen/trewlich vnnd vngesährlich nach der Billigkeit/so fern vnser Verstand außweiset.

Zum Eylfften.

Nuhn gehen die viertzig Mann unnd berathschlagen sich/dar nach gehen sie wider in den Ring/da faher der gefragte Kriegsmann


page 224, image: s224

an/vnd erzehlt dem gemeinen Mann den Rath/so sie beschlossen vnd ersunden haben / da nun der Rath dem gemeinen Mann nicht gesallen würde/so mögen sie von den ihre andere viertzig Mann/zu einem Rathschlage nemmen/in gleicher weiß vnnd form/als der erste/ Ists dem gemeinen Mann noch nicht gefällig/so mögen sie zum dritten mal andere viertzig Mann nemmen/vnnd gleicher gestallt Rathschlagen/oder mögen die ersten viertzig Mann allein drey mal zu Rath gehen lassen.

Zum Zwölfften.

Wann nun die drey Räth in gleicher massen einen nach dem andern beschlossen hat/so muß man zu jedem Rath einen sondern Richter haben / darumb daß jeder Richter seinen Rath dem gemeinen Mann vorbringe. Wann dann die dren Räth ergangen vnd gefprochen seind/so erzehlt man einen Rath nach dem andern/vor dem gantzen Volck/darnach lest man mit drey Drummeln vmbschlagen/bey Ehr vnd Eyd/daß keiner den Rath ober zwey oder drey mal widerholen/repetiren / oder zustraffen begeten soll/sondern zu Recht gäntzlich beschlossen sein lassen.

Darnach mag der Arme Gefangene auff seine Knte fallen / vnnd vmb ein gnädig Vrtheil bitten/hierauff der Welt/vnd auch bey GOTr im Himmel.

Zum Dreytzehenden.

Hier muß einer von den Richtern/oder der Feldwebel. dem Gefangenen das Vrtheil vor dem Volck Mündlich erkundigen/vnd offentlich erzehlen/also: Lieder N. wiltu wissen/was dir durch Vrtheil vnd Reche vber deine begangene Missethat/wegen Regiments/vnd dem gemeinen Mann zuerkant vn~ aufferlegt worden? Antwort/ja: Du solt nach altem brauch vnd Recht zwischen die langen Spieß gestossen/vnnd damit am Leib vnd Leben gestrafft werden. Nemlich also: Es soll ein jeder redlicher Kriegsmann von wegen seines Eydes/Ehr vnnd Redligkeit/von wegen Regiments/vnd deß Göttlichen/Keyserlichen Rechten/seinen langen Spteß in dich stossen/diß du vom Leben zum Todt bracht wirst/so ist vnser ehrlich/auffrichtig Regiment gesterckt/vnnd nicht geschwecht/auch dem Rechten sein gnüge geschehen. Darnach bedancken sich die Fenderich gegen dem gemeinen Mann/daß sie so willig gewesen/vnnd zustärckung dem Göttlichen Rechten/gut Regiment gehalten haben/vnd weiter zuh alten begeren / darnach schlagen sie ihre Fähnlin wider auff/vnd lassen die fliegen gegen Auffgang der Sonne/vnnd die Bevelchhaber machen ein ordentliche Gassen / diewell leßt der Proffoß den Armen Sün der beichten/vnnd bertchten/vnd seine Sünde bekennen lassen.


page 225, image: s225

Zum Vierzehenden.

Wann die Gassen gemacht/vnd alle ding ordenlich angestelt seind/so kompt der Profoß/vnd bringt den Gefangenen in die Gasse/vnnd begehrt/daß man mit drey Orummeln vmbschlagen lasse/daß ein jeder soll die Gassen verwahren helffen/vnd in welcher lucken oder statt der Gesangene hinauß kompt/oder welcher ihm dar von hilfft/soll in seine Fußstapffen tretten.

Zum Fünfftzehenden.

Wann solches geschehen ist/so führt der Profoß den Gesangenen drenmahl in der Gassen hin vnd wider/vnd vermahner jhn/daß er soll vrlaub nemmen von den Kriegsleuten vnd allen Menschen/vnnd sie vmb Verzeihung bitten/vnd begehren/daß ein jeder ihme vmb Gottes Willen wolle verzeihen vnd vergeben / vnnd nach seinem Tode in keinem argen mehr gedencken / noch seinen Freunden vorwerffen/deßgleichen will er auch jedermänniglich vergeben vnd verzethen/hie auff Erden/vnnd vor Gott im Himmel/vnd sterben als ein Christ vnd frommer Kriegsman.

Hierauff sollen ihn die Fendrich auch tröste/damit er nicht so gar verzwetffele/vnd sagen/ersoll getrost vnd vnverzagt sein/sie wollen ihm auff balben weg entgegen lauffenvnd erledigen/et soll nur auff sie zukom~en.

Zum Sechzehenden.

Lest man wider vmbschlagen/daß keiner keinen alten Haß oder Neyd rechen wolle/nichts Effern oder Meuteruey anrichten/bey Leibsftraff Damit lassen sie die lange Spieß nteder/vnd kehren ringest vmb die Spitzen gegen dem armen Sün der/vnd die Fendrich kehren ihre Rucken gegen der Sonnen/da schleust ihn der Profoß auß den Eysen/vnnd nimbe vrlaub von ihm/daß er ihm wolle verzeihen/daß was er gethan habe/das habe er thun müssen/deß gleichen sein Vorsprecher nimbt auch vrlaub/vnd so der arme Sün der nicht zu ver zagt ist/vnd frisch reden kan/soll er sagen: Lieben Kriegsleute/ich thue euch alle freundlich gesegnen/vnnd befeich euch mein Leib vnd Leben/Gott vnnd der heiligen Oreyfaltigkeit meint liebe Seele/vnd bitte/mir die pein zuverkürtzen/der mir den ersten Spieß durchs hertz sticht/der ist mein bester Freune/hie vnd in ewigkeit/Amen.

Ist er aber zuverstockt/so mags der Profoß seinerwegen also reden/darn ach stellet in der Profoß gegen die Spitz vor sich/ vnd gibet ihm drey streich mit dem Regiment auff die rechte Achsel/im Namen deß Vatters/vnd deß Sohns/vnd deß heiligen Geistes/vnd stöst ihn von sich/da helss im Gott da sticht auff ihn/werstechen kan.

Ist er aber ein Schütz gewesen/unnd zum schiessen verurtheilt/so schleust ihn der Profoß auß den Eysen/unnd lest ihn den Steckenknecht


page 226, image: s226

an eine Seule bin den/mit dem Leib vnd beyden Armen/darn ach treteters die Hackenschützen gegen der Sonnen/anss einer seiten vmbher/damie der Schoß frey ist/vnd keinen schaden thun kan/vnnd schidssen zugleich auff ihn loß.

Zum Siebenzehenden.

Wann nun der arme sünder verschenden ist/so knter man nieder/vnd bettet ein Vatter vnser vnd Gebett/zu rrost seiner armen Seclen/darnach zeucht man mit einer Zugor dnung dreymahl vmb den todten Leich nam/vnnd die Schützen schlessen dreymahl im Namen deß Vatters/vnnd deß Sohns/vnnd deß heiligen Geistes/darnach ziehen sie zu hauff/vnd machen einen Beschlußring.

Zum Achzehenden.

Darnach tritt der Prosoß in den Ring/vnnd bedancket sich gegen dem gemeinen Mann/vnd dem gantzen hellen hauffen/bittet vnnd bermahnet sie weiter/daß ein er wolle deß andern straffe annemmen/vnd keiner den andern liederlich obergeben/auch soll ein jeder ein Erempel nemmen/an diesem verstorbenen/damit sie nicht in seine Bande vnd Eysen kommen/dann was er thut/das muß er thun von wegen Regiments/vin~ Beselch der hohen Oberkeit.

Zum Neunzehenden.

Soermahnet der Profoßweiter/ob etwan gute Gesellen weren/dis etwas in vnguteni zusch affen hetten / das nicht Malesitzliche Sachen seyen/somögen sie six ein Ring tretten/vnd solches ganzeigen/so kan man mittel vnd wegen suchen/darnach die Handlung ist.

Zum Zwantzigsten.

Da ruffet der Richter auß/oder der Feldwebel/da was in allen diregen wer vergessen worden/dases herte sollen rechtlicher zugehen/das soll dem Obersten vnd gantzen Regiment vorbehalten sein. Es soll auch keiner dem andern was für vbel haben / zum argen außlegen / noch beym Bier oder Wein vorwerffen/dann ober Kriegsleut richten ist ehrlicher/als vber Schelm vnd Diebe ausserhalb deß Kriegs/es ist auch viel ander Recht. Darnach sch lagt man die Drummeln/ vnnd zeucht ein jeder in sein Losement.

Nun folget ein Standrecht in Kriegsläuffen/darzu man stehen mußvnd nicht sitzen darff.

Standrecht ist nur allein auff den Artickelsbrieff gestekt/unnd nichts anders/denn ein rechtlicher beweiß und außsage/vom Leben zum Todt/


page 227, image: s227

oder sonder Gelt vnd Paßport vom Fähnlin verjagt/das Land verbotten/wiewol man auch wol wichtige Sachen/vorm Standrecht richten kan/als vor dem malefitz recht/ allein daß es schärpffer vnd kürtzer abgebrochen ist/vnd darff nicht drey Standrecht vber ein peinliche Sach halten/es wird auch keinem Mißthäter auffschub / oder weiter zubedencken gestattet/als wir mir dem malefitzrecht/sondern wo ein hauptman harten Befelch vom Feldherm/oder hohen Oberkeit hat/scharpff vnd streng Regiment zu halten/vnd er lest dem Kriegsvolck den Artickelsbrieff deutlich vnd mit ernst vorlesen / darauff ein kräfftigen End thun/ wer darnach ohne vrsach muthwilliger weise denselben verbricht/den mag der hauptman sonder Vrtheil vnnd Recht/ ohne alle Gnade vnnd Fürbitte/bey Nacht an einen Baum hencken lassen/vnd die vrsach seines Todts auff einen Zettel schreiben/ vnnd auff die Brust gegen das Hertz nehen oder hefften/damit drey Tage hangen lassen/daß jederman lesen kan/daß ihm kein vnrecht widerfahrensey/ dann wer das Vrtheil selbst vber seinen Halß das ist eben soviel/als eygne Verwilligung/ vnd eygne Verwilligung bricht alle landrecht/ was sich einer selbst verheist/ das muß er halten.

Darum wenn ein Mißthäter den Artickelsbrieff nicht helt/oder zum Schelmen worden/vnd entlossen/darnach wider bekommen wird/oder wird einer verweist/vnnd helt das Landverbott nicht/sondern wird wider begriffen oder ein leichtfertigt Hur oder Frawenspersohn/die sich vngebürlich verhelt/oder einer/der bey besetzter Wacht einen muthwilligen Todtschlag begehet/so soll der Profoß von stund an den ersten Morgen der kompt/durch den Hauptman vnd samptliche Befelchhaber/ein Standrecht bestellen/vnd Anregung thun/daß mit derschärpsse forigefahren werde.

Will nun der Hauptman von andern Hauptleuten vnd Fähnlin niemand darbey haben/sonder mit seinen vnterhabenden Kriegsleuten das Standrecht halten/vmb der Vrsachen/weil die Mißbrauchung nit Malefitzlich ist/sondern schon offenbahr bewein/vnd nur an der Außsage vnd Vrtheil sprechen mangelt.

Hierauss soll der Gerichtswebel/ beyneben Hauptman/ Leutenampt/Fendrich vnd Befelchhaber/noch darzu von den gemeinem Kriegsleuten/welche ihm durch den Schultheiß oder Oberkeit erwehlt/vnd angezeiget werden/verbotten/soviel/daß vier vnnd zwantzig Mann seind/vnd soll sie alle namhafft auffschreiben/vnnd aufsernenten Morgen/zu rechter früertagzeit/auff bescheidenen Platz eder Ort zuerscheinen/ bey Vermeydung deß Schultheissen gebührlicher Straff / wo einer oder mehr nicht zeitlich gnug/oder voller weise käme/vnd dergleichen/wie ein Malefitzrecht.


page 228, image: s228

Folget weiter.

Wann nuhn der Rechtstag vnd Morgen kommen ist/vnd die verordneten vn~ geforderten Richter erschienen seind/so soll man mit dreyen Drummeln vmöschlagen/vnd außruffen lassen/ wer zum Standrecht bescheiden ist/soll darzu kommen/wer aber auff die Wacht oder sonst wohin bescheiden sey/der soll bleiben/woer ist/bey straff.

Darnach soll der Hauptmann/ oder ein ander anseine Statt/in Kreiß oder Ring tretten/vn~ seine Relation gegen die kriegsleute thun/von wegen vnsers gnädigsten Herm/wegen Verbott vnd Gebott/wegen Keyserlichen Recht/ wider die verbotten Artickel/nach seinem gutduncken/wie er die Wort am besten/förmlicher weiß/den Sententz vorbringen kan.

Als dann lest der Gerichtewebel den Vmbstand zu ruck weichen/vnd verordinirt die Richter auff zwo seiten gegen einander/fanget an sie nach einander zuverlesen/gegen der lincken vnnd rechten Hand/einen vmb den andern/biß die Gerichtsordnung bestanden sey/als dan~ macht der GErichtswebel seinen freyen vmbgang/wie hiervornen in den andern Keyserlichen Rechten beschrieben. DArnach tritt der SCHUltheiß an seine gewöhnliche statt/vnd helt den RIChtern erstlich den ENd für/den sit an Gerichtsmessiger stellen thun müssen/allda thut er die VMbfrage darauff/vnd verbannet das RECHT nicht anders/dann das Malefitzrecht/wie du dan~ vorher gelesen haft/wan~ solches geschehen ist/so saget der Schultheiß: Wer zuklagen hat/der trette herfür/vnd klage was ihm noth ist.

Anklage deß Profosen durch seinen eingedingten Vorsprecher.

Herr Schultheiß/es stehet allhierentgegen der Profoß/wolt ihr nun seine Wort hören/oder mich von seinet wegen?

Antwort.

Last diese hören die zu Recht vrtheil sprechen.

Herr Schultheiß/der Profoß stehet allhier vor Recht/unnd klaget Regimentswegen/uber diese gegenwertige Weibsperson N. von N. wegen ihrer Missethat/so sie bey nacht und Nebel begangen/daß sie als ein heyllose/irew und ehrvergessene Hur/vormals ins Läger unter diß Regiment kommen/und ihres freyen Lebens mit iederman gepfleget/dardurch auch etliche gute Gesellen mit Frantzosen beleydigt/unnd umb ihre Gesundheit bracht/beneben ihrem unzüchtigen Leben gestohlen und genommen/bey Tag und Nacht/was und wo sie gekondt hat/deßhalben ist sie begriffen/und mit Ruten auß dem Läger gesteubt/und deß Lands verwiesen worden/bey verlust Leib und Lebens/und zustigffen von der Scheittel biß


page 229, image: s229

auff die Solen. Hierauff sie N. N. aussen geblieben/vnnd nuhnmahls heimlicher weise durch andere gestalt/widerumb ins Läger kommen/mit Practiken/vnnd ihre vorige weise verborgen wider angefangen/derowegen bittet vnd begehrt der Profoß/daß sie mag heut diesen Tag/an Leib vnd Leben mag gestrafft werden/ihr zur straff/den andern zum Erempel.

Auff deß Profosen erste/ander vnd dritte Klage/ein gesprochen Vrtheil vber diese Fraw.

Der Schultheiß spricht erstlich zu der Sünderin: Fraw wiltu hören/was dir Vrtheil vnd Recht zuerkennet hat? so soll dir dasselbe offentlich gesagt vnd vorgelesen werden.

Auff Klage vnd gegen Antwort/auff Rede vnd Widerrede/zu beyden theilen verlesener Kundschafft/vnd widergethane Rechtssachen/ist einhelliglich im stehenden Standrecht erken~et worden/durch den Schultheissen vnd verordneten Richter/zu Brtheil vnd Recht/daß der Profoß soll diese gegenwertige Fraw in seine Verwahrung nemmen/vnd einen Beichtvatter zu geben/so sie es begehret/ das Sacrament reichen/vnnd ihre Sünde erkennen lassen/ wann solches geschehen ist/so soll er sie dem Nachrichter vberlieffern/der soll sie hinauß führen/bey das nächste Wasser/vnd sie in einen Sack stossen/darnach in das Wasser/wo es am tieffsten ist/versencken/vnd nicht herauß ziehen/ biß sie vom Leben zum Todt gebracht ist/so ist dem Rechten gnug geschehen/Gott gnade der Seelen/vnd zerbricht den Stab.

Ein andere Klag deß Profosen/durch seinen eingedingten Vorsprecher.

Herr Schultheiß/wollet ihr den Profosen weiter hören/oder mich von seinet wegen.

Antwort.

Es sey euch vergünnet zu reden oder klagen/was euch vonnöthen ist.

Herr Schultheiß/der Profoßersch einer weiter/und klaget uber disen gegenwertigen N. N. von N. daß er erstlich habe Lauffgelt von dem Hauptman genommen/sich auch mit Hand unnd Munde versprochen/darüber seiner Ehrund Trew vergessen/und niemahls auff den Musterplatz kommen/noch erschienen/sonder in unser gnädigsten Herzen Landen auff der Gart umbgezogen/sich deß stehlens und streifferey beholffen/und den Haußleuten viel muthwillen gethan / mitlerweil ist er bey den Feind geloffen/und etliche von unserm kriegsvolck verzahten/unnd dem Feinde in die Hände gelieffert/ hernachmahls wider von dem Feinde sonder Paßzedel mit einem Schelmen entloffen/seinen vorigen Namen


page 230, image: s230

verändert/vnd wider vnder diß Fähnlin vnd Regiment kommen/vnnd sich für einen Verräther angegeben/darneben bewilligt/vnser Kriegsvolck auff anschläge vnnd Beute zubetommen zuführen/ welches er gethan/vnd von den vnsernmehr vmb die Hälse vnnd in schaden gebracht/als sie erlänget haben. Da er nun drey Monat gedienet/ vnnd die bezahlung in Beutel bekommen / ist er weiter feinen vnredlichen wercken gefolget/vnd N. N. von N. all sein Gelt / Kleider/vnd was er bekommen/bey nächtlicher weil gestolen/vnd in der finstern weisedurch die Wache geschlichen vnnd als ein Feldflüchtiger/Treivloser/Meyneydtger/Ehrvergessener Schelm/Dieb vnd Bösewicht/entrunnen/vnnd hat zuvor das Läger angesteckt/welches mit Gott erwehrt worden/dieweil im aber nachgeeylet/vnd auff ein Meil wegs zu N. N. in seinen schelmenstucken begriffen/vnnd dem Profosen in seine hanofestung geschickt/auch zum vberfluß Brieffe von dem Feinde bey ihm gefunden / vmb all vnser gelegenheit mit fleiß zuvernemmen/derowegen dittet vnd begert der Profoß/daß er möcht vmb seine vielfältige schelmenstück vnnd bösen thaten willen/heut diesen tag/am Leib vnd Leben gestrafft werden/nach vermöge vn~ mitbringung der Recht.

Auff deß Profosen erste/andere vnd dritte Klage/ein gesprochen Vrtheil.

Auff deß Profosen hohe vnd schwere angebrachte Klag/vnd N. N. von N. seiner vnwiderstehender Antwort / an rede vnd widerrede/vnnd auff bederseits außweisung / beschrieben vnd verlesener Kundschafft/ist in stehenden Rechten / durch den Schultheiß sambt seinen zugethanen verordneten Richtern/ zu Recht erkennt vnnd durch vrtheil außgesprochen worden / daß der Profoß den Beklagten vnnd dargestelten Vbelthäter/als einen armen Sünder soll nemmen in seine befestung/vnd einen Beichtvatter bey ihn bringen/damit er seine Sünde bekenne/Rew vnd Leyd darüber habe/auch da er das Hochwürdige Sacrament begert/reichen lassen/Nach solchem verrichtem bevelch/soll er ihn dem Scharpffrichter in seine Hände liffern / der soll ihm erstlich die Zungen auß dem Mund schneiden/vnnd zwen Finger auß der hand/damit erverzathen vnnd falsch geschworen / abschlagen. Zum Andern/soll er ihm mit glüenden Zangen sechs stuck auß der Haut reissen / zwey stuck auß der Brust/zwey stuck auß dem Rucken/zwegy stuck auß beeden Schenckeln. Zum Dritten / soll er ihn in vier stuck hawen / vnnd an vier örtern der Serassen hencken. Wann solches geschehen / so ist dem Göttlichen Keyserlichen Rechten folge geschehen/GOtt sey der Seelen gnädig.


page 231, image: s231

Weiter Bericht/in Vrtheiln zusprechen.

Nach dem vnd dieweil in andern gemeinen Landkrechten in Keyserlichen/auch allerwegen in deß Heyligen Römischen Reichs Schöpffenstülen / Vrtheil gesprochen werden / nicht allein nuhr mit dem Strange/mit dem Schwerdt/oder mit der Ruthen zustraffen/sondern darnach die Vbelthaten sein/vnnd gebraucht werden/So wird manchem Mißthäter offt zwey oder dreyerleh Todt zuerkannt/als mit Fewer/mit Wasser / mit glüenden Zangen/von vnden auff / oder oben nider Radbrechen / erstlich auff die Richtstattzu schleiffen/Hengen/Köpffen vnnd andermschmählichen Tode/so man erdecket/auff alle Missethat sein gebührlich / rechtmessig Vrtheil / wie dann offt mancher Mensch mit bösen thaten fast dem Teustel gleich handlet.

Darumb mag man in Kriegssachen auch wol offt manchen bösen Buben der es verdienet/vnd nicht besser haben will/nach erfahrung der Sachen / mehr schmertzliche Pein zuerkennen/als nur zum Strange/vnd Schwerdt/andern zum Exempel/vnnd ihm zur verdienter Straff vnnd belohnung / wie auch offt solche Galgenhüner selbst sagen/es sey vmb ein böse stunde/vnd vmb ein Hieb oder Halßzuziehen thun/darauff wollen sie es wagen/vnd wann ein Galgen oder ein Rad an dem andern stünde/vnd der Hencker schon gegenwertig were.

Nach dem Anklage deß Profosen/vber Ehrvergessene Buben/die mit einem Schelm von ihrem Fähnlin entloffen.

Herr Schultheiß/wolt ihr den Profoß weiter hören/oder mich von seinet wegen?

Antwort.

Es sey euch vergönnet zu reden/ was euch noth ist/vnnd folgende Antwort zugewarten.

Herr Schultheiß/der Profoß hat weiter anzuklagen wegen Regiments/ uber N. N. von N. uber N. N. von N. uber N. N. von R. Diese ietztgemelte Gesellen / als Ehr unnd Eydvergessene / Mennendige/verzweisselte Schelm/Dieb und Bößwichter/sind unserm Gnädigsten Herzn/ Eydbrüchig unnd Trewloß worden/von ihren Fähnlin / darzu sie gehuldet / unnd geschworen / entloffen / wie dann


page 232, image: s232

Feldflüchtiger/vngehenckter/vernichter/vntüchtiger Leut Art vnnd Eygenschafft mit sich bringt. Derowegen bittet vnnd begehret der Profoß wegen Regiments/vmb ein redliche Außsage/was man solchen Schelmen nach sagen oder schreiben soll/oder wo sie begriffen/wie man mit ihnen handlen/thun oder angreiffen möchte/dieweil die Freytage auff vier örtern der Strassen ist vmbgeschlagen worden/sie oder andere an ihre statt zu entschuldiger Antwort zukommen / hierauff sich keiner funden noch erschienen/viel weniger Kund: vnd Bottschafft gethan/daß sich einer zur Antwort stellen wöllen.

Auff deß Profosen erste/ander vnnd dritte Klag/vber Schelmen/so von dem Fähnlin entlossen seind/eingesprochen Vrtheil.

Allein auff deß Profosen Anklage vnnd gnugsame Kundschafft/weil kein widerpart auff dreymahl citiren/sich zuverantworten/erscheinet/so ist durch Vrtheil vnd Recht erkennt/vnd außgesprochen worden/daß vorgemelte Schelmen sollen Ehrloß gescholten/vnnd zum Strang vervrtheilt sein/darumb soll man ihre angebührliche Namen/in vnsers gnädigsten Herm Lande/in Stätten/Flecken vnnd Dörffern/an alle Galgen vnd Branger schlagen/woman sie aber begreiffet/soll man sie mit dem Strange vom Leben zum Todt bringen/dargegen den Namen außchun. Ferner soll ihnen nicht anderst nachgesagt vnd nachgeschrieben werden als an Ehr vnd Trew/verleumbte/eydvergessene/meineydige/feldflüchtige Scheime/Dieb vnnd Bößwichter/die vnserm gnädigsten Herzn das Gelt vnd Besoldung auß dem Beutel gestohlen/damit auß dem Feldentlossen/vnd nicht gethan haben/ wir redlichen Kriegsleuten wol austehet sollen auch in meines gnädigsten Herzn Lande vnnd Gebiete nicht geltten werden/dann sie nicht würdig seind/bey frommen Leuten zuwohnen/oder mir einem redlichen Mann auß einer Kanne zutrincken/biß an ihr ende. Vnd wer sich mit wissen ihrer Schelmenstucke/zu ihnen gesellet/oder gemeinschafft mit ihnen hat/soll so gut/als sie geachtet sein/sic sollen auch in keiner Versamlung redlicher Kriegsleut/weder in Besatzungen noch Feldzügen/zu Wasser vnd lande/nirgend in keinem wege gelitten werden/sondern wo einer oder mehr angetroffen vnd bekommen wird/soll man ihm nemmen was er hat/darnach an einen dürren Baum/vnd an kein grünen Baum hencken lassen/so hat er sein Recht erstanden/vnnd ist dem Keyserlichen Rechten genügen geschehen.

Hierauff zerbricht der Schultheiß eben so wol den Stab/vnd spricht: den Schelmen widerfahre was recht ist.


page 233, image: s233

Vrkundlich Mandat vnd Beweiß/oder Zeugnuß eines gantzen Fähnlins Knechte/vber solche verlauffne Schelmen/so man der Oberteit oder Feldherzn zustellen muß/mit eines/jeden Petschier vnderzeichneter Hand bekräfftiget / ob der berüchtigten einer wolnach langer weile/mit erdachter gefinantzter versach kommen/vnd sich entschuldigen wolt bey der Oberkeit/ohne befindlich sein der Kriegsleute/so ihn geschosten hetten/darnach vnd darvon mag man Copey vnd Abschrifften machensan die Galgen vnd Branger zuschlagen/dann man darffkeine Sigel oder vnderzeichnete Hand mit an Galgen schlagen/ nuhr den Eingang mit Hauptmanns vnnd Beveschhabers nammen/vnnd hernach die Scheltwort. Will man sie in andern Fürstenthumben auch schelten/vnnd an Galgen schlagen/so muß es mit derselben Herrschafft vorwissen geschehen/wo nicht/ihnen zustraffen/oder zu dulden heimstellen.

ICh N. N. von N. Hauptmann/beneben mir N. N. von N. Fenderich/N. N. von N. Leutenampt/N. N. von N. Feldwebel/N. N. von N. Führer. N. N. von N. vnd N. N. von N. beede gemeine Webel/hernach die Gefreyeten/Adel vnd Vnadel/in summa/alle gemeine Kriegsleute samptlichen/thun Kund vnnd fügen hiemit zuwissen/daß hierunden beschriebene mit Namen/vnserm Gnädigsten Churf: vnnd Herzn/auß dem Felde von vnserm Fähnlin entloffen seind/als Ehr vnd Eydvergessene/Trewlose/Menneydige/Feldflüchtige Schelmvn~ Dieb/vnd ihrer Churf: Gn: das Gelt außdem Beutel entragen/vnd nicht gethon wie redlichen Kriegsleuten gebührt vnd wol anstehet. Dieweil sie in offentlichem keyserlichen Rechten/mit dem Strang zum Todt vervrtheilt sind/vnd der Stab vber sie zerbrochen ist/so seind sie forthin nicht würdig noch werth/im lande zu leiden/bey from~en Leuthen zuwohnen/oder mit einem redlichen Mann auß einer kannen zutrincken/ wie viel weniger in versamlung Ehrlicher vnd Redlicher Kriegsleut/in Feldzügen oder Besatzungen/weder zu Wasser noch zu Lande / sondern wa sie angetroffen werden/soll man ihnen nemmen wz sie haben/hernachmals gehören sie an einen dürzen/vnnd keinen grünten Baum zu hengen zu mehrer glaubhafftiger Vrkund/mit eines jede gewohnlichem Petschafft/neben vnderschriebener Hand bekräfftiget.

Der Schelmen Namen.

N. N. von N.

N. N. von N.

N. N. von N.

N. N. von N.

N. N. von N.

N. N. von N.

Folget weiter.

Ferner/wa ein Regiment gerichtet wird/und Recht gesessen


page 234, image: s234

werden/vber Halß vnd Hand zurichten/vnnd etwann Vbelthäter vorkommen/die mit Diebstal/Verzätherey/vnnd allen Schelmen stucken mehr verwerckt haben/als nur allein Hencken/vnnd den Kopff abschlagen/so mögen die Richter nach anschaivung der Missethat/dem verbrecher wol mehr peinliche schmertzen oder todte zu erkennen/als mit der Zungen vnd rechten Hand/den lincken Fuß/oder zweyen Fingern damiter falsch geschworen/Gott gelästert/verzathen oder gestolen/vnd alle vnerhörte/vnchristliche/ärgerliche/böse vbelihat begangen / wie dann einem Verzäther gehöret/auff viertheil zu hawen/vnnd auff vit auß vnd eingentliche Landstrassen zu hengen/darzu sein Hertz auß dem Leibe zunemmen/vnnd dreymahl vmb das maul zuschlagen/andern zur warnung vnd exempel.

Ob mich nun einer meistern wolt/so ich etwann zuscharpffe mittel gesetzt hette/zu straffen/oder aber zu gelinde/vnnd nicht scharpff genug/so ists an dem / man halte gleich noch soscharpff Regiment/es wird dannoch nicht gehalten/straffet man nicht/so sehe die Oberkeit zu / wann GOtt rechnung von ihrer Händen fordert/ich will das meine verantworten ein jeder thuc recht GOtt wills haben/ob man gleich saget/das Recht hat ein wächsen Nase/zutehren wir man will/davon hatt GOTt kein genuge ist auch nicht damit zufrieden.

Zum Beschluß der Recht.

Wann es sach ist/das Rechtssachen vorfallen/die nicht ans Leben gehen/als ziniliche Schelmenstuck/die zu verbieten seind/und doch müssen gestrafft werden/als wann einer seine Oberkeit verachtet / oder auß unverstand dieselbe schändet/zerzeißt deß Herzn Paßport/oder wirfft auß verachtung deß Herzn Gelt hinweg / oder zerschlegt deß herzn Wehre/oder schendet sich selbst / gelobet was bey Schelmen schelten/unnd helts nicht/oder sonst einem andern Kriegsmann seine Wehr muthwillig zuschanden brächt/oder heite sich auff Zug unnd Wacht nicht verhalten/wie ihm gebührt / oder herte sich lassen geringe Leut veriagen/unnd kein Mannlich Hertz bewiesen/oder herr sich in Burgfreyeten vergriffen/oder hett verdächtliche Leut in eine Vestung oder Läger gesührt/unerlaubet/unnd was der geringen sächen mehr seind / die ich nicht alle erzehlerz will/solche verweißliche sachen zustraffen/ mit Gefängnuß / oder vom Fähnlin ohne Gelt und Paßport zuveriagen/oder auff drey oder vier iar zuverwei en/oder angeloben unnd schweren lassen/vor den Erbfeind den Türcken zuziehen allda ihr Ehr und Redligkeit wider erlangen/oder gar zu einem Schelmen machen/der sein tage under kein Regiment/und wo redliche Leuth seind / kommen darss/viel weniger mit einem Redlichen Kriegsmann essen/ oder auß einer Kannen stincken/ da nun ein


page 235, image: s235

solcher Mißthäter durch vorbitte keinen Paßzedel oder Zehrpfenning erlangen/das stehet bey dem Hauptmann.

Dieser jetzterzehlter vrsachen halber/ darss man kein Malesitzrecht sitzen/noch kein Standrecht stehen oder halten/sondern man nehme neben Hauptmann/Fendrich/Leutenampt/vnd Bevelchhabern/drey oder vier von den Gefreyten/drey oder vier von Doppelsöldnern / drey oder vier von den Muschketierern/drey oder vier von gemeinen Schützen/von allen die Fürsten/die am meisten versucht/geschickt vnd verständig sind/vn gehen mit einander in ein Losament/oder wo sie die sachen verrichten wollen/vnd halten einhelligen Rath ins gemein zusammen/vnd vrtheilen vber solch Mißchäter/was recht ist / allein der Gefangene muß sich selbst verantworten/vn darff keinen Vorsprecher/dan er muß eben so wol ab vnd zu/zu verhören vnd zu wider antwort vor die Oberkeit vnd Richtere/in die Ensen geführt werden/vnnd solches Recht vnd Gericht/wird ein Kammerrecht genannt.

Item/ man tan andere geringe verbrechliche sachen mehr vor diesem Kamerrechtrichten/als wenn einer dem andern schuld verläugnet/vn~ dieser kan es mit Zeugnuß/vnnd seinem Eyde erhalten/ daß er es ihm schuldig were/derselbige schuldige wolte darzu drawen/mit der Klingen zubezahlen/vn~ der andere drawet ihm die schuld am Halß abzuschlagen/ oder aber/da einer einen wußte/der vormals were zum Schelm gemache worden/oder hett sonst nicht redlich gehandlet/inn diesen dingen/muß mit verständigkeit gevrtheilt werden/da ein gut Gesell auß Armuth oder noth halben/oder auß forcht für Gefäncknuß/oder auß vnglücks halben/zum Schelmen würde/vnd sonst kein Verzäther oder Mordbrenner gewesen were so kan man ihn nicht wol mit Recht weiter aufftreiben/vnd seine vbelthat vernewern/man solle ehe zehen Ehrlich / dann einen Vnehrlich machen/wann er sich hernach wider redlich helt/vor dem Feinde/vnd wa ihn der Herz hin behusst/wie dann mancher verwilliget / vor allem Kriegsvolck herfür an die Spitze gegen dem Feind zugehen/damit erhulde vnd gnade behelt.

Da einer für einen Schelm gescholten wird/vnd ist der sachen vngewisser grund/so verbeut man beeder Parthen das Fähnlin/vnd alle versamlung der Kriegsleut/biß sie zum außtrage einander wider gut machem/oder Schelmen bleiben/darzu gebe man ihnen gewisse zeit/ als nomlich/einen Monat/wo nicht/zwen Monat/wo noch nicht/drey Monat/will man streng fortfahren/drey-vierzehn tage/hierin müssen drey Malefitzrecht gehalten werden/dardurch die Schulmstuck zu recht erkannt.

Darumb ist es ein wunderbarlich ding umbs Recht unnd umb die Oberkeit/ob schon ein Kriegsmann zum Tode verurtheilt/und der Steb


page 236, image: s236

vber ihn gebrochen/so hat die Oberkeit noch zuthun vnd lassen mit ihm/das Leben zuschencken/oder dem Knecht seinen fortgang lassen/ob er schon auff der Leyter were/vnd den Strick am Halß hette/ da ligt nun offt viel an vorbitte/ob man einem günstiger ist als dem andern/hierinn mag ein hauptmann zu bewahrung seines Eydes/Leib vnnd Seel/am jüngsten Tag zuverantworten/mit ernst vnd fleiß zusehem/mit verstande vn~ Weißheit/wie offt vorbitte geschicht/ein Kerle der wol bekand/wolreden/allerley Fantasey/teuffelisch kunftstuck kan/vnd jedermans gut gesell ist/für einen solchen gast bittet offt jedermann/Frawen vnd Mansleuth/damit er das Leben behelt/vnd einer der ein frembder ist/still/einfältig/karg/ligt nicht in allen gelachen/gibt wol nicht viel gute wort von sich/ist einsam/für den wird nicht viel gebetten/ein jeder hacket noch darzu auff ihn/wie die Krähen auffs Aß/vnd muß mit dem Leben bezahlen. Solches soll in keinen weg geschehen/recht ist recht/für einen wie für den andern/ er sey groß oder klein/Reich oder Arm/bekander oder fremb der/vnd alle die vnrecht thun oder handlen / Bevelchhaber mit den gemeinen Knechten/das heiß gut vnd recht Regiment gehalten/vnnd strenge hauptleuthe/die im Rechten gute Haußhalter vnd auffseher seind.

DA PACEM DOMINE.


[Gap desc: toc]

FINIS.